کاربر:Seyed Ehsan/موزه آستان قدس رضوی

موزه‌های آستان قدس رضوی که با نام‌های خزانه، خزینه و موزه آستان قدس رضوی نیز شناخته می‌شود، یکی از مجموعه‌های بزرگ موزه‌ای در ایران است که بناهای تاریخی آن جلوه گر شش قرن تزئینات و معماری دوره اسلامی و اشیای تاریخی آن نشان دهنده انواع هنرها و صنایع دستی ساخته شده طی ده قرن گذشته می‌باشد.

خزانه آستان قدس رضوی که در نزدیکی رواق‌های دارالسیاده و دارالحفاظ قرار داشت، ابتدا محلی برای نگهداری اشیاء گران‌بهای اهدایی به حرم امام رضا بود، اما با گذشت زمان و به‌دلیل ارزش تاریخی، هنری و مذهبی این اشیا، تلاش‌هایی برای نمایش عمومی آنها صورت گرفت. نخستین نشانه‌ها از این اقدام در دوره قاجار با نصب صندوقچه‌هایی به نام «خوانچه» آغاز شد و بعدها در دوران تولیت محمدولی اسدی، روند نمایش و ثبت آثار جدی‌تر شد. با دستور رضاشاه، در سال ۱۳۱۶ بنای موزه آغاز و پس از وقفه‌ای چند ساله، در سال ۱۳۲۴ موزه رسمی آستان قدس افتتاح شد. در دهه‌های بعد، ساختمان‌های موزه توسعه یافتند، آثار به تالارهای مختلف منتقل شدند و کتابخانه‌ای مستقل نیز ساخته شد. تا سال ۱۳۹۵، مجموعه موزه شامل چهار بخش اصلی بود: موزه مرکزی، موزه قرآن و نفایس، موزه مردم‌شناسی و موزه فرش که به‌جز موزه مردم‌شناسی، همگی در محدوده صحن کوثر قرار دارند.

پیش از تأسیس موزه آستان قدس رضوی، اداره خزانه حرم توسط خزانه‌دار کل با وظایف حفاظت، نگهداری و ثبت اموال انجام می‌شد. ساختار رسمی اداره موزه در سال ۱۳۲۴ همزمان با افتتاح ساختمان موزه شکل گرفت و پس از چند مرحله تغییر، در سال ۱۳۷۷ سازمانی با عنوان «سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی» از ادغام دو اداره قبلی تأسیس شد که اداره موزه نیز زیرمجموعه آن قرار گرفت.

موزه آستان قدس رضوی مجموعه‌ای گسترده از آثار تاریخی و فرهنگی را در قالب ۱۷ گنجینه تخصصی به نمایش می‌گذارد که شامل قالی‌های نفیس، ضریح‌ها، درهای چوبی، ظروف قدیمی، قرآن‌های خطی، کتیبه‌های طلا، و اشیای اهدایی سلاطین است. گنجینه قرآن، نخستین موزه تخصصی قرآن در جهان، دربرگیرنده نسخه‌های کم‌نظیری از قرون مختلف است و در کنار آن، گنجینه نهج‌البلاغه و صحیفه سجادیه نیز نگهدارنده نسخه‌های کهن از این متون است. موزه فرش با بیش از ۱۰۲ قالی به نمایش‌ درآمده، میزبان فرش‌هایی از دوره صفوی و هدایای شاهان است. در گنجینه ظروف، اشیای فلزی، چینی و سفالی از قرون میانه اسلامی نگهداری می‌شود. همچنین گنجینه تمبر و اسکناس با بیش از ۱.۳ میلیون قطعه، یکی از بزرگ‌ترین مجموعه‌های پستی و مالی جهان محسوب می‌شود. آثار برگزیده به‌صورت دوره‌ای مرمت یا جابجا می‌گردند و سایر اشیاء در خزانه نگهداری می‌شوند.

از سال ۱۳۱۶ با آغاز ساخت موزه آستان قدس رضوی، فعالیت‌هایی برای مستندسازی و مرمت آثار آغاز شد؛ از جمله عکسبرداری از اشیاء موزه توسط حسن پیما، تدوین کتاب راهنمای موزه با تصاویر آثار توسط مهدی بهرامی، و استخدام عکاسان مانند علی آریا برای تهیه میکروفیلم از کتب خطی و قرآن‌های قدیمی. همچنین در همان سال، مرمت قالی‌های صفوی با دعوت یک کارشناس فرانسوی آغاز شد. تبادل آثار با موزه‌هایی مانند موزه ایران باستان و برگزاری نمایشگاه‌های موقتی، از دیگر اقدامات موزه بود. در حوزه پژوهش نیز اداره‌ای تخصصی با وظیفه شناسایی، طبقه‌بندی، ارزش‌گذاری و مستندسازی آثار فعالیت دارد.

تاریخچه موزه

خزانه آستان قدس رضوی

حرم امام رضا به عنوان یکی از مقدس‌ترین مکان‌های مذهبی شیعیان امامیه، همواره مورد توجه پادشاهان، امیران، سرداران، ثروتمندان و زائران بوده است. بسیاری از این افراد، با انگیزه‌های دینی و هنری، هدایای ارزشمندی را به این مکان وقف یا اهدا می‌کردند. از جمله این هدایا می‌توان به چراغ‌ها، فرش‌های نفیس، کاشی‌های تزئینی، درهای منبت‌کاری‌شده و سنگ‌های قیمتی اشاره کرد که در تزئینات حرم به کار می‌رفتند. با گذشت زمان، برخی از این اشیاء به دلیل فرسودگی یا تغییرات معماری، از چرخه استفاده خارج می‌شدند. اما به دلیل ارزش تاریخی، هنری و تقدس مذهبی‌شان، دور انداخته نمی‌شدند، بلکه در مکانی خاص به نام «خزانه حرم» نگهداری می‌شدند. این خزانه در واقع انباری برای حفظ و حراست از این آثار بود و تا پیش از تأسیس موزه آستان قدس رضوی، به عنوان محل ذخیره اشیای نفیس حرم عمل می‌کرد. در آن دوره، هدف اصلی نه نمایش عمومی این آثار، بلکه نگهداری و صیانت از آنها بود.

اولین گام در راستای نمایش عمومی آثار نگهداری‌شده در خزانه حرم، با نصب صندوقچه‌هایی بر دیواره‌های چهار طرف ساختمان «روضه منوره» (مدفن علی بن موسی الرضا) انجام شد. این صندوقچه‌ها که با عنوان «خوانچه» شناخته می‌شدند، حاوی جواهرات و اشیاء تزئین‌شده با سنگ‌های قیمتی بودند که عمدتاً توسط سلاطین و حکمرانان به حرم اهدا شده بودند. اگرچه تاریخ دقیق نصب این خوانچه‌ها مشخص نیست، شواهد تاریخی نشان می‌دهد که این اقدام در دوره قاجار (پیش از سال ۱۲۸۴ قمری) رواج داشته است. از جمله اشیایی که در این خوانچه‌ها نگهداری می‌شدند، می‌توان به جواهرات (نظیر نگین‌های مرصع و زینت‌آلات طلا و نقره)، سلاح‌های تزئینی (شمشیرها و خنجرهای جواهرنشان) و زیارتنامه‌های طلاکاری‌شده اشاره کرد.

بر اساس مستندات تاریخی، خزانه حرم امام رضا در ادوار مختلف با چالش‌های متعددی در حفظ آثار مواجه بوده است. منابع متعدد به موارد متعددی از سرقت و غارت این گنجینه اشاره دارند که مهم‌ترین آنها عبارتند از:

1. یورش‌ها و غارت‌های تاریخی: خزانه حرم در طول تاریخ، به ویژه در دوره‌های بی‌ثباتی سیاسی، مورد تاراج قرار گرفته است.
2. تسلط حاکمان بر اموال وقفی: برخی از حکمرانان ایرانی در مقاطع مختلف، اشیای نفیس خزانه را به عنوان اموال شخصی تصرف کرده‌اند.
3. شرایط نامناسب نگهداری: بسیاری از آثار ارزشمند مانند فرش‌های زربفت اهدایی، به دلیل عدم وجود سیستم‌های حفاظتی مدرن، در معرض آسیب و فرسودگی قرار داشتند.

این عوامل در کنار یکدیگر موجب شدند بخش قابل توجهی از گنجینه تاریخی حرم در طول قرون متمادی از بین برود یا آسیب ببیند. با این حال، از دوره قاجار به بعد، با ایجاد ساختارهای منظم‌تر اداری در آستان قدس رضوی، روند حفاظت از این آثار بهبود یافت.

در دوره‌های متأخر، رویکرد مسئولان آستان قدس رضوی نسبت به آثار خزانه دچار تحول اساسی شد. اسناد تاریخی نشان می‌دهد که نخستین گام‌های رسمی برای نمایش عمومی این آثار به نیمه دوم قرن سیزدهم هجری قمری بازمی‌گردد. قدیمی‌ترین سند مکتوب موجود در این زمینه، مربوط به چهارم جمادی‌الثانی ۱۳۰۹ قمری (مصادف با پانزدهم دی ۱۲۷۰ شمسی) است که بر اساس آن، فتحعلی‌خان صاحب‌دیوان، تولیت وقت آستان قدس، دستور نمایش عمومی بخشی از جواهرات خزانه را صادر کرد.‌‌ در دوران تولیت محمدولی اسدی (۱۳۰۵ تا ۱۳۱۴ شمسی)، این روند شکل نظام‌مندتری به خود گرفت. در این دوره، خزانه با مدیریتی تخصصی‌تر سازماندهی شد و تعداد اقلام نگهداری‌شده در آن به طور محسوسی افزایش یافت. آثار منتخب برای نمایش عمومی به تالار تشریفات حرم منتقل شدند و فرآیند ثبت و ضبط دقیق‌تری برای اشیاء ارزشمند اجرا گردید. این تحولات، زمینه‌ساز تأسیس موزه رسمی آستان قدس رضوی در سال‌های بعد شد. اسدی با بهره‌گیری از تجربیات موزه‌داری نوین، ساختار مناسبی برای حفظ علمی آثار و نمایش سازمان‌یافته آنها ایجاد کرد.

بر اساس گزارش روزنامه‌های منتشر شده در آن دوره، نخستین اقدامات برای تأسیس موزه توسط محمدولی اسدی در شهریور ۱۳۰۹ آغاز شد. مطابق اسناد موجود، عملیات ساخت تالار موزه در مهرماه همان سال به دستور مستقیم اسدی به اجرا درآمد. با این حال، تا سال ۱۳۱۴ هیچ ساختمانی به عنوان موزه افتتاح نشد. این روند تا زمانی ادامه یافت که خبر افتتاح موزه آستانه در حرم فاطمه معصومه در قم در رسانه‌های آن زمان منتشر شد. در پی این رویداد، دولت در اطلاعیه‌ای رسمی اعلام کرد برنامه‌ریزی برای افتتاح پنج موزه از جمله موزه آستان قدس رضوی در مدت دو سال انجام شده است. پس از این اعلام، فرآیند ساخت ساختمان موزه با جدیت بیشتری دنبال شد. در مرحله اجرای این موزه، رومانوسکی، کنسول دولت روسیه در بیرجند و کارشناس عتیقه، از آمادگی خود برای تاسیس موزه خبر داد. بعدها آرتور پوپ، عتیقه‌شناس و استاد دانشگاه، در تشکیل موزه آستان قدس، همکاری‌هایی با مسئولین آستان انجام داد.

تصویری از ساختمان قدیمی موزه آستان قدس

تاسیس و توسعه موزه

بر اساس گزارش برخی منابع، رضاشاه به سال ۱۳۱۶ شمسی دستور ساخت ساختمانی برای موزه در حرم امام رضا را صادر کرد تا اشیاء خزانه در آنجا نگهداری شود.‌‌ پس از ۸ سال کار عمرانی، در نهایت در سال ۱۳۲۴ ساختمان جدیدی برای موزه و کتابخانه در حرم احداث شد. بررسی منابع خبری آن دوره نشان می‌دهد که هیچ گزارش مستندی از فعالیت‌های انجام شده بین سال‌های ۱۳۱۹ (زمان آماده‌سازی ساختمان برای انتقال اشیاء خزانه) تا ۱۳۲۴ (سال افتتاح رسمی موزه) منتشر نشده است. اسناد آرشیوی موجود در آستان قدس رضوی حاکی از آن است که در این دوره پنج ساله - که مصادف با اشغال مشهد توسط نیروهای روس بود - پروژه ساختمان موزه به حالت تعلیق درآمده و رها شده بود. در نهایت،‌ موزه به صورت رسمی در تاریخ ۱۳۲۴ شمسی در طی مراسمی رسمی، افتتاح شد.

ساختمان موزه در سال‌های بعد، در چندین نوبت جابجا و تغییر یافت و در دوره‌هایی به صورت موقت، موزه به تالار تشریفات حرم منتقل شد. تا سال ۱۳۶۰ ه‍. ش، ساختمان موزه و کتابخانه،‌ مشترک بود تا آنکه در این سال، مقدمات احداث کتابخانه‌ای مستقل از موزه انجام گرفت. در سال ۱۳۷۳، کتابخانه به صورت رسمی از موزه جدا و در ساختمان جداگانه‌ای مستقر شد و ساختمان قدیمی به موزه آستان قدس اختصاص یافت. از همان سال، سازمانی باعنوان سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی جهت مدیریت موزه‌های آستان قدس تأسیس شد.

ساختمان‌های موزه

محل قرارگیری ابتدایی خزانه حرم در محلی بین رواق‌های دارالسیاده و دارالحفاظ قرار داشت که بعدها به محل دیگری در طبقه دوم سمت ایوان طلای صحن آزادی منتقل شد. ورودی این مکان که از دیرباز به نام خزانه شناخته می‌شد، از سمت صفه غربی دارالحفاظ بود.

بعدها که مسئولین آستان به فکر تاسیس موزه‌ای در حرم امام رضا افتادند، نقشه‌ای برای ساختمان آن در سال ۱۳۰۹ توسط اسدی، تولیت وقت آستان قدس، طراحی شد. کمی بعد اما نقشه جدیدی برای ساختمان موزه طراحی شد و از سال ۱۳۱۴، ساخت زیربنای ساختمان موزه با جدیت پیگیری شد. در اوایل مرداد ۱۳۱۵، مراحل جایابی و تخریب آغاز شد. برای ساخت ساختمان موزه، در ابتدا در جنب مدفن شیخ بهایی (پایین پا) مدرسه‌ای به نام مدرسه دودرب وجود داشت که به خاطر نداشتن اهمیت تاریخی، تخریب و محلی برای ساختمان موزه و کتابخانه در نظر گرفته شد. پس از آن در ۱۴ آذرماه ۱۳۱۶ اولین سنگ بنای این ساختمان در یک مراسم رسمی نصب شد. به دستور فتح‌الله پاکروان، تولیت وقت آستان، از سال ۱۳۱۵، حجره‌های فوقانی ضلع شمالغربی صحن نو (آزادی کنونی) و جنوب شرقی صحن کهنه (انقلاب کنونی) به خزانه تبدیل شدند و اشیاء به آنجا منتقل گردیدند.

ساختمان موزه یک بنای دو طبقه فوقانی و یک طبقه زیرزمین بود که در قسمت شمال شرقی آن کتابخانه آستان قدس رضوی مستقر شده و در شمال غربی آن تالار تشریفات قرار گرفته بود. بنای کلی این ساختمان در زمینی به مساحت ۵۷۰۰ مترمربع قرار گرفته بود که از پشت به دیوار جنوبی مدرسه علینقی میرزا و صحن نو و از سمت شرق به مسجد گوهرشاد و مقبره شیخ بهایی منتهی می‌شد. اصل ساختمان به مساحت ۱۰۳۴ متر مربع و با بتن ساخته شده بود. این ساختمان مجموعا دارای ۱۵ سالن بود. از قسمت زیرزمین این ساختمان به عنوان مخزن و انبار استفاده می‌شد و دو طبقه دیگر به تالارهای موزه اختصاص یافته بود. این ساختمان، توسط کارشناسان انگلیسی طراحی و اجرا گردید و تزئینات آن را شرکتی فرانسوی برعهده گرفت.

بعدها‌‌ در سال ۱۳۴۲ ه‍.ش تمام ساختمان موزه و کتابخانه برچیده شد و صحن موزه گسترش یافت و ساختمان جدیدی در سمت شرق صحن موزه احداث گردید. در میانه سال‌های ۱۳۵۱ تا ۱۳۵۶ که تاسیس ساختمان جدید موزه در دست اقدام بود،‌ آثار موزه جهت نمایش عمومی، موقتا به تالار تشریفات منتقل شد. بر اساس اسناد باقی‌مانده، این بنای جدید در سال ۱۳۵۶ تکمیل و در سال ۱۳۵۷ رفع نواقص آن انجام گردید. در سال ۱۳۶۰ ه‍. ش کلنگ ساخت کتابخانه‌ای مستقل در حرم امام رضا زده شد. سرآخر در سال ۱۳۷۲ کارهای عمرانی کتابخانه جدید تکمیل و در اواسط سال ۱۳۷۳، از ساختمان جدید بهره‌برداری شد. با تاسیس ساختمان جدید کتابخانه، ساختمان قدیمی به صورت اختصاصی، برای موزه اختصاص یافت.

در سال ۱۳۵۶ کتابخانه آستان قدس رضوی به طبقه دوم موزه آستان قدس منتقل شد. در سال ۱۳۶۰ ه‍.ش کتابخانه‌ای مستقل و وسیع در ۳۰ هزار متر مربع، طراحی و ساخته شد که بهره‌برداری از آن تا سال ۱۳۷۴ به تعویق افتاد. از همان سال نیز سازمانی باعنوان سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی تأسیس شد.

تا دهه ۱۳۷۰ شمسی، ساختمان موزه در همان محل قبلی بود،‌ تا آنکه پس از انتقال کتابخانه به محل اختصاصی خود، ساختمان موزه گسترش یافت. بعدها با ساخت رواق امام خمینی در محل صحن موزه، ورودی‌های موزه تغییر پیدا کرد.

عکسی از تالار موزه فرش

در دهه ۱۳۸۹ شمسی، ساختمان جدیدی به زیربنای ۶۶۴۷ مترمربع و در ۴ طبقه، برای موزه فرش، طراحی و اجرا گردید و به تالار موزه اصلی ملحق شد. تا سال ۱۳۷۷، محل تالار تشریفات به عنوان محلی برای نمایش فرش‌های ارزشمند موزه آستان قدس به کار می‌رفت. در سال ۱۳۹۰، ساختمان جدید موزه، به موزه فرش اختصاص پیدا کرد و افتتاح گردید.

تا سال ۱۳۹۵، ساختمان‌های موزه به تفکیک، چهار ساختمان اصلی موزه مرکزی، موزه قرآن و نفایس، موزه مردم‌شناسی و موزه فرش را شامل می‌شد که همگی آنها بجز موزه مردم‌شناسی، در صحن کوثر در محدوده حرم امام رضا قرار گرفته است.

ساختار اداری

تا پیش از افتتاح موزه آستان قدس رضوی، اداره خزانه حرم برعهده خزانه‌دار کل بود. عمده‌ترین وظایف این خزانه‌دار، حفاظت،‌ نگهداری،‌ثبت و طبقه‌بندی اموال بود.

اولین ساختار اداری برای موزه آستان قدس به صورت رسمی در سال ۱۳۲۴ و همزمان با افتتاح ساختمان موزه، طراحی و به اجرا در آمد. در ساختار جدید اداره موزه، همچنان سمت خزانه‌دار حفظ شده و وظایف او همچنان به صورت منظم اجرا می‌شود. در ابتدا، اداره موزه برعهده اداره تشریفات آستان قدس بود و پس از آن به اداره مدیریت امور فرهنگی محول گردید. پس از سال ۱۳۵۷، ساختار آستان قدس تحول یافت و برای اداره موزه و خزانه، اداره‌های مجزایی تاسیس شد. تا پیش از سال ۱۳۷۷ اداره موزه زیر نظر معاونت فرهنگی آستان بود و پس از آن سازمان جدیدی برای اداره موزه تاسیس گردید.

سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی

امروزه، موزه حرم امام رضا ذیل ساختار «سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی» فعال است. این سازمان، در سال ۱۳۷۷ ه.ش از ادغام دو اداره «اداره کل کتابخانه‌های مرکزی و مرکز اسناد» و «اداره موزه‌های آستان قدس رضوی» تشکیل شده است. رئیس این سازمان توسط تولیت آستان قدس در مدت زمان ۳ ساله منصوب می‌شود. از ارکان این سازمان می‌توان به مجمع عمومی، هیئت مدیره و رئیس و بازرس آن اشاره کرد. تولیت آستان قدس رضوی در این ساختار به عنوان رئیس مجمع عمومی تعریف شده است. علاوه بر موزه آستان قدس، مدیریت کتابخانه آستان قدس رضوی نیز برعهده این سازمان است. از بخش‌های اصلی این سازمان می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• معاونت هماهنگی و رئیس کتابخانه مرکزی آستان قدس
• معاونت امور کتابخانه‌های وابسته، مدیریت اسناد و مطبوعات
• معاونت امور موزه‌ها
• اداره امور عمومی
• روابط عمومی
• کارشناسی پژوهش
• کارشناسی آموزش
• کارشناسی انتشارات
• کارشناسی نظارت و بهره‌وری
• کارشناسی سیستم اطلاعات مدیریت
• مدیریت اجرایی فصلنامه‌ها و خبرنامه‌ها

در سال ۱۳۷۹، اداره موزه به معاونت موزه ارتقاء یافت و سه بخش «اداره گنجینه‌ها»، «حفاظت و مرمت آثار فرهنگی» و «پژوهش و معرفی آثار»، سه بخش اصلی این معاونت تعریف شدند.

بر اساس تشکیلات اداری کنونی آستان قدس رضوی، آثار و اموال اهدایی به حرم امام رضا، به دفتر نذورات کل منتقل و پس از ثبت در نرم‌افزار مربوطه، به خزانه موزه منتقل می‌شود.

در سال ۱۳۸۲ ه‍.ش بخش صحافی کتابخانه و بخش مرمت آثار موزه، با هم ادغام و سبب تشکیل «ادارهٔ حفاظت و مرمت آثار فرهنگی آستان قدس رضوی» شد. وظیفه این اداره، حفظ، نگهداری، پاکسازی و ترمیم نفایس موزه و کتابخانه است. امروزه، مرمت آثار موزه و خزانه آستان قدس، با هماهنگی میان اداره حفاظت و مرمت آثار فرهنگی آستان و اداره پژوهش و معرفی آثار موزه‌های آستان قدس صورت می‌گیرد.

آثار و گنجینه‌های موزه

در این موزه از آثار ارزشمندی چون قالی‌های قدیمی، پرده و پوشش‌های زربافت، قندیل‌های تاریخی و طلاکوب، قرآن‌های خطی و کتیبه‌های طلا مربوط به دوران صفوی و همین‌طور اشیاء اهدایی از جانب سلاطین مختلف نگهداری می‌شود. در ابتدا و با انتخاب کارشناسان، ۱۸۹ اثر از اقلام موجود در خزانه به کتابخانه منتقل و به نمایش گذاشته شدند. بعدها این تعداد در سال ۱۳۳۸ به ۲۴۰ قلم اثر افزایش یافت. در همین سال، ۸۹۲ اثر دیگر همچنان در خزانه آستان نگهداری می‌شد و تعداد ۲۴۲ اثر دیگر که کم‌ارزش معرفی شده‌اند، برای فروش تفکیک شده بودند. در سال‌های بعد، آثار دیگری چون ضریح‌ها و درب‌های قدیمی حرم نیز به موزه منتقل شدند.

آثار نگهداری شده در موزه‌های آستان قدس رضوی،‌ به بخش‌های کوچکتری تقسیم شده‌اند که به آنها گنجینه گفته می‌شود. تا سال ۱۳۹۵، موزه مرکزی آستان قدس شامل ۸ گنجینه و موزه قرآن شامل ۳ گنجینه بودند. تا سال ۱۴۰۳ ه.ش، تعداد گنجینه‌های حرم به ۱۷ گنجینه شامل گنجینه‌های «تمبر و سکه»، «نقاشی»، «سلاح»، «نجوم»، «آبزیان»، «هنر»، «ظروف»، «ساعت»، «مدال»، «قرآن»، «نهج‌البلاغه و صحیفه سجادیه»، «گنجینه هدایای مقام معظم رهبری» و «تالار آثار استاد فرشچیان» و «موزه مردم‌شناسی» رسیده است. در موزه آستان قدس رضوی، هر گنجینه به صورت تخصصی، اشیاء ارزشمند موزه را به نمایش می‌گذارند.

خوانچه‌های جواهرات

در سال ۱۳۷۳، انفجاری در حرم امام رضا رخ داد که بر اثر آن، خوانچه‌های نصب شده بر دیواره‌های حرم نابود و تعدادی از آثار نگهداری شده در آن مفقود یا از بین رفت. از همین رو، در همان سال، خوانچه‌های جدیدی تهیه و با اشیاء جدید از خزانه، تزئین شدند. در سال ۱۳۷۹، تغییرات در ساختار تاسیساتی حرم سبب شد تا ترنج‌های ۱۲ گانه جواهرات بر دیواره‌های حرم،‌ به ۴ ترنج بزرگ تبدیل و صندوق خوانچه‌ها از چوبی به فلزی مبدل شوند.

گنجینه قرآن و نفایس

عکسی از اولین گنجینه قرآن در موزه آستان قدس رضوی

در بهمن سال ۱۳۶۴، اولین گنجینه قرآن در کتابخانه آستان قدس تاسیس شد. به گفته غفارپوری، این موزه در آن زمان، اولین موزه تخصصی قرآن در جهان بود. در این گنجینه تعداد ۲۱۴ جلد قرآن نگهداری می‌شد که از لحاظ قدمت و ارزشمندی،‌ نسبت به دیگر قرآن‌های موجود در کتابخانه، اهمیت بیشتری داشتند. قرآن‌های به نمایش‌گذاشته شده در این گنجینه، به صورت دوره‌ای مرمت می‌شدند و از سال ۱۴۰۳ به بعد، به صورت دوره‌ای تغییر می‌کنند. این گنجینه در سه بخش قرآن‌های خطی، مجموعه مرقعات و خطاطی‌ها و مجموعه نقاشی‌ها فعالیت می‌کند. در این بخش، مرقعاتی از دوره صفوی تا عصر حاضر و مجموعه‌ای از جلدهای لاکی و روغنی به نمایش گذاشته می‌شوند. جعبه‌های قرآنی و ابزار خوشنویسی نیز از دیگر آثار نمایشی این مجموعه است.

بر اساس آمارهای منتشر شده در سال ۱۳۹۳، کتابخانه و موزه آستان قدس رضوی،‌ مجموعا ۲۱ هزار نسخه کامل و جزوه خطی قرآن را در خود نگهداری می‌کنند که از جنبه‌های مختلفی چون قدمت تاریخی، نگارنده، تذهیب‌کننده، واقف و تاثیر و اهمیت در تاریخ هنر مورد توجه قرار گرفته‌اند. قدیمی‌ترین قرآن‌های این مجموعه به قرن سوم تعلق دارند. برخی از قرآن‌های این مجموعه به امامان شیعه منسوب است.

از جمله کتاب‌های قدیمی نگهداری شده در موزه، کتاب خطی صحیفه سجادیه متعلق به دوره صفویه و با تاریخ سال ۱۱۱۶ ه.ق است. در گنجینه صحیفه سجادیه و نهج‌البلاغه که در سال ۱۴۰۱ تاسیس شد، ۳۳ نسخه از نهج‌البلاغه و ۳۱ نسخه از صحیفه سجادیه به نمایش گذاشته شده است. قدیمی‌ترین نسخه نهج‌البلاغه این مجموعه، به سال ۵۴۴ و قدیمی‌ترین صحیفه سجادیه آن به سال ۴۱۶ ه.ق تعلق دارد.

تصویری از تالار ظروف موزه آستان قدس رضوی

گنجینه تاریخ حرم رضوی

در گنجینه تاریخ حرم رضوی، اشیایی همچون ضریح‌های قدیمی، درب‌های چوبی، تزئینات حرم، زیارت‌نامه‌های فولادی، وسایل روشنایی، قفل‌ها، ظروف شستشوی ضریح و ابریق‌ها نگهداری می‌شوند.

یکی از بخش‌های این گجینه، گنجینه ظروف است که در هشتم تیر ۱۳۷۸ افتتاح شد و مجموعه‌ای از ظروف سفالی، سلادن، چینی و بلور را در خود جای داده است. پایه شمعدانی از جنس برنج که به دوره ایلخانی (قرن هشتم ه.ق) تعلق دارد، یکی از آثار ارزشمند در موزه آستان قدس رضوی است. بر روی این شمعدانی، با خط نسخ نوشته شده است «طمع‌کننده، به لعنت خدا و مقربین رسول گرفتار شود». همچنین ظروف مفرغی که مربوط به قرن نهم نیز در این گنجینه به نمایش گذاشته شده است.‌ همچنین تعدادی از قاب‌ها، سینی‌ها و ظروف چینی نیز در این گنجینه وجود دارد. یکی از نفیس‌ترین ظروف این گنجینه، شانزده قطعه ظرف چینی آبی-سفید و هشت قطعه ظرف سلادون است که عموما به قرن ۱۵ یا ۱۶ میلادی تعلق داشت.

موزه فرش

تالار موزه فرش، یکی از موزه‌های تخصصی آستان قدس رضوی

موزه فرش، یکی از بخش‌های مستقل در مجموعه موزه آستان قدس رضوی است که شامل فرش‌های ارزشمند قدیمی حرم است. در این گنجینه، فرش‌هایی با قدمت ۵۰۰ ساله نگهداری می‌شود. به طور کلی تا سال ۱۴۰۳ ه.ش، ۱۰۲ فرش به صورت عمومی به نمایش گذاشته شده و ۶۰۰ فرش دیگر در خزانه موزه نگهداری می‌گردد و به صورت دوره‌ای، پس از انجام مراحل استراحت، به نمایش گذاشته می‌شوند. در طراحی سالن این موزه، اصول کلی ایمنی و اصول تخصصی نگهداری از فرش رعایت شده و تمامی سالن، فاقد اشعه فرابنفش بوده است. این سالن، سالانه دو نوبت مورد سم‌پاشی قرار می‌گیرد.

در میان فرش‌های نگهداری شده در حرم امام رضا، تعدادی از قالی‌های دست‌باف و زربافت وجود دارد که به خواست پادشاه هندوستان و توسط هنرمندان ایرانی بافته شده بودند. بیشتر این قالی‌ها از سوی شاه عباس صفوی به حرم اهدا شده بودند و از این رو به قالی شاه عباسی مشهور شده‌اند. بر اساس گزارش‌های منتشر شده، نگهداری اشتباه این قالی‌ها سبب شده بود تا برخی از آنها تکه تکه شده و بعدها این تکه‌ها در خزانه نگهداری می‌شدند. همچنین گفته شده است که برخی از این قالی‌ها توسط غارتگران حرم، آتش زده می‌شدند تا طلای اندک آن استخراج گردد. بیشتر پارچه‌های نفیس و فرش‌های موزه آستان قدس متعلق به قرن‌های ۱۱، ۱۲ و ۱۳ قمری است و به جهت داشتن شناسنامه، از اهمیت بیشتری برخوردار هستند.

از جمله منسوجات پارچه‌ای موزه آستان قدس رضوی، ضریح‌پوش‌ها و صندوق‌پوش‌هایی بوده‌اند که در خزانه حرم نگهداری می‌شدند. بیشتر این صندوق‌پوش‌ها زربافت هستند و قدیمی‌ترین آنها به قرن دهم ه.ق تعلق دارند. همچنین تعدادی از سجاده‌های قدیمی که برخی از آنها متعلق به دوره صفویه بوده‌اند، نگهداری می‌شود.

گنجینه تمبر و اسکناس و مسکوکات

گنجینه تمبر و اسکناس، از سال ۱۳۶۹ در میان گنجینه‌های موزه آستان قدس رضوی، به کار گرفته شد. این گنجینه با نمایش ۱۲۱۰ قطعه تمبر از ایران و دیگر کشورهای جهان آغاز به کار کرد. بر اساس آمارهای ۱۳۹۳، این مجموعه به بیش از ۲۰۰هزار قطعه تمبر رسیده است که از ۲۰۰ کشور جهان جمع‌آوری شده‌اند.‌ تعداد آثار پستی اعم از کارت پستال، پاکت نامه، سربرگ‌ها و تمبرهای این مجموعه تا سال ۱۴۰۳ به عدد ۱.۳۰۰.۴۲۱ رسیده است که از این میان ۳.۳۱۶ اثر به نمایش گذاشته شده و الباقی در خزانه نگهداری می‌شوند. قدیمی‌ترین تمبرهای مربوط به ایران در این مجموعه مربوط به دوره ناصرالدین شاه قاجار است و اولین تمبر پستی جهان مشهور به «پنی سیاه» متعلق به کشور انگلستان نیز در این مجموعه نگهداری می‌شود.

در این گنجینه همچنین حدود ۵هزار قطعه اسکناس از ایران و ۸۰ کشور جهان نگهداری می‌شود.

گنجینه سکه و مدال و آثار اهدایی

در موزه مرکزی آستان قدس رضوی، چندین هزار سکه از دوران‌های مختلف اسلامی (فتوحات اسلامی تا معاصر) نگهداری می‌شود. این سکه‌ها عموما از سوی زائران و مجموعه‌داران به موزه اهدا شده‌اند و تعدادی نیز از سوی موزه خریداری شده است. این سکه‌ها به دوره‌های تاریخی چون سلسله عرب-ساسانی، اموی، عباسی، عرب-طبرستانی، صفاریان،‌سامانیان، زیاریان، آل‌حمدان، آل‌بویه، غزنویان، سلجوقیان، خوارزمشاهیان، ایلخانان،‌ اتابکان زنگی، آل‌مظفر، آل‌جلایر، سربداران، تیموریان،‌ قره‌قویونلوها، آق‌قویونلوها، صفویان،‌ افشاریان، قاجار و پهلوی است. همچنین سکه‌هایی از دوره سلاجقه روم، حکومت‌های محلی هند،‌ممالیک مصر و امپراتوری عثمانی در این گنجینه قرار دارد. در میان این سکه‌ها، سکه‌هایی مربوط به دوران ولایتعهدی علی بن موسی الرضا وجود دارد که در اصفهان و سمرقند ضرب شده‌اند. بیشترین سکه‌ها مربوط به دوره‌های اسلامی، مربوط به دوره صفوی است که ۳۱۰ سکه را شامل می‌شود.

در گنجینه سکه و مدال‌ها، تعدادی از مدال‌های ورزشکاران، سیاستمداران و دانشمندان و شخصیت‌های علمی، نگهداری می‌شود. این مدال‌ها به صورت اهدایی در اختیار این موزه قرار گرفته است. بر اساس آمارهای مربوط به سال ۱۳۹۳، این موزه بیش از ۸۰۰ مدال و کاپ را در خود نگهداری می‌کند که ۸۰ درصد آنها ورزشی، ۱۰ درصد علمی و ۱۰ درصد اهدایی شخصیت‌های سیاسی و فرهنگی هستند. از مجموع این مدال‌ها، حدود ۲۰۰ عدد آنها در موزه به نمایش گذاشته شده‌اند.

سید علی خامنه‌ای از سال ۱۳۷۳ در چندین نوبت، مجموعه‌هایی از آثار خطی، دست‌بافت، تابلوهای نقاشی، معرق، منبت و آثار حجمی و ماکت را به موزه آستان قدس رضوی اهدا کرده است. این آثار در یک گنجینه مستقل نگهداری و به نمایش گذاشته شده است.

گنجینه آبزیان

یکی از گنجینه‌های موجود در موزه آستان قدس، گنجینه آبزیان است. این گنجینه از دو بخش نرمتنان و موجودات دریایی تاکسیدرمی تشکیل شده است. این گنجینه از کلکسیون اهدایی محمدسعید فواد وهبه، یکی از شیعیان سوری، در سال ۱۳۷۸ شکل گرفت و با آثار اهدایی دیگر توسعه یافت.

گنجینه نجوم و ساعت

این گنجینه، در هشتم تیر ۱۳۷۸ با استفاده از آثار اهدایی سید جلال‌الدین تهراین، نایب‌التولیه آستان قدس، افتتاح شد. در این بخش، مجموعه اشیاء علمی و نجومی نگهداری می‌شود. در این گنجینه، تعدادی کره جغرافیایی که قدیمی‌ترین آنها به سال ۱۸۰۸ میلادی تعلق دارد، نگهداری می‌شود.

همچنین سه تلسکوپ انعکاسی برنجی در این گنجینه نگهداری می‌شود که قدیمی‌ترین آنها متعلق به قرن هجدهم و ساخته پاریس است.

در مجموعه موزه آستان قدس، حدود ۳۰ ساعت آفتابی، پاندولی، وزنه‌ای، قبله‌نما و قطب‌نما نگهداری می‌شود که قدیمی‌ترین آنها متعلق به سال ۱۷۳۳ میلادی است.

در این گنجینه همچنین تعدادی دوربین عکاسی قدیمی از مدل‌های دوربین‌های پولاروید و لبُیتل و همچنین دوربین‌‏های چشمی از مدل‌های دو چشمی، تک چشمی، منشوری، گالیله‌ای و شکاری، به نمایش گذاشته شده‌اند.

گنجینه سلاح

عکسی از تالار سلاح موزه آستان قدس رضوی

این گنجینه، در هشتم تیر ۱۳۷۸ افتتاح شد و در خود مجموعه‌ای از سلاح‌های گرم و سرد را نگهداری می‌کند. شمشیر، خنجر، غلاف، تبرزین و کمان از جمله سلاح‌های تاریخی نگهداری شده در موزه آستان قدس هستند. قدمت برخی از این آثار به دوره صفویه می‌رسد. این آثار عموما با خطوط اسلامی تزئین شده و طلاکوبی شده‌اند. یکی از قدیمی‌ترین شمشیرهای این گنجینه،‌ شمشیری منسوب به شاه عباس صفوی است. تعدادی از این شمشیرها، طلاکوب و با جواهرات تزئین شده‌اند.

گنجینه هنرهای تجسمی

این گنجینه، در هشتم تیر ۱۳۷۸ افتتاح شد. این گنجینه، تعداد زیادی از آثار هنرمندانی چون کمال‌الملک، محمد زمان، کاتوزیان و فرشچیان را در خود جای داده است. همچنین آثار برخی از هنرمندان خارجی چون ویلیام جیمز نیز در این گنجینه به نمایش گذاشته شده‌اند. ۴ اثر از تابلوهای کمال‌الملک در این گنجینه نگهداری می‌شود. همچنین تعداد ۱۴ تابلو از محمود فرشچیان از جمله تابلوهای مشهور عصر عاشورا، یتیم‌نوازی حضرت علی و پنجمین روز آفرینش از جمله آنهاست.

در بنای حرم امام رضا، از کتیبه‌های مختلف سنگی و فلزی استفاده می‌شد که تعدادی از قدیمی‌ترین‌های آنها در موزه حرم نگهداری می‌شود. برخی از این کتیبه‌ها از جنس طلا هستند و تعدادی نیز داری امضای خطاطان مشهور دوره صفوی هستند. کاشی‌هایی متعلق به سال ۵۱۲ ه.ق که در آنها از طلا نیز استفاده شده است، بخشی از آثار تاریخی این موزه هستند. یکی از قدیمی‌ترین آثار تجسمی در موزه، سنگابی است که نام سلطان محمد خوارزمشاه و تاریخ ۵۹۷ ه.ق بر روی آن نقش بسته بود.

در میان آثار موزه، تعدادی از پنجره‌های فولادین و ضریح‌ها وجود دارد که توسط سلاطین و دیگر واقفان، به حرم اهدا شده است. یکی از قدیمی‌ترین این پنجره‌ها، مربوط به سال ۸۱۷ و هدیه شاهرخشاه تیموری است. بخش‌هایی از قدیمی‌ترین ضریح گزارش شده برای حرم که به محجر شاه‌طهماسبی شناخته می‌شود و در قرن ۱۰ ه.ق ساخته شد بود، در این گنجینه نگهداری می‌شود. ضریح‌های دیگری متعلق به دوره عباسی، نادری و قاجار نیز نگهداری می‌شوند.

از دیگر اشیاء نگهداری شده در موزه، قفل‌های قدیمی است. از جمله از با ارزشترین قفل‌های این مجموعه، قفلی فولادی و زرکوب است که در دوره صفوی ساخته شده است.

منبرهای قدیمی دیگر آثار موجود در این گنجینه است. یکی از منبرهای موجود در این موزه،‌ منبری مشهور به منبر خاتم‌کاری است که متعلق به دوره قاجار است.

همچنین تعدادی از محراب‌های قدیمی حرم در موزه آستان قدس نگهداری می‌شود. قدیمی‌ترین محراب‌های این موزه مربوط به سال‌های ۶۱۰ و ۶۴۰ است که با نام محراب پایین‌پا و محراب بالاسر شناخته می‌شوند.

همچنین تعدادی از درهای چوبی قدیمی حرم نیز در موزه نگهداری می‌شوند. قدیمی‌ترین این درها، دری چوبی است که سابقا در ورودی دارالسیاده استفاده می‌شد و در سال ۷۳۵ قمری ساخته شده بود.

گنجینه مردم‌شناسی

پس از آنکه حمام وقفی مهدی قلی‌بیک (معروف به حمام شاه) در سال ۱۳۸۵ مورد بازسازی قرار گرفت، غرفه‌هایی از منسوجات، پوشاک، لوازم آرایش، وسایل حمام، سماورها، تابلوهای قهوه‌خانه‌ای و تصاویری از مشاغل سنتی و زندگی گذشتگان به نمایش گذاشته شد.

فعالیت‌های تخصصی موزه

عکسی از ورودی دفتر حفظ و مرمت آثار در آستان قدس رضوی

حفظ و مرمت آثار

در سال ۱۳۱۶ و همزمان با آغاز ساخت ساختمان موزه، اقداماتی در راستای مستندسازی آثار خزانه آستان قدس انجام می‌گیرد. در این سال، حسن پیما درخواستی را در جهت عکس‌برداری از اشیاء موزه ثبت می‌کند و در سال بعد این اقدام به مرحله اجرایی در می‌آید. در همین زمینه کتاب راهنمای موزه نیز توسط مهدی بهرامی با استفاده از تصاویر گرفته شده از آثار موزه،‌ تهیه می‌شود. در سال ۱۳۱۸ نیز شخصی به نام نویان، از عکاسان آمریکایی، درخواستی برای ثبت عکس از موزه و اماکن تاریخی حرم را به آستان قدس ارسال کرد و با آن موافقت شد. پس از آن، در سال ۱۳۲۹، علی آریا به عنوان عکاس رسمی آستان قدس به استخدام درآمد و از بسیاری از آثار نگهداری شده در موزه و خزانه، عکسبرداری کرد. میکروفیلم‌هایی که آریا تهیه می‌نمود، شامل عکس‌هایی از کتب خطی، وقف‌نامه‌ها و قرآن‌های قدیمی بود.

همچنین در سال ۱۳۱۶،‌ اولین اقدامات در مرمت آثار خزانه آستان قدس به صورت جدی پیگیری می‌شود. در اولین گام، یک کارشناس مرمت قالی از پاریس به مشهد دعوت می‌شود تا قالی‌های مربوط به دوره صفوی را مرمت‌سازی نماید.

نمایشگاه‌ها

در جهت تکمیل آثار نمایشی در خزانه و موزه آستان قدس رضوی، مهدی بهرامی پیشهادهایی را با دیگر موزه‌ها از جمله موزه ایران باستان در میان گذاشت تا برخی آثار پرتکرار در این دو موزه،‌ با یکدیگر تبادل شوند.

موزه آستان قدس، برای اولین بار در سال ۱۴۰۴ ه.ش، اقدام به راه‌اندازی نمایشگاه‌های موقتی در شهر تهران کرد و تعدادی از آثار موجود در خزانه خود را به نمایش عمومی گذاشت.

برنامه‌های پژوهشی

در زمینه‌های پژوهشی موزه آستان قدس، بخشی به صورت تخصصی با عنوان «اداره پژوهش و معرفی آثار» فعالیت می‌کند. از جمله وظایف این اداره، برنامه‌ریزی و نظارت بر امور پژوهشی شامل شناسایی، طبقه‌بندی، ارزش‌گذاری و معرفی و مستندسازی آثار موزه‌هاست.

موزه‌های آستان قدس رضوی دارای کتابخانه تخصصی در زمینه‌های باستان‌شناسی، موزه‌داری و مرمت آثار تاریخی هستند. از سال ۱۳۸۲ شمسی، ساختار سازمانی این موزه‌ها با ایجاد سه بخش تخصصی توسعه یافت که وظایف پژوهشی، معرفی آثار، مدیریت مجموعه، حفاظت و مرمت را بر عهده دارند. این تحول سازمانی همراه با جذب شمار قابل توجهی از متخصصان حوزه‌های مرتبط بود.

موزه‌های وابسته

فهرست موزه‌های وابسته به آستان قدس رضوی

شهر	ردیف	نام موزه	محل موزه	توضیحات	منبع
مشهد	۱	موزه مردم‌شناسی	سردر غربی صحن جامع رضوی، حرم امام رضا	این موزه قبلا به عنوان حمام شاه بود که پس از تعمیرات در سال ۱۳۸۵، به عنوان موزه مردم‌شناسی، تحت مدیریت آستان قدس رضوی، فعالیت خود را آغاز کرد.
	۲	موزه آرایه‌های معماری حرم رضوی	ضلع غربی حرم امام رضا، مسجد و مقبره امیر ملک‌شاه	این موزه در سال ۱۴۰۳ ه.ش با تغییر کاربری مسجد و مقبره امیر ملکشاه، تاسیس شد و از آن به عنوان اولین موزه آرایه‌های معماری در ایران یاد می‌شود.
تهران	۳	موزه ملی ملک	باغ ملی تهران	این موزه در کنار یک کتابخانه بزرگ، در بنایی به متراژ ۶۰۰۰ متر قرار گرفته است. احداث موزه با اهدای اشیایی چون تمبر، ظروف ارزشمند، تابلوها و کلکسیونی از سکه‌ها در سال ۱۳۴۸ توسط حسین ملک انجام گرفت. حسین ملک این اشیاء، کتاب‌ها و موزه را وقف آستان قدس رضوی کرد.
یزد	۴	موزه وزیری یزد	مرکز شهر یزد	این موزه در ابتدا کتابخانه‌ای بود که تعدادی آثار تاریخی در خود جای داده بود و بعدها با اهدیا اشیای بیشتر، به موزه مبدل گردید. ساختمان این موزه توسط آستان قدس رضوی ساخته شده است.
کاشمر	۵	موزه شهید مدرس	مرکز شهر کاشمر	این موزه در شهر کاشمر، آثار باقی‌مانده از سید حسن مدرس را جمع‌آوری و نگهداری می‌کند و به موسسه فرهنگی و بقاع متبرکه آستان قدس رضوی وابسته است.

بازدید و خدمات

به گفته مسئولین موزه آستان قدس رضوی، این موزه از نظر بازدید، جزو ۸۰ موزه پربازدید جهان است و در نیم سال اول ۱۴۰۳، میزبان بیش از ۴۶۵ هزار نفر بوده است. مجموع بازدیدکنندگان یکساله این موزه را نزدیک به یک میلیون نفر گزارش کرده‌اند.

جایگاه و اهمیت

موزه آستان قدس رضوی، یکی از بزرگ‌ترین مجموعه‌های تاریخی و ارزشمند ایران و منطقه خاورمیانه است که اشیاء با ارزشی را در خود نگهداری می‌کند. یکی از دلایل اهمیت و ارزشمندی آثار، اهدایی،‌ وقفی و مقدس دانستن آن‌ها بوده است. این موزه که در طول تاریخ با نام‌هایی چون خزانه آستان قدس رضوی، خزینه آستان، موزه موقتی و موزه آستان قدس شناخته می‌شود، از زمان تاسیس، مورد توجه بازدیدکنندگان ایرانی و خارجی قرار گرفته است.

در سال ۱۳۳۰، از سوی وزارت فرهنگ، تلاش‌هایی برای معرفی موزه آستان قدس رضوی به سازمان بین‌المللی ایکوم، تحت مدیریت یونسکو، انجام گرفت. همچنین تا سال ۱۴۰۳ ه.ش، ۳۵ اثر از این موزه به ثبت ملی رسیده است. این موزه همچنین موفق شده است تا در میان موزه‌های ایران، در برخی از شاخص‌های موسسه ایکوم، حائز رتبه اول تا سوم گردد و در دسته موزه‌های بزرگ دولتی، دسته‌بندی گردد. این موزه برای اولین بار در سال ۱۴۰۳ به عنوان موزه برتر ایران در میان موزه‌های دولتی بزرگ، از سوی ایکوم معرفی شد.

موزه مرکزی آستان قدس رضوی به عنوان گنجینه‌ای از آثار مقدس و نفیس مرتبط با حرم امام رضا کارکردهای چندوجهی فرهنگی، مذهبی و تاریخی دارد. این موزه با نمایش آثار ارزشمندی مانند قرآن‌های خطی، منسوجات منقوش به آیات قرآنی و هنرهای اسلامی، علاوه بر حفظ و معرفی میراث معنوی شیعه، با تبدیل این اشیای مقدس به نمادهای هنری و تاریخی، امکان دسترسی عمومی به آن‌ها را فراهم می‌سازد. هرچند انتقال این آثار از محیط مذهبی به فضای موزه‌ای ممکن است برخی کارکردهای عبادی آن‌ها را کمرنگ کند، اما موزه آستان قدس با ترکیب زیبایی‌شناسی و تقدس، زمینه‌ای برای شناخت عمیق‌تر فرهنگ اسلامی و ترویج ارزش‌های دینی در قالب‌های جدید ایجاد کرده است.

منبع‌شناسی

موزه آستان قدس رضوی، همواره مورد توجه پژوهشگران قرار گرفته است. در میانه سال‌های ۱۳۳۲ تا ۱۳۳۴، حبیب‌الله صمدی، کتابی با عنوان راهنمای موزه آستان قدس رضوی تالیف کرد که در آن به آثار عتیقه موزه آستان پرداخته شده بود. در این اثر به موضوعاتی چون لزوم ایجاد موزه،‌تاریخ تاسیس و افتتاح موزه اشاره شده و وضعیت برخی اشیاء مورد توجه قرار گرفته است. در این کتاب، ۱۷۹ اثر فهرست شده و مجموع کتاب در ۸۷ صفحه به چاپ رسیده است. تهیه این اثر پیشتر توسط مهدی بهرامی پیگیری می‌شد اما با درگذشت او، کتاب توسط حبیب‌الله صمدی تکمیل گردید. کمی بعد در سال ۱۳۴۷، کتابی دیگر با عنوان راهنمای گنجینه قرآن توسط احمد گلچین معانی تالیف شد. بعدها، سازمان کتابخانه‌ها و موزه‌های آستان قدس، نشریه‌ای تخصصی در زمینه موزه‌داری و آثار باستانی به نام زرین‌فام منتشر کرد. کتاب‌هایی نیز برای معرفی آثار موزه از سوی موزه آستان قدس تهیه و منتشر گردید.

پیوندهای پیشنهادی

• وبگاه موزه‌های آستان قدس رضوی بایگانی‌شده در ۱۴ ژوئن ۲۰۱۵ توسط Wayback Machine
• وبگاه کتابخانه و موزه ملی ملک
• وبگاه کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی بایگانی‌شده در ۹ فوریه ۲۰۱۴ توسط Wayback Machine
• توسعه:/عکس:
• یک
• دو
• سه

پانویس

منابع

مکتوب

• اخوان، علی (۱۳۹۳). «خوانچه‌های جواهرات». در مهدوی، محمدجواد. دایرةالمعارف آستان قدس رضوی. ج. ۲. مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی. شابک ۹۷۸۹۶۴۹۷۱۵۲۴۷.
• اردلان جوان، سیدعلی (۱۳۹۳). «راهنمای موزه آستان قدس رضوی، کتاب». در مهدوی، محمدجواد. دایرةالمعارف آستان قدس رضوی. ج. ۱. مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی. شابک ۹۷۸۹۶۴۹۷۱۵۲۴۷.
• اردلان جوان، سیدعلی (۱۳۹۳). «قفل‌های حرم مطهر». در مهدوی، محمدجواد. دایرةالمعارف آستان قدس رضوی. ج. ۲. مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی. شابک ۹۷۸۹۶۴۹۷۱۵۲۴۷.
• اینانلو، جهان (۱۳۹۳). «تابلوهای کمال‌الملک». در مهدوی، محمدجواد. دایرةالمعارف آستان قدس رضوی. ج. ۲. مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی. شابک ۹۷۸۹۶۴۹۷۱۵۲۴۷.
• بهروز، سید محمد (۱۳۹۳). «منبر خاتم‌کاری». دایرةالمعارف آستان قدس رضوی. ج. ۲. مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی. شابک ۹۷۸۹۶۴۹۷۱۵۲۴۷.
• ترابی، نسرین؛ ارشاد سرابی، اصغر (۱۳۹۳). «عکاسی در آستان قدس رضوی». دایرةالمعارف آستان قدس رضوی. ج. ۲. مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی. شابک ۹۷۸۹۶۴۹۷۱۵۲۴۷.
• جلالی، میثم (۱۳۹۳). «پایه شمعدان بالاسر مبارک». در مهدوی، محمدجواد. دایرةالمعارف آستان قدس رضوی. ج. ۱. مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی. شابک ۹۷۸۹۶۴۹۷۱۵۲۴۷.
• حبیبی قاینی بایگی، مریم (۱۳۹۳). «کره‌های سماوی و جغرافیایی موزه آستان قدس رضوی». دایرةالمعارف آستان قدس رضوی. ج. ۲. مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی. شابک ۹۷۸۹۶۴۹۷۱۵۲۴۷.
• حبیبی قاینی بایگی، مریم (۱۳۹۳). «ساعت‌های موزه». دایرةالمعارف آستان قدس رضوی. ج. ۲. مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی. شابک ۹۷۸۹۶۴۹۷۱۵۲۴۷.
• حبیبی قاینی بایگی، مریم (۱۳۹۳). «تلسکوپ‌ها». دایرةالمعارف آستان قدس رضوی. ج. ۲. مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی. شابک ۹۷۸۹۶۴۹۷۱۵۲۴۷.
• حر، حسین (۱۳۹۳). «موقوفات امام رضا علیه السلام و بررسی کارکردهای آن». وقف میراث جاوید. مشهد (۸): ۷۹-۱۱۸ – به واسطهٔ نورمگز.
• خانی‌زاده، مهدی؛ نظرکرده، اعظم (۱۳۹۳). «کتابخانه آستان قدس رضوی، ساختمان». دایرةالمعارف آستان قدس رضوی. ج. ۲. مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی. شابک ۹۷۸۹۶۴۹۷۱۵۲۴۷.
• دانش پورپرور، فخری (۱۳۹۳). «ظروف چینی آبی-سفید و سلادون». دایرةالمعارف آستان قدس رضوی. ج. ۲. مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی. شابک ۹۷۸۹۶۴۹۷۱۵۲۴۷.
• راد، ایرج (۱۳۹۳). «کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی، سازمان». دایرةالمعارف آستان قدس رضوی. ج. ۲. مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی. شابک ۹۷۸۹۶۴۹۷۱۵۲۴۷.
• سجادی، صادق؛ حافظیان رضوی، کاظم (۱۳۸۸). «کتابخانه آستان قدس رضوی». دایرةالمعارف بزرگ اسلامی. تهران: مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی.
• سجادی، صادق (۱۳۶۷). «آستان قدس رضوی». دایرةالمعارف بزرگ اسلامی. تهران: مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی.
• سیدقطبی، سید مهدی؛ سوزنچی کاشانی، علی (۱۳۹۷). «موزه آستان قدس رضوی: از اندیشه تأسیس تا افتتاح». شمسه. ۱۰ (۳۸-۳۹): ۱-۱۴.
• شالفروشان، سیدرضا (۱۳۹۳). «خزانه‌داری کل». در مهدوی، محمدجواد. دایرةالمعارف آستان قدس رضوی. ج. ۱. مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی. شابک ۹۷۸۹۶۴۹۷۱۵۲۴۷.
• شبیریان، علی‌اکبر (۱۳۴۶). «چند نمونه از نفائس موزه آستان قدس رضوی». نامه آستان قدس. مشهد (۳۲): ۱۳۴-۱۴۰ – به واسطهٔ نورمگز.
• سمانه، غفاریان؛ سیدقطبی، مهدی (۱۳۹۲). «گزارش: خدمات الکترونیکی کتابخانه تخصصی موزه های آستان قدس رضوی». کتاب ماه. تهران (۱۹): ۹۴-۹۸ – به واسطهٔ نورمگز.
• صحراگرد، مهدی (۱۳۹۳). «قرآن‌ها و جزوات نفیس هنری». دایرةالمعارف آستان قدس رضوی. ج. ۲. مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی. شابک ۹۷۸۹۶۴۹۷۱۵۲۴۷.
• صمدی، حبیب‌الله (۱۳۳۴). راهنمای موزه آستان قدس رضوی. مشهد: آستان قدس رضوی.
• غفارپوری، ثریا (۱۳۹۶). «بررسی سیر تحول طلاکاری قرآن‌های موزه‌ی آستان قدس رضوی از ابتدا تا دوره‌ی قاجار». نگره. تهران (۴۲): ۴-۱۹ – به واسطهٔ نورمگز.
• فلاح، فاطمه (۱۳۹۳). «شمشیرها و خجرها». دایرةالمعارف آستان قدس رضوی. ج. ۲. مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی. شابک ۹۷۸۹۶۴۹۷۱۵۲۴۷.
• کریمی، حمیدرضا (۱۳۹۳). «مدال‌ها و نشان‌ها». دایرةالمعارف آستان قدس رضوی. ج. ۲. مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی. شابک ۹۷۸۹۶۴۹۷۱۵۲۴۷.
• کفیلی، حشمت (۱۳۹۳). «موزه‌های آستان قدس رضوی». دایرةالمعارف آستان قدس رضوی. ج. ۲. مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی. شابک ۹۷۸۹۶۴۹۷۱۵۲۴۷.
• کفیلی، حشمت (۱۳۹۳). «در چوبی دارالسیاده». دایرةالمعارف آستان قدس رضوی. ج. ۲. مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی. شابک ۹۷۸۹۶۴۹۷۱۵۲۴۷.
• کفیلی، حشمت (۱۳۹۵). «تاریخچه‌ی شکل‌گیری و تحولات موزه‌های آستان قدس رضوی بخش اول: از آغاز تا انقلاب اسلامی». شمسه (۳۲): ۱-۱۸.
• محبوب، الهه؛ سوهانیان حقیقی، محمد (۱۳۹۳). «کتابخانه آستان قدس رضوی». دایرةالمعارف آستان قدس رضوی. ج. ۲. مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی. شابک ۹۷۸۹۶۴۹۷۱۵۲۴۷.
• محسنی، زهرا (۱۳۹۳). «صندوق‌پوش‌ها». دایرةالمعارف آستان قدس رضوی. ج. ۲. مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی. شابک ۹۷۸۹۶۴۹۷۱۵۲۴۷.
• محسنی، زهرا (۱۳۹۳). «سجاده‌ها». دایرةالمعارف آستان قدس رضوی. ج. ۲. مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی. شابک ۹۷۸۹۶۴۹۷۱۵۲۴۷.
• مرتضوی، مرضیه (۱۳۹۳). «کتابخانه و موزه ملی ملک». دایرةالمعارف آستان قدس رضوی. ج. ۲. مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی. شابک ۹۷۸۹۶۴۹۷۱۵۲۴۷.
• میشدار، ابراهیم (۱۳۹۳). «محراب بالاسر». دایرةالمعارف آستان قدس رضوی. ج. ۲. مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی. شابک ۹۷۸۹۶۴۹۷۱۵۲۴۷.
• مهانی‌منش، زهره (۱۳۹۳). «تابلوهای محمود فرشچیان». دایرةالمعارف آستان قدس رضوی. ج. ۲. مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی. شابک ۹۷۸۹۶۴۹۷۱۵۲۴۷.
• نقدی، رضا (۱۳۹۳). «ضریح‌های مطهر». دایرةالمعارف آستان قدس رضوی. ج. ۲. مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی. شابک ۹۷۸۹۶۴۹۷۱۵۲۴۷.
• یحیایی، علی (۱۳۹۳). «سکه‌های اسلامی موزه مرکزی آستان قدس رضوی». دایرةالمعارف آستان قدس رضوی. ج. ۱. مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی. شابک ۹۷۸۹۶۴۹۷۱۵۲۴۷.
• Malziri Papi, Ali (2018). "The Study of the Sacred in Museums with a Focus on Islamic Museums". Museology and the Sacred: Materials for a discussion (به انگلیسی). ICOFOM.

آنلاین

• آستان‌نیوز (۱۲ مهر ۱۴۰۳). «افزایش 14 هزار نفری بازدید از موزه های آستان قدس رضوی در نیمه نخست سال جاری». news.razavi.ir. دریافت‌شده در ۴ خرداد ۱۴۰۴.
• آستان‌نیوز (۲۸ اردیبهشت ۱۴۰۲). «موزه شهید مدرس، نمایشگر بخشی از هویت تاریخی کاشمر». news.razavi.ir. دریافت‌شده در ۴ خرداد ۱۴۰۴.
• خبرگزاری ایسنا (۴ خرداد ۱۴۰۴). «رونمایی از ۴۰ اثرِ خزانۀ آستان قدس رضوی برای نخستین‌بار در تهران». isna.ir. دریافت‌شده در ۴ خرداد ۱۴۰۴.
• خبرگزاری ایرنا (۱۶ آبان ۱۳۹۵). «۶۷۹ مورد اقلام فرهنگی نفیس در آستان قدس رضوی مرمت شد». irna.ir. دریافت‌شده در ۱۶ شهریور ۱۴۰۲.
• خبرگزاری ایرنا (۲۰ خرداد ۱۴۰۳). «موزه آستان قدس رضوی یکی از بزرگترین ذخایر قالی نفیس جهان». irna.ir. دریافت‌شده در ۳ خرداد ۱۴۰۴.
• خبرگزاری ایرنا (۲۹ خرداد ۱۴۰۲). «موزه فرش آستان قدس رضوی و دریچه ای که به استان مرکزی باز می شود». irna.ir. دریافت‌شده در ۳ خرداد ۱۴۰۴.
• خبرگزاری ایرنا (۲۹ اردیبهشت ۱۴۰۳). ««موزه» امروز نافذترین رسانه در دنیا است». irna.ir. دریافت‌شده در ۳ خرداد ۱۴۰۴.
• خبرگزاری رضوی (۷ تیر ۱۴۰۱). «توسعه مخزن کتابخانه مرکزی حرم مطهر رضوی در ۴ دهه گذشته». razavi.news. دریافت‌شده در ۱۵ شهریور ۱۴۰۲.
• خبرگزاری مهر (۱۵ بهمن ۱۴۰۱). «گنجینه نفیس نهج‌البلاغه و صحیفه سجادیه در مشهد افتتاح شد». mehrnews.com. دریافت‌شده در ۳ خرداد ۱۴۰۴.
• شهرآرانیوز (۲۸ اردیبهشت ۱۴۰۴). «خراسان رضوی، میزبان ۱۰ درصد موزه‌های کشور». shahraranews.ir. دریافت‌شده در ۱۵ شهریور ۱۴۰۲.
• کمیته ملی موزه‌های ایران (۱۴۰۰). «موزههای برتر معرفی شده توسط ایکوم در سال 1400» (PDF). icom-iran.com. دریافت‌شده در ۱۵ شهریور ۱۴۰۲.
• موزه‌های آستان قدس رضوی (۱۵ اسفند ۱۴۰۳). «بازدید 756 هزار و 506 زائر و مجاور از موزه‌های آستان قدس رضوی». museum.razavi.ir. دریافت‌شده در ۴ خرداد ۱۴۰۴.
• موزه‌های آستان قدس رضوی (۶ اسفند ۱۴۰۳). «تبدیل مقبره امیر ملک‌شاه به موزه «آرایه‌های معماری حرم رضوی»، اقدامی ارزشمند است». museum.razavi.ir. دریافت‌شده در ۴ خرداد ۱۴۰۴.
• موزه‌های آستان قدس رضوی (۳۰ اردیبهشت ۱۴۰۴). «معرفی موزه رضوی به‌عنوان موزه برگزیده کشور توسط ایکوم». museum.razavi.ir. دریافت‌شده در ۴ خرداد ۱۴۰۴.
• موزه‌های آستان قدس رضوی (۱۹ مهر ۱۴۰۳). «نگهداری بیش از یک میلیون و 30 هزار قطعه تمبر و اقلام پستی در موزه رضوی». museum.razavi.ir. دریافت‌شده در ۴ خرداد ۱۴۰۴.
• موزه‌های آستان قدس رضوی (۱۷ فروردین ۱۳۹۵). «نمایش دوربین‌های قدیمی در گنجینه نجوم». museum.razavi.ir. دریافت‌شده در ۴ خرداد ۱۴۰۴.
• Gods' Collections. "The Astan Quds Razavi Museum, Mashad, Iran". godscollections.org (به انگلیسی). Retrieved 26 May 2025.