|
|
| خط ۱: |
خط ۱: |
| == '''تحلیل تاریخی و سیاسی دوران حیات حسن بن علی بن ابیطالب''' == | | == حیله شرعی == |
|
| |
|
| === در زمان حیات علی بن ابیطالب === | | === معنای لغوی === |
| بررسی جریانهای تاریخی نشان میدهد که [[حسن بن علی]] در طول دوران حیات [[علی بن ابیطالب|علی بن ابیطالب]]، حضوری فعال، مؤثر و تعیینکننده در تمامی تصمیمگیریها و برنامهریزیهای سیاسی، نظامی و اجتماعی داشتهاند. این حضور نشان از بصیرت سیاسی، درایت و توانمندی والای حسن بن علی در مدیریت و راهبری جریانهای پیچیده اجتماعی دارد<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=آفتاب حسن|عنوان کتاب=آفتاب حسن|سال=۱۳۸۲|نام=ابوالفضل|نام خانوادگی=هادیمنش|ناشر=مرکز پژوهش های صدا و سیما|صفحه=۶۳}}</ref>.
| | حیله از ریشه «حول» گرفته شده که به معنای تدبیر ماهرانه امور (موسى،1410: ۱/ ۱۴۱) و بهکارگرفتن فکر برای رسیدن به مقصود '''('''فيومى،1414: 1/ 157)، مهارت، نيكانديشى و قدرت تصرّف در كارها (فيروزآبادى، 1415: ۱/ ۴۹۷؛ بستانى، 1375: ۳۵۰) بهکار رفته است. راغب اصفهانی، اصل آن را به معنای دگرگونی و جدا شدن از غیر تعریف کرده است و حیله را بهکارگیری راههای پنهانی یا چارهجویی پنهانی میداند برای رسیدن به حالت یا چیزی که در انسان حاصل میشود، که غالباً بار منفی دارد؛ هرچند گاهی به عنوان راه حکیمانه نیز استعمال میشود(راغب اصفهانى، 1412: 340). در عبارت راغب اگرچه به عمومیت معنای حیله نسبت به راههای صحیح و غیرصحیح اشاره شده است، اما در عرف آنچه که از لفظ حیله به ذهن متبادر میشود همان معنای منفی و راههای غیرصحیح است. |
|
| |
|
| یکی از مهمترین و در عین حال تلخترین رویدادهای تاریخ اسلام، واقعه صفین است که صحنهای روشن از تقابل حق و باطل را به نمایش گذاشت. این واقعه در نتیجه نفاق داخلی، سرپیچی از فرامین علی بن ابیطالب و سستی و دنیاطلبی بخشی از سپاه عراق رخ داد که در نهایت به تضعیف مواضع حکومت علی بن ابیطالب انجامید؛ تا آنجا که از شدت اندوه، آرزوی مرگ نمودند. در چنین موقعیت بحرانی، تنها فردی که با شجاعت، بصیرت و بیان قدرتمند خود توانست مردم را به حمایت از حق و مقابله با دشمن فراخوانَد، امام حسن مجتبی (علیهالسلام) بود (شریفالقرشی، بیتا، ج1: 417). ایشان در این رخداد نه تنها بهعنوان فرمانده میدانی، بلکه بهعنوان مشاور سیاسی امیرالمؤمنین (علیهالسلام)، نقشی اساسی در هدایت و ساماندهی افکار عمومی ایفا نمودند (ابن ابیالحدید، بیتا، ج1: 281؛ هادیمنش، 1382: 64).
| | === معنای اصطلاحی === |
| | معنای اصطلاحی حیله با توجه به کلام فقها در ابواب مختلف فقهی این است که حیله درواقع همان حفظ ظواهر قوانین شرعی است هرچند که روح قوانین موجود نباشد (مکارم شیرازی، 1385: ۱۴). آنچه از دیدگاه اهل لغت و تعاریف فقهاء عظام بهدست میآید این است که حیله در اصطلاح فقهی خود، راهی برای فرار از احکام الزامی اما با حفظ ظواهر شرعی است که در آن، فرد مکلف با توسلجستن به اموری در صدد تغییردادن ظاهری افعال خود است، بهطوریکه در نهایت و بالمآل، غرض و فلسفه مورد انتظار از آن حکم شرعی حاصل نشده ولی ظاهر و عنوان فعل، سازواری خود با حکم شرعی را حفظ کرده است. |
|
| |
|
| با آغاز خلافت امام علی (علیهالسلام)، معاویه بهوضوح دریافت که آن حضرت، اهل مصالحه با حکومت استبدادی او و نادیده گرفتن جاهطلبیهایش نیست. معاویه حکومتی سلطنتگونه را پایهریزی کرده بود که آن را ملک شخصی خود و خاندانش میدانست. بنابراین، برای تحکیم سلطهاش، از یکسو به جذب چهرههای بانفوذ پرداخت و از سوی دیگر، مسئله خونخواهی عثمان را دستاویز تحریک افکار عمومی علیه خلافت امیرالمؤمنین (علیهالسلام) قرار داد.
| |
|
| |
| در واکنش به تدارک سپاه عظیم شام برای نبرد صفین، امام علی (علیهالسلام) فرزند خویش امام حسن مجتبی (علیهالسلام) را مأمور بسیج مردمی و تهییج آنان برای مقابله با دشمن کرد. امام حسن (علیهالسلام) در این راستا خطبهای پرشور و روشنگرانه ایراد نمودند و مردم را به یاری امام برحق و مقابله با ظلم و طغیان دعوت کردند (شریفالقرشی، بیتا، ج1: 433).
| |
|
| |
| در سال ۴۰ هجری، جامعۀ اسلامی با وضعیتی دوگانه و پیچیده مواجه بود. از یکسو، شهادت امیرالمؤمنین علی (علیهالسلام) موجب سرخوردگی و یأس در میان نیروهای عدالتخواه شد، و از سوی دیگر، معاویه با بهرهگیری زیرکانه از این آشفتگی اجتماعی و سیاسی، تلاش میکرد سلطۀ خود را تثبیت نماید. در چنین بستر بحرانی، امام حسن مجتبی (علیهالسلام) در موقعیتی کاملاً ویژه و بیسابقه قرار گرفت؛ موقعیتی که هرگونه تصمیمگیری در آن، پیامدهایی عمیق و تاریخی برای جهان اسلام در پی داشت. این شرایط مستلزم نوع خاصی از سیاستورزی و تدبیر استراتژیک بود که با روشهای مرسوم مقابله نظامی تفاوت داشت.
| |
|
| |
| در این فضای متزلزل، عوامل بیرونی و خارج از ارادۀ امام ــ مانند خیانت بخشی از سپاه، نفوذ عوامل معاویه در جبهۀ داخلی و فتنهانگیزیهای حسابشدۀ وی ــ موجب شکست ظاهری نخستین رویارویی نظامی امام با حکومت شام شد. در پی این رویداد، امام حسن (علیهالسلام) تصمیم گرفت میدان مبارزه را از عرصۀ نظامی به عرصۀ سیاسی و حقوقی منتقل نماید. بر این اساس، با پذیرش صلحنامهای که توسط معاویه پیشنهاد شده بود، زمینهای فراهم شد تا معاویه به تعهداتی مقیّد گردد که ماهیت سیاسیاش نشان میداد در نهایت، از عمل به آنها سر باز خواهد زد.
| |
|
| |
| امام با پذیرش این صلح، راهبردی اتخاذ نمودند که هدف آن، افشای چهرۀ واقعی معاویه، آشکار ساختن عدم پایبندی او به اصول دینی و اخلاقی، و تحریک وجدان عمومی جامعه نسبت به انحرافات ساختاری حکومت اموی بود. همانگونه که انتظار میرفت، معاویه بهزودی مفاد صلحنامه را نقض کرد، و این اقدام او، زمینهساز خشم عمومی، بیداری سیاسی و شکلگیری موجهای مقاومتی شد که در آینده به قیامهای مردمی علیه بنیامیه انجامید (آلیاسین، ۱۳۵۴: ۳۴۰–۳۴۱).
| |
|
| |
|
|
| |
|
نسخهٔ ۱۶ نوامبر ۲۰۲۵، ساعت ۰۵:۳۰
حیله شرعی
معنای لغوی
حیله از ریشه «حول» گرفته شده که به معنای تدبیر ماهرانه امور (موسى،1410: ۱/ ۱۴۱) و بهکارگرفتن فکر برای رسیدن به مقصود (فيومى،1414: 1/ 157)، مهارت، نيكانديشى و قدرت تصرّف در كارها (فيروزآبادى، 1415: ۱/ ۴۹۷؛ بستانى، 1375: ۳۵۰) بهکار رفته است. راغب اصفهانی، اصل آن را به معنای دگرگونی و جدا شدن از غیر تعریف کرده است و حیله را بهکارگیری راههای پنهانی یا چارهجویی پنهانی میداند برای رسیدن به حالت یا چیزی که در انسان حاصل میشود، که غالباً بار منفی دارد؛ هرچند گاهی به عنوان راه حکیمانه نیز استعمال میشود(راغب اصفهانى، 1412: 340). در عبارت راغب اگرچه به عمومیت معنای حیله نسبت به راههای صحیح و غیرصحیح اشاره شده است، اما در عرف آنچه که از لفظ حیله به ذهن متبادر میشود همان معنای منفی و راههای غیرصحیح است.
معنای اصطلاحی
معنای اصطلاحی حیله با توجه به کلام فقها در ابواب مختلف فقهی این است که حیله درواقع همان حفظ ظواهر قوانین شرعی است هرچند که روح قوانین موجود نباشد (مکارم شیرازی، 1385: ۱۴). آنچه از دیدگاه اهل لغت و تعاریف فقهاء عظام بهدست میآید این است که حیله در اصطلاح فقهی خود، راهی برای فرار از احکام الزامی اما با حفظ ظواهر شرعی است که در آن، فرد مکلف با توسلجستن به اموری در صدد تغییردادن ظاهری افعال خود است، بهطوریکه در نهایت و بالمآل، غرض و فلسفه مورد انتظار از آن حکم شرعی حاصل نشده ولی ظاهر و عنوان فعل، سازواری خود با حکم شرعی را حفظ کرده است.
منابع