وقف

وقف یکی از نهادهای قدیمی در جوامع اسلامی است که طی آن، مالک مال یا دارایی خود را برای بهره‌برداری عمومی و مداوم اختصاص می‌دهد. این عمل از سده‌های نخستین اسلام در سازمان‌دهی خدمات اجتماعی، آموزشی و مذهبی کاربرد داشته و سبب شکل‌گیری ساختارهایی شده است که بدون وابستگی مستقیم به منابع حکومتی استمرار یافته‌اند. نهاد وقف در بسیاری از مناطق اسلامی پایه‌ای برای فعالیت‌های عمومی و خیریه‌ای به شمار می‌آید.

وقف و نقش آن در توسعهٔ علم

در دوره‌های مختلف، وقف به‌عنوان یکی از منابع پایدار پشتیبانی از آموزش و پژوهش عمل کرده است. بسیاری از مدارس، کتابخانه‌ها، دارالعلم‌ها و مراکز علمی با درآمدهای موقوفات اداره می‌شدند. این ساختار مالی امکان پرداخت هزینه استادان، کاتبان و نگهداری کتاب‌ها را فراهم می‌کرد و سبب تداوم فعالیت‌های علمی در حوزه‌هایی مانند ریاضیات، پزشکی و نجوم می‌شد. پشتیبانی وقف باعث شد آموزش و پژوهش در جهان اسلام بدون اختلال مالی ادامه یابد.

نمونه تاریخی

از نمونه‌های شناخته‌شده وابسته به موقوفات، «دارالعلم فاطمیان» در قاهره است. این مرکز با بهره‌گیری از موقوفات گسترده اداره می‌شد و مجموعه‌ای از کتاب‌ها، کلاس‌ها و فعالیت‌های علمی را دربر می‌گرفت. بررسی کارکرد این‌گونه مؤسسات نشان می‌دهد که وقف علاوه بر بعد عبادی، نقش مهمی در شکل‌دهی زیرساخت‌های علمی در تمدن اسلامی داشته است.

منابع

• عباسی، یعقوب. نقش وقف در تمدن اسلامی. تهران: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، ۱۳۹۵.
• Makdisi, George. The Rise of Colleges: Institutions of Learning in Islam and the West. Edinburgh University Press, 1981.