شیخ صفی‌الدین اردبیلی

بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی

صفی‌الدین اردبیلی یکی از عارفان مشهور مسلمان و ایرانی بود.

شیخ صفی‌الدین اردبیلی

شیخ صفی‌الدین ابوالفتح اسحاق اردبیلی مشهور به شیخ صفی‌الدین اردبیلی (۶۵۰–۷۳۵ قمری) عارف و صوفی ایرانی بود که به عنوان نیای خاندان صفویان شناخته می‌شود. وی از تبار فیروزشاه زرین‌کلاه و ساکن منطقه مغان بود. برخی اشعار او به زبان آذری در منابعی مانند صفوةالصفا و سلسلةالنسب ثبت شده استصفی‌الدین خانقاهی در اردبیل تأسیس کرد که به مرکزیت طریقت صفویه تبدیل شد. نام این خاندان صوفی بعدها به دودمان حاکم صفویان داده شد.

نسب

نسب صفی الدین را با ۱۹ واسطه به موسی کاظم، امام هفتم شیعیان امامیه رسانده‌اند. در ریحانةالادب، صفاتی چون «برهان الاصفیاء»، «قطب‌الاقطاب» و «شیخ‌العارفین» برای او ذکر شده است.

ابدال زاهدی (درگذشته ۱۱۰۰ق) در کتاب سلسلة النسب صفویه، نسب شیخ صفی‌الدین را تا موسی کاظم نام برده است. خواندمیر نیز شجره‌نامهٔ صفی الدین را همانند زاهدی ذکر کرده با این تفاوت که یکی از اجدادش را به جای «محمد بن حسن»، «محمد بن حسین» نام برده است.

زندگی‌نامه

صفی‌الدین اردبیلی (زادهٔ ۶۵۰ قمری در کلخوران) عارف و بنیانگذار سلسلهٔ صفویه بود. وی در منطقهٔ اردبیل در خانواده‌ای کشاورز به دنیا آمد. خاستگاه اجدادی وی به روستای رنگین در گیلان و سپس اسفرنجان در نزدیکی اردبیل بازمی‌گردد. پدر وی، امین‌الدین جبراییل، با وجود برخورداری از درآمد کشاورزی، زندگی انزواطلبانه‌ای داشت. صفی‌الدین در جوانی به تحصیل علوم دینی پرداخت و همزمان گرایش به عبادت و ریاضت پیدا کرد. وی زمان زیادی را در آرامگاه‌های اولیا می‌گذراند و به کوه سبلان — که در باورهای محلی مقدس شمرده می‌شد — سفر می‌کرد.

او فرزند مردی زارع بود و در روستای کلخوران، واقع در شمال غربی اردبیل، زاده شد. به جز مدتی که به فارس و گیلان سفر کرد، تا پایان عمر در همان روستا ساکن بود. همسر شیخ صفی‌الدین، دختر شیخ زاهد گیلانی بود و از او سه پسر به‌نام‌های محیی‌الدین (م، ۷۲۴ ق)، صدرالدین موسی (۷۳۴–۷۹۴ ق) و ابوسعید داشت. صدرالدین موسی جانشین پدر و نیای خاندان صفوی شد. همچنین شاه اسماعیل و شاه خدابنده و شاه عباس اول و تمام سادات صفویه از نسل این بزرگوارند

صفی الدین اردبیلی در کودکی توجه خاصی به امور مذهبی نشان می‌داد و در جوانی قرآن را حفظ کرد و ضمن تحصیل علوم مقدماتی به زهد و ریاضت پرداخت و به مشاهده ظهورات غیبیه و عوالم غیرمرئیه توفیق یافت. گاهی در مزار شیخ فرج اردبیلی و گاهی در مرقد شیخ ابوسعید اردبیلی به عبادت مشغول می‌شد. حمدالله مستوفی نیز در تاریخ گزیده او را مردی صاحب‌وقت خطاب کرده است.

صفی‌الدین مؤسس طریقت صوفیانه «صفوی» است که پیروان آن کلاه سرخ دوازده تَرَکی بر سر می‌گذاشتند و برای همین «قزل‌باش»، یعنی سرسرخ، نامیده می‌شوند. صفویه، چون به یاری ایشان به پادشاهی رسیدند، همان کلاه را تاج سلطنت خود کردند.

با رهبری شیخ صفی، به‌رغم مخالفت‌ها و کارشکنی‌های فرزندان شیخ زاهد و پیروان او، نام فرقه زاهدیه زیر نام جدید صفویه ظاهر شد و به سبب وسعت و اهمیتی که یافته بود از صورت یک فرقه صوفیانه به شکل نهضتی مذهبی در اردبیل درآمد و به صورت دعوتی در سراسر ایران، سوریه و آسیای صغیر پراکنده شد و حتی به سیلان نیز رسید. صفی‌الدین حتی در دوره حیات خود تأثیر سیاسی بسیاری بر جای نهاد. تعیین پسرش، صدرالدین موسی به جانشینی خود، نشان می‌دهد که او قصد داشته قدرت سیاسی را در دودمان صفوی حفظ کند. اولاد شیخ صفی، بنابر رسم معمول در سلسله، خودشان را ملقب به «سلطان» می‌کردند؛ مثل سلطان حیدر، سلطان جنید و سلطان اسحاق، تا آن‌که عاقبت، سلطنت دنیوی را نیز با سلطنت طریقتی توأم ساختند و چندین تن از این خانواده به قدرت رسیدند و به سبب انتسابشان به شیخ صفی، به سلاطین صفویه معروف شدند. پایتخت آنان نخست تبریز و سپس قزوین بود، تا آن‌که از عهد شاه عباس اول اصفهان را مرکز سلطنت خود کردند.

آثار و تالیفات

از شیخ صفی الدین اردبیلی کتاب مستقلی برجای نمانده است، ولی مطالعه باب چهارم از کتاب ابن بزاز، که به تفسیرهای عرفانی شیخ صفی الدین اردبیلی از آیات قرآنی و احادیث نبوی اختصاص دارد، نشان می‌دهد که او، گذشته از سیاستمداری و زعامت و مرشدیت، مردی صاحب کرامات عالیه، مفسّر قرآن، عالم، فاضل و شاعر بوده است. وی در این تفسیرها به اشعار سنایی، عطار، عراقی، مولوی و سعدی استشهاد می‌کند. کتابی به نام قُرّاء مجموعه را نیز به شیخ نسبت داده‌اند. شیخ صفی الدین اردبیلی به لهجه گیلانی و زبان رایج فارسی شعر می‌سرود که از اشعار او چند بیتی به جا مانده است

درگذشت

شیخ صفی در پایان زندگی به حج رفت و پیش از رفتن، پسرش، صدرالدین، را به جای خود گماشت. وی در بازگشت از این سفر بیمار شد و پس از دوازده روز بیماری، در صبح روز دوشنبه ۱۲ محرم در ۸۵ سالگی، در اردبیل، زندگی را بدرود گفت. فرزندان او، به‌ویژه پادشاهان صفوی، بر سر قبر او بنای بسیار باشکوهی ساختند که اکنون به بقعه شیخ صفی‌الدین اردبیلی معروف است و از بناهای باشکوه تاریخی ایران به‌شمار می‌رود.