وقف: تفاوت میان نسخه‌ها

از اسلامیکال
پرش به ناوبری پرش به جستجو
بصریویکی‌متن
(مطالب قبلی حذف شد)
جزبدون خلاصۀ ویرایش
 
(۱۶ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۲ کاربر نشان داده نشد)
خط ۱: خط ۱:
'''[[وقف]]''' یکی از نهادهای قدیمی در جوامع اسلامی است که طی آن، مالک مال یا دارایی خود را برای بهره‌برداری عمومی و مداوم اختصاص می‌دهد. این عمل از سده‌های نخستین [[اسلام]] در سازمان‌دهی خدمات اجتماعی، آموزشی و مذهبی کاربرد داشته و سبب شکل‌گیری ساختارهایی شده است که بدون وابستگی مستقیم به منابع حکومتی استمرار یافته‌اند. نهاد وقف در بسیاری از [[جهان اسلام|مناطق اسلامی]] پایه‌ای برای فعالیت‌های عمومی و خیریه‌ای به شمار می‌آید.


== وقف و نقش آن در توسعهٔ علم ==
در دوره‌های مختلف، وقف به‌عنوان یکی از منابع پایدار پشتیبانی از آموزش و پژوهش عمل کرده است. بسیاری از مدارس، کتابخانه‌ها، [[دارالعلم|دارالعلم‌ها]] و مراکز علمی با درآمدهای موقوفات اداره می‌شدند. این ساختار مالی امکان پرداخت هزینه استادان، کاتبان و نگهداری کتاب‌ها را فراهم می‌کرد و سبب تداوم فعالیت‌های علمی در حوزه‌هایی مانند [[ریاضیات]]، [[پزشکی]] و [[نجوم]] می‌شد. پشتیبانی وقف باعث شد آموزش و پژوهش در جهان اسلام بدون اختلال مالی ادامه یابد.


                                     
== نمونه تاریخی ==
 
از نمونه‌های شناخته‌شده وابسته به موقوفات، «[[دارالعلم فاطمیان]]» در [[قاهره]] است. این مرکز با بهره‌گیری از موقوفات گسترده اداره می‌شد و مجموعه‌ای از کتاب‌ها، کلاس‌ها و فعالیت‌های علمی را دربر می‌گرفت. بررسی کارکرد این‌گونه مؤسسات نشان می‌دهد که وقف علاوه بر بعد عبادی، نقش مهمی در شکل‌دهی زیرساخت‌های علمی در [[تمدن اسلامی]] داشته است.
                                                                                                                                   
[[پرونده:Scales_of_Justice_Courthouse.jpg|بندانگشتی|250x250پیکسل|ترازوی عدالت، نمادی از رعایت [[حق‌الناس]] در فقه اسلامی. (منبع: Wikimedia Commons، مجوز CC BY-SA 4.0)]]
'''حق‌الناس''' در فقه اسلامی به حقوقی گفته می‌شود که انسان‌ها نسبت به یکدیگر دارند و رعایت آن‌ها بر هر مکلفی واجب است. این مفهوم در برابر [[حق‌الله]] قرار می‌گیرد، اما در فقه امامیه هر دو به هم پیوسته‌اند؛ زیرا تعدی به حقوق بندگان، در حقیقت نوعی بی‌اعتنایی به فرمان خداوند نیز محسوب می‌شود. اهمیت این موضوع چنان است که در روایات آمده است: «یُغفَرُ لِکُلِّ ذَنبٍ ما خَلاَ حُقُوقَ النّاس»؛ یعنی همه‌ی گناهان جز حق‌الناس آمرزیده می‌شوند.<ref>شیخ حرّ عاملی، ''وسائل‌الشیعه''، ج۱۷، ص۳۰۹.</ref>
 
== تفاوت حق‌الله و حق‌الناس ==
فقها حق‌الله را اموری دانسته‌اند که متعلق به مصالح عمومی و الهی است، مانند [[نماز]] و [[روزه]]، و حق‌الناس را اموری که متعلّق به اشخاص معین است. با این حال، در بسیاری از موارد این دو حق در هم تنیده‌اند؛ مثلاً در [[قصاص]] یا [[دیه]]، حق‌الناس با جنبه‌ای از حق‌الله همراه است. فقهای امامیه مانند [[شهید ثانی]] در ''مسالک الأفهام'' تأکید کرده‌اند که حق‌الناس تنها با رضایت صاحب حق ساقط می‌شود، نه با توبهٔ فرد خاطی.<ref>شهید ثانی، ''مسالک الأفهام''، ج۱۴، ص۱۱۷.</ref>
 
== گستره‌ی حق‌الناس در فقه اجتماعی ==
مفهوم حق‌الناس در فقه اسلامی محدود به اموال و معاملات نیست، بلکه در حوزه‌هایی چون آبرو، امنیت، عدالت قضایی و حتی در رفتارهای [[فضای مجازی]] نیز مصداق دارد. بسیاری از فقهای معاصر، از جمله [[امام خمینی]] در ''تحریر الوسیله''، غیبت، تهمت و هر نوع تضییع حیثیت مؤمن را از مصادیق روشن حق‌الناس دانسته‌اند. این نگاه سبب شده است که حق‌الناس یکی از پایه‌های اصلی [[اخلاق اسلامی]] و [[فقه اجتماعی]] شمرده شود.<ref>امام خمینی، ''تحریر الوسیله''، ج۲، ص۵۹.</ref>
 
== جایگاه حق‌الناس در قرآن و معاد ==
در آموزه‌های [[قرآن]]، رعایت حقوق بندگان از معیارهای اصلی رستگاری معرفی شده است. آیهٔ «وَیْلٌ لِّلْمُطَفِّفِینَ» (مطففین: ۱) نمونه‌ای از تأکید بر دقت در حقوق مردم است. روایات نیز نشان می‌دهند که حق‌الناس در [[قیامت]] قابل بخشش نیست مگر با رضایت صاحبان حق؛ بنابراین، ادای امانت، انصاف در معامله، و پرهیز از ظلم، از لوازم [[ایمان]] حقیقی دانسته شده‌اند.<ref>علامه طباطبایی، ''المیزان فی تفسیر القرآن''، ج۲۰، ص۲۵۰.</ref>


== منابع ==
== منابع ==
* عباسی، یعقوب. ''نقش وقف در تمدن اسلامی''. تهران: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، ۱۳۹۵.
* Makdisi, George. ''The Rise of Colleges: Institutions of Learning in Islam and the West''. Edinburgh University Press, 1981.


* شیخ حرّ عاملی، ''وسائل‌الشیعه''، ج۱۷، ص۳۰۹.
[[رده:وقف]]
* شهید ثانی، ''مسالک الأفهام''، ج۱۴، ص۱۱۷.
* امام خمینی، ''تحریر الوسیله''، ج۲، ص۵۹.
* علامه طباطبایی، ''المیزان فی تفسیر القرآن''، ج۲۰، ص۲۵۰.
 
[[رده:اخلاق اسلام
[[رده:تربیت]]

نسخهٔ کنونی تا ‏۳ دسامبر ۲۰۲۵، ساعت ۱۰:۵۵

وقف یکی از نهادهای قدیمی در جوامع اسلامی است که طی آن، مالک مال یا دارایی خود را برای بهره‌برداری عمومی و مداوم اختصاص می‌دهد. این عمل از سده‌های نخستین اسلام در سازمان‌دهی خدمات اجتماعی، آموزشی و مذهبی کاربرد داشته و سبب شکل‌گیری ساختارهایی شده است که بدون وابستگی مستقیم به منابع حکومتی استمرار یافته‌اند. نهاد وقف در بسیاری از مناطق اسلامی پایه‌ای برای فعالیت‌های عمومی و خیریه‌ای به شمار می‌آید.

وقف و نقش آن در توسعهٔ علم

در دوره‌های مختلف، وقف به‌عنوان یکی از منابع پایدار پشتیبانی از آموزش و پژوهش عمل کرده است. بسیاری از مدارس، کتابخانه‌ها، دارالعلم‌ها و مراکز علمی با درآمدهای موقوفات اداره می‌شدند. این ساختار مالی امکان پرداخت هزینه استادان، کاتبان و نگهداری کتاب‌ها را فراهم می‌کرد و سبب تداوم فعالیت‌های علمی در حوزه‌هایی مانند ریاضیات، پزشکی و نجوم می‌شد. پشتیبانی وقف باعث شد آموزش و پژوهش در جهان اسلام بدون اختلال مالی ادامه یابد.

نمونه تاریخی

از نمونه‌های شناخته‌شده وابسته به موقوفات، «دارالعلم فاطمیان» در قاهره است. این مرکز با بهره‌گیری از موقوفات گسترده اداره می‌شد و مجموعه‌ای از کتاب‌ها، کلاس‌ها و فعالیت‌های علمی را دربر می‌گرفت. بررسی کارکرد این‌گونه مؤسسات نشان می‌دهد که وقف علاوه بر بعد عبادی، نقش مهمی در شکل‌دهی زیرساخت‌های علمی در تمدن اسلامی داشته است.

منابع

  • عباسی، یعقوب. نقش وقف در تمدن اسلامی. تهران: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، ۱۳۹۵.
  • Makdisi, George. The Rise of Colleges: Institutions of Learning in Islam and the West. Edinburgh University Press, 1981.
برگرفته از «https://www.islamical.org/w/index.php?title=وقف&oldid=161106»