بداء

بَداء در اندیشه اسلامی به معنای تغییر در مقدرات مشروط انسان و جوامع است، نه تغییر در علم ازلی خداوند. این مفهوم در «لوح محو و اثبات» معنا می‌یابد و بر اساس قرآن و روایات، اعمال نیک یا بد می‌تواند در طول عمر یا سرنوشت فرد اثر بگذارد. در نتیجه، بَداء ابزاری برای تأکید بر نقش اعمال انسان در سرنوشت خویش تلقی می‌شود.

معنای اصطلاحی و لغوی

بَداء در لغت به معنای آشکار شدن و پدید آمدن رأی جدید است. این واژه در قرآن نیز به کار رفته است، مانند آیه 35 سوره یوسف که می‌گوید پس از آشکار شدن نشانه‌های بی‌گناهی یوسف، نظر حاکمان بر آن شد که او را مدتی زندانی کنند. در نگاه کلامی، نسبت دادن تغییر رأی به خداوند که علم او ازلی و تغییرناپذیر است، محال دانسته شده است. بر همین اساس، روایاتی نقل شده که هر کس باور داشته باشد خداوند از چیزی بی‌اطلاع بوده و سپس رأی تازه‌ای یافته، مسلمان شمرده نمی‌شود.

با این حال، در منابع دینی توضیح داده شده است که بَداء به معنای تغییر در «لوح محو و اثبات» است، جایی که مقدرات انسان و جوامع نوشته می‌شود و ممکن است دگرگون گردد؛ در حالی که «لوح محفوظ» تغییرناپذیر است. بدین ترتیب، اعمالی چون صله رحم یا صدقه دادن می‌تواند طول عمر یا وضعیت فرد را تغییر دهد. این امر نه تغییر در علم خدا، بلکه تغییر در وضعیت مقدرات ثبت‌شده است. نمونه‌هایی از این معنا در آیات قرآن ذکر شده، مانند «یمحوا الله ما یشاء و یثبت و عنده أم‌الکتاب» (رعد: 39) و «و ما یعمّر من معمّر و لا ینقص من عمره إلا فی کتاب» (فاطر: 11).

در روایات نیز نمونه‌هایی آمده است؛ از جمله روایت‌هایی که می‌گویند خداوند به پیامبری خبر داد فلان سلطان خواهد مرد، اما پس از دعای او اجلش به تأخیر افتاد. همچنین در تفسیر برخی آیات، میان «اجل مقضی» (قطعی) و «اجل مسمّی» (قابل تغییر) تمایز نهاده شده است. بدین ترتیب، بَداء در الهیات شیعه به معنای دگرگونی در تقدیرات مشروط دانسته می‌شود، نه تغییر در علم ازلی خداوند.

پانویس

منابع

• اختری، عباسعلی (۱۳۹۰). «بداء». دایره‌المعارف جامع اسلامی. تهران: آرایه.