کاربر:Shahroudi/کارگاه3: تفاوت میان نسخه‌ها

از اسلامیکال
پرش به ناوبری پرش به جستجو
بصریویکی‌متن
بدون خلاصۀ ویرایش
برچسب: برگردانده‌شده
(خنثی‌سازی نسخهٔ 149372 از Shahroudi (بحث))
برچسب‌ها: جایگزین شد خنثی‌سازی
 
خط ۱: خط ۱:
علی بن موسی الّرضا )به عربی: َعل
این موارد نیاز به بررسی دارد...<ref>{{پک/بن|ترس|ک=یورونیوز|ف=ترس و امید شیعیان از زندگی تحت لوای حاکمان جدید سوریه؛‌ بر علویان چه می‌گذرد؟|زبان=}}</ref><ref>{{پک/بن|ترس|ک=یورونیوز|ف=ترس و امید شیعیان از زندگی تحت لوای حاکمان جدید سوریه؛‌ بر علویان چه می‌گذرد؟|زبان=}}</ref><ref>{{پک/بن|ترس|ک=یورونیوز|ف=ترس و امید شیعیان از زندگی تحت لوای حاکمان جدید سوریه؛‌ بر علویان چه می‌گذرد؟|زبان=}}</ref><ref>{{پک/بن|ترس|ک=یورونیوز|ف=ترس و امید شیعیان از زندگی تحت لوای حاکمان جدید سوریه؛‌ بر علویان چه می‌گذرد؟|زبان=}}</ref><ref>{{پک/بن|ترس|ک=یورونیوز|ف=ترس و امید شیعیان از زندگی تحت لوای حاکمان جدید سوریه؛‌ بر علویان چه می‌گذرد؟|زبان=}}</ref><ref>{{پک/بن|ترس|ک=یورونیوز|ف=ترس و امید شیعیان از زندگی تحت لوای حاکمان جدید سوریه؛‌ بر علویان چه می‌گذرد؟|زبان=}}</ref><ref>{{پک/بن|ترس|ک=یورونیوز|ف=ترس و امید شیعیان از زندگی تحت لوای حاکمان جدید سوریه؛‌ بر علویان چه می‌گذرد؟|زبان=}}</ref>
۲۹ دسامبر ۷۶۵ میالدی – درگذشتٔه آخر صفر ۲۰۳ هجری قمری / ۵ سپتامبر ۸۱۸
 
میالدی(، فرزنِد موسی بن جعفر و نجمه خاتون و از نسل محمد، پیامبر اسالم، است. او امام
== ارجاعات ==
هشتم شیعیان دوازدهامامی بعد از پدرش موسی کاظم و پیش از پسرش محمد تقی است.
{{پانویس}}
هرچند منابع در علت و چگونگی ملقب شدن وی بهعنوان »رضا« دچار اختالف هستند، اما
 
همگی بر شهره بودن او به این لقب، اتفاق دارند. کنیه او ابوالحسن ذکر شده که بهجهت هم
== منابع ==
کنیه بودن با پدرش، ابوالحسن ثانی خوانده شدهاست.
 
دوره زندگانی علی بن موسی الرضا همزمان با حکومت عباسیان بودهاست که با مشکالت
* {{یادکرد وب|عنوان=کتابشناسی امام رضا (ع)|نشانی=https://bokroom.ir/news/31729/کتاب-شناسی-امام-رضا-ع|تاریخ=۱۳۹۴|تاریخ بازبینی=۸ بهمن ۱۴۰۳|شناسه={{شناسه یادکرد|ترس}}|نویسنده=خبرگزاری یورونیوز|کد زبان=|وبگاه=bokroom.ir}}
عدیدهای از جمله جنگهای داخلی و شورشهای مختلف علیه حکومت مواجه بودند. دوران
 
امامت وی با سه خلیفٔه عباسی شامل هارون الرشید، امین و مأمون مقارن بود. او در عصر
== ابرابزار ==
حکومت هارون و امین، غالبًا به مباحثه با مذاهب دیگر در باب اعتقادات اسالمی و ترویج
{| class="wikitable"
مذهب امامیه میپرداخت. در این دوران با تدارک سفر و مناظرات با بزرگان ادیان و مذاهب
|+تصحیح های لازم در ابرابزار
مختلف، سعی در کاهش گسترش مذاهب دیگر کرد. مبارزه با جریان واقفیه که پس از مرگ
!ر
موسی کاظم و انکار امامت وی رخداد، از جمله اهم اقدامات وی بشمار میآید. حکومت نیز در
!غلط
این دوران مواجههای با وی نداشت.
!درست
پس از پیروزی مأمون عباسی در جنگ با امین در سال ۱۹۸ ‍ه. ق، مأمون با گسترش
|-
قیامهای شیعی مواجه شد. او بهدنبال راهی برای پیروزی بر این شورشها، تصمیم گرفت علی
|۱
بن موسی الرضا را در حکومت دخیل کند و بههمین منظور مقام والیتعهدی خویش را به
|ابن فلان
عهدٔه او گذاشت. هرچند علی بن موسی، نسبت به پذیرش منصب والیتعهدی استنکاف نمود،
|ابن‌فلان
اما مأمون او را در سال ۲۰۰ ‍ه.ق به مرو، پایتخت خود، احضار کرد. این رویداد که مهمترین
|-
فصل تاریخی حیات علی بن موسی الرضا است، در سال ۲۰۱ ‍ه.ق صورت پذیرفت. در طول
|۲
مسیر، اتفاقات فراوانی از کاروان علی بن موسی گزارش شدهاست که پررنگترین آنها، استماع
|ابو فلان
و استنساخ حدیث سلسلهالذهب توسط اهالی نیشابور است. علی بن موسی در طول مسیر
|ابوفلان
حرکتش به مرو، به ایراد سخنرانی، گفتگو با شیعیان خویش، اعتراض به احضارش به مرو و...
|-
پرداخت. پس از این انتصاب، خاندان عباسیان حاضر در بغداد که غالبًا از جناح مخالف مأمون
|۳
محسوب میشدند، اقدامات مأمون را نگرانکننده دانستند و سرانجام مأمون را از خالفت عزل
|ابی فلان
کردند و ابراهیم بن مهدی را به خالفت برگزیدند. مأمون برای دفاع از خود، بههمراه علی بن
|ابی‌فلان
موسی عزم بغداد کرد. با رسیدن کاروان مأمون به سرخس، وزیرش فضل بن سهل توسط
|-
تعدادی از سران سپاه ترور شد و دو روز بعد وقتی کاروان مأمون به توس رسید، علی بن
|۴
موسی بیمار شد و از دنیا رفت. برخی منابع، با توجه به مرگ وزیر و ولیعهد مأمون در فاصله
|ابا فلان
زمانی کوتاه، این را نشانه توطئه مأمون دانستهاند. بهنظر منابع شیعه امامیه و برخی منابع اهل
|ابافلان
سنت، مرگ علی بن موسی مسمومیت بر اثر زهر بودهاست؛ هر چند در منابع اهل سنت
|-
دربارٔه شخص قاتل، اختالفاتی وجود دارد، اما منابع شیعی مأمون را مسئول این ترور
|۵
دانستهاند. در نهایت وی در یکی از روستاهای توس بهنام سناباد به خاک سپرده شد. در
|بنی فلان
مدفن وی، بعدها حرمی احداث شد و شهری پیرامون پدید آمد که مشهد )محل شهادت(
|بنی‌فلان
نامیده شد.
|-
علی بن موسی در دوران امامتش بر شیعیان، با تدریس و بیان روایات فقهی و اعتقادی،
|۶
مذهب شیعه امامی را تحکیم کرد. در این دوره، وی رویکرد فقهی شیعه را از مدیریت
|بنو فلان
مستقیم و دریافت پاسخ سواالت فقهی از شخص امام، به مدیریت باواسطه از طریق راویان حدیث و استفتاء از مجتهدان، مبدل ساخت. وی
|بنی‌فلان
همچنین بهجهت استفاده از فضای باز اعتقادی و سیاسی، توانست نسبت به پدرش موسی کاظم، شاگردان بیشتری را تربیت نماید. با وجود این
|-
این یک نسخٔه بررسیشده از صفحه است
|۷
این نسخٔه پایداری است که در ۲۹ م ٔه ۲۰۲۵ بررسی شده است. ۱ تغییر در حال انتظار
|قران
نیازمند بازبینی است.
|قرآن
وضعیت نسخٔه صفحه
|-
علی بن موسی الرضا - ویکیپدیا، دانشنامٔه آزاد PM 8:50 9/9/25,
|۸
https://fa.wikipedia.org/wiki/الرضا_موسی_بن_علی 1/35
|پیغمبر
ایالتهای اداری خالفت عباسی در طول سلطنت هارون )۷۸۶–۸۰۹ م(
|پیامبر
فضای باز، شاگردان وی قادر به مالقاتهای آزادانه با او نبودند. همین امر سبب شد تا علی بن موسی، مراجعات دینی خود را به شاگردانش ارجاع
|-
دهد. جایگاه علمی علی بن موسی الرضا، منحصر در تشیع نبوده و اهل سنت نیز وی را بهعنوان دانشمندی اسالمی ستودهاند. دانشمندانی از اهل
|۹
سنت مانند ِابن َحَجِر َعسَقالنی و ابن َنّجار دربارٔه جایگاه علمی وی آوردهاند که در بیست سالگی در مسجد نبوی در مدینه بر مردم فتوا میخواند.
| colspan="2" |حذف پارامترهای خالی یادکردها
بیان دیدگاههای علمی وی در علوم و فنون دیگری چون طب، حکایت از جایگاه ویژه او در نزد سایر دانشمندان دارد. از سه رساله مهم منسوب به
|-
وی، یک رساله مربوط به علم پزشکی است.
|۱۰
فرزندان عبدالله بن عباس در طول مرحلٔه دعوت عباسی به
|عده ای_
گسترش و تعمیم آرمان مبارزٔه ضد اموی برای گزینش یک رهبِر
|عده‌ای_
هاشمی با شعار »َالِّرضا ِمْن آِل ُمَحَّمد«، بدون مشخص کردن
|-
شخص یا شاخٔه نامزد خالفت — چه عباسی و چه علوی — اقدام
|۱۱
کردند. نام جنبش »هاشمیه« با ارجاع به خانداِن گستردهتر
|ربیع الاول
بنیهاشم سبب شد عباسیان بتوانند در منزلت با اهل بیت شراکت
|ربیع‌الاول
جویند. سپس، با گسترش جنبش سیاهجامگان اقدام به قیام علیه
|-
سلسلٔه امویان کردند و در سال ۱۳۲ ‍ه.ق۷۵۰/ م خالفت عباسیان
|۱۲
را مستقر نمودند. خلیفٔه دوم عباسی، ابوجعفر منصور )حک. ۱۳۶–
|مورخین
۱۵۸ ‍ه.ق۷۵۴/–۷۷۵ م( بالفاصله پس از رسیدن به قدرت، برای
|مورخان
باقی ماندِن خالفت در خط خانوادهاش، طیف وسیعی از رقبا و
|-
مخالفان را به اطاعت از خود وادار یا حذف کرد. بااینحال، اعتبار
|۱۳
خالفت وی توسط شاخٔه علوِی خاندان بنیهاشم — بهعنوان
|<nowiki>{{پانویس۲}}</nowiki>
قانونیترین وارثان خالفت که نزدیکترین پیوند خویشاوندی با
|<nowiki>{{پانویس|۲}}</nowiki>
منصور پس از
|-
]۱[
|۱۴
پیامبر را داشتند — مورد چالش قرار گرفت.
|=پی‌نوشت
تحکیم رهبری سیاسیاش، زمینهسازی پایههای دولت جدید عباسی را آغاز کرد. وی ادعاهای اعتقادی تازهای در مورد جایگاه خلفای عباسی
|= پانویس
بهعنوان امامان و نمایندگان حکومت الهی ارائه کرد. خلفای عباسی بهعنوان اعضای مقدس خانوادٔه پیامبر، بهعنوان حافظ ایمان اسالمی و بهعنوان
|-
]۲[
|۱۵
تنها حاکمانی که تداومبخش آرمان سلطنتی ایرانی بودند، حکمرانی میکردند.
|= پی‌نوشت
]۳[
|= پانویس
هاروُن الَّرشید )حک. ۱۷۰–۱۹۳ ‍ه.ق۷۸۶/–۸۰۹ م(، این دولت را به اوج قدرت خود رساند و توانست تا جلؤه سلطنِت عباسی را تثبیت کند.
|-
هارون که با چالش جانشینی مواجه بود، امین را بهعنوان جانشیِن اصلی خود تعیین و مأمون را نیز بهعنوان جانشین امین منصوب کرد و
|۱۶
بنابراین، امین بهعنوان خلیفه در بغداد مستقر شد و فقط در استانهای غربی حکومت
|پانوشت
]۵[]۴[
|پانویس
سرزمینهای خالفت عباسی را میانشان تقسیم نمود.
|-
]۶[
|۱۷
میکرد، درحالیکه مأمون حاکم خودمختار والیات شرقی بود.
|
پس از مرگ هارون در توس، امین در بغداد و مأمون در مرو حکومت خود را آغاز کردند. پس از مدتی، رقابت میان دو برادر به جنگ داخلی
|
انجامید و هر یک مدعی خالفت کل قلمرو عباسیان شد. در نهایت پس از پنج سال اختالف بین دو برادر، با محاصره و فتح بغداد و قتل امین،
|}
]۷[]۸[ این، نخستین بار بود که یک خلیفٔه عباسی با شّدت عمل سرنگون میشد؛
 
مأمون در سال ۱۹۸ ‍ه.ق عهدهدار خالفت بر کل قلمرو عباسی شد.
== رده‌ها ==
موضوعی که بی شک، اعتبار نهاد سلطنتی عباسی را بهلرزه درآورد و چگونگی درک آن از سوی جامعٔه اسالمی را تغییر داد. در طول چهار سال
{| class="wikitable"
آینده، خشم مردم عراق نسبت به سیاستهای عجیِب مأمون افزایش یافت. در این زمان و در مناطق مختلف، شورشهای گوناگونی صورت
|+رده‌های مورد نیاز
ُبوالَّسرایا در سال ۱۹۹ ‍ه.ق۸۱۵/ م، بیش از
!ر
میگرفت. شورش در جنوب عراق و در کوفه بهرهبری ابِن َطباَطبا و با همکاری فرماندِه سابق سپاه، َا
!عنوان رده
َیَمن تحت شورشهای مختلِف علوی بهسر میُبرد. اولین بار
!توضیح
]۱۰[
|-
زید بن موسی ملقب به »َزْیُدال رد «راّنصره قیام کرد.
|۱
]۹[
|فلان > فلان (شمسی)
پیش بر هرج و مرج افزود.
|انتقال رده های شمسی به شناسه دار
ابراهیم بن موسی کاظم در فاصلٔه سالهای ۱۹۹ تا ۲۰۲ ‍ه.ق۸۱۴/ تا ۸۱۷ م، در آنجا رهبری را بهدست گرفت. حسین بن حسن بن علی معروف به
|-
ابِن َافَطس در مّکه قیام کرد. هنگامی که مأمون در ۲۰۱ ‍ه.ق۸۱۶/ م تصمیم گرفت اقتدار مذهبی خویش را با تصاحب عنواِن »َخلیَفُةالله« و
|۲
همزمان نامزدی علی بن موسی
|آسیا در فلان (میلادی)
ال ندرک حرطم اب دادغب نایسابع ،دهد اقترا زبس هب هایس زا یسابع تلود یمسر گنر رییغت و هفیلخ یدهعتیالو هب اضّرهدی بهعنوان
|
]۱۱[
|-
خلیفه، به وی پاسخ دادند و مأمون را بهعنوان شاهزادهای که از سوی ایرانیان بازیچه شده بود، رد کردند.
|۳
از سوی دیگر، شیعیان بر مبنای تفسیِر خاصی از تاریخ صدر اسالم و موضوع جانشینی محمد، نگرش خویش از »اسالم واقعی« را مبتنی بر برداشِت
|آسیا در فلان (شمسی)
ّیه و
|
متمایز از مرجعیت دینی که به اهِل بیت پیامبر واگذار شده بود، ارائه دادند. تا پیش از انقالب عباسی، تشیع در دو شاخه یا جریان اصلی ِکْیسان
|-
امامهّیْید هّی
|۴
زمینٔه تاریخی
|آسیا در فلان (قمری)
علی بن موسی الرضا - ویکیپدیا، دانشنامٔه آزاد PM 8:50 9/9/25,
|
https://fa.wikipedia.org/wiki/الرضا_موسی_بن_علی 2/35
|-
َعْین
|۵
نگاره ای از آناتومی چشم برگرفته از کتاب َاْلَاْلمساِئ ُل ِفی ا ْل
|سده فلان (میلادی)
اثر ُحَنْین بن اسحاق، مسئول ترجمه در َبْیُت اْلِحکَمه در زمان
|
مأمون
|-
اصلِی امامیه که بعدها به این نام نامگذاری شد، امامت را از طریق تنها پسر بازماندٔه
|۶
حسین بن علی، علی بن حسین َزْیُناْلعاِبدین دنبال کرد. بعد از تأسیس خالفت
|سده فلان (شمسی)
عباسیان، شیعیان »اهل بیت« را دقیقتر تعریف کردند، بهطوریکه علویاِن فاطمی —
|
هم حسنی و هم حسینی — را دربرگرفت. پیروزی عباسیان — که با شعار »الرضا من
|-
آل محمد« به میدان آمده بودند — سبب سرخوردگی شیعیان شد که همه انتظار
|۷
داشتند تا یک علوی بهجای یک عباسی موفق به خالفت شود. دشمنی میان عباسیان و
|سده فلان (قمری)
علویان هنگامی برجسته شد که عباسیان بالفاصله پس از به قدرت رسیدنشان، شروع
|
به آزار و اذیت بسیاری از حامیان سابق شیعه و علویشان کردند و متعاقبًا، سخنگویان
|}
تفسیری سنی از اسالم شدند. عهدشکنی عباسیان با ریشههای شیعِی خود، سرانجام
اس
هنگامی تکمیل شد که خلیفٔه سوم، مهدی، اعالم کرد که پیامبر عمًال عمویش، عّب
مُ َّلبِب نَعُدبلاْ را بهجای علی بن ابیطالب بهعنوان جانشین منصوب کردهاست. در
همان زمان موسی کاظم، هفتمین امام شیعیان امامی، با بیعِت اکثریِت شیعیان امامی از
جمله برجستهترین دانشمندان از اصحاب جعفر صادق مورد اقبال قرار گرفت. پس از
قتل او، بسیاری از هوادارانش او را اماِم هفتم و آخِر خود دانستند که بهعنوان َمهدی باز
خواهد گشت. این گروه از شیعیاِن امامی که جمعیت قابلتوجه دیگر در کوفه تشکیل
دادند، بهنام واِقفّیه شناخته شدند. بااینحال، گروه دیگری از پیروان موسی کاظم،
پسرش علی بن موسی
الِماما نیمتشه ناونع‌هب ،نآ زا سپ هک دندرک قیدصت ناشدیدج ماما ناونع‌هب ار ،اضّر
شیعیان در نظر گرفته شد. شیعیاِن علی بن موسی الّرضا،
خ ،ناش‌مهدزای ماما ات شنادنزرف رد رگید لسن هس رد ار تماما ّطسَکری با
]۱۲[
اختالفات جزئی دنبال کردند.
دوران هارون و مأمون با اوج فعالیت نهضِت ترجمه همزمان بود. انگیزهها و اهدافی که این انتقاِل عظیم فرهنگِی دانش را تحت نظر خلفای نخستیِن
عباسی و درباریانشان بهوجود آورد، بهعنوان پاسخی به نیازهای سلسلٔه جدید در نظر گرفته میشوند. مباحثات مذهبی که پیروان کلیساهای
َیهودیان و پیروان مذاهِب مختلِف اسالمی را گرد هم آورد. این ترجمهها به استفاده از برهانهای
مختلِف مسیحی، َثَنویگرایاِن ماَنوی، َمزَدکیان،
]۱۳[
استداللی و گفتگوهای منطقی بهعنوان ابزار اصلی در میان ُمِتَکِّلمان اولیه کمک کرد.
وی از خاندان بنیهاشم و از قبیلٔه ُقَرْیش
]۱۴[
موسَی بن جعفر ُملَّقب به کاِظم، هفتمین امام شیعیاِن دوازده امامی، پدر علی بن موسی الرضا است.
ْبواء، منطقهای در میان مکه و مدینه یا مدینه
موسٰی کاظم متولد ۱۲۸ ‍ه. ق، در َا
]۱۵[
است. بنیهاشم از خاندانهای برجسته و نژاده در مّکه بود.
است. امامت وی همزمان با خلفای عباسی، َمنصور، هادی، َمهدی و هارون بود. موسی کاظم چندین بار بهدستور هارون به زندان افتاد و سرانجام در
]۱۶[
زنداِن ِسْندی بِن شاِهک در بغداد بهدستور خلیفه کشته شد.
ْروٰی و
تاریخنگاران برای مادر علی بن موسی، نامهای مختلفی ذکر کردهاند؛ از جمله: َسَکن، َنجمه، َس َص ،ناّمقر، َسالمه، َشهده، َخیُزران، َنجمه، َا
َبنین
و با لقب شقراء نیز خوانده شدهاست. پس از تولد علی بن موسی به نامهای طاهره و ُاُّماْل
]۱۹[
]۱۷[]۱۸[ اما مشهورترین نامش، تکتم بوده
ُتکَتم.
نامیده شدهاست. بهگزارش دانشنامٔه جهان اسالم، دلیل تعِنابحاص زا کی ره دزن ،زینک هک دشاب نآ رطاخ‌هب دیاش یو یاه‌مان دّد خود به نامی
خوانده میشدهاست. بنابر نقلی، مادر موسی کاظم، حمیده — که از زناِن عجم بود — کنیزی خریداری کرد که در سرزمین عرب بهدنیا آمده و در
همانجا پرورش یافته بود. پس از آنکه حمیده آن کنیز را آزمود و دریافت که در دین و ِخَرد از دیگران برتر است، وی را برای فرزندش موسی بن
ْرِسی در جنوب فرانسه بودهاست.
]۲۰[ از آنجا که یکی از القاب او »َخیُزران َمرِسَّیه« گزارش شده، عدهای احتمال دادهاند که وی اهل ما
جعفر برگزید.
دانشنام ٔه جهان اسالم صفت َمرسّیه را مربوط به
]۲۱[
گروهی دیگر نیز منظور از مارسی را مورسیا در اسپانیا یا شهری بندری در الجزایر میدانند.
]۲۲[
ّیه را دربارٔه انتسابش به منطقٔه نوبه در آفریقا دانستهاست.
انتساب وی به منطقه مریس مصر و صفت نوب
تبار علی بن موسی
علی بن موسی الرضا - ویکیپدیا، دانشنامٔه آزاد PM 8:50 9/9/25,
https://fa.wikipedia.org/wiki/الرضا_موسی_بن_علی 3/35
بهخاطر همکنیه بودِن علی بن موسی با پدرش و نوهاش، موسی کاظم و َعلَّی
]۲۳[
ُبواْلَحَسن« قرار داد.
ناِم وی »علی« بودهاست. پدرش کنیٔه او را »َا
دیگر القاب ذکرشده
]۲۴[
الَّنقی، در منابع حدیث شیعی، وی را »ابوالحسِن ثانی« میخوانند. از کنیههای خاصش، »َابوَعلی« و »ابوُمَحَّمد« بودهاست.
بر اساس روایاتی
]یادداشت ۱[]۲۵[]۲۶[
َرض َز ّ،یک َو ّ،یل َو ّ،یف ِص ّ،ی ِس ،قیّدراُجالله، ُقَّرُة َعْیُن اْلُمْؤِمنین، َمکیَدُةاْلُمْلِحدین.
برای او عبارتند از: صاِبر، فاِضل،
که از موسی کاظم نقل شدهاست، وی فرزندانش را در مسائل علمی و فقهی به علی بن موسی رهنمود میکرد و میگفت: »این برادر شما علی بن
موسی، عالم آل محّمد است؛ از وی پرسشها و مجهوالت خویش را بپرسید... از پدرم ]جعفر صادق[ چندین بار شنیدم که فرمود: عالم آل
علیاکبر
]۲۷[
مح رد دّملِب توست و ای کاش او را درک میکردم.«]یادداشت ۲[ ازهمینرو یکی از القاب علی بن موسی، »عاِلِم آِل محّمد« است.
لقب اخیر اشاره
]۲۸[
دهخدا چهار لقب »ثامُن ا َاْلِئمه«، »امام غریب«، »سلطان« و »ضامن آهو« را از مشهورترین القاب علی بن موسی الّرضا میداند.
به ماجرایی مشهور نزد عامه شیعه دارد که بر اساس آن علی بن موسی الرضا در مسیر سفر به مرو، برگشت آهویی را نزد صیاد ضمانت
]یادداشت ۳[]۲۹[
میکند.
بهگفتٔه باقر شریف قرشی، مورخ شیعه، مشهورترین لقب علی بن موسی، »ِرضا« است. در معنا و چرایِی لقب »رضا« برای علی بن موسی، شیعیان بر
این باورند که خداوند وی را به رضا ملقب ساختهاست؛ زیرا خدا و پیامبر و امامان شیعه از او راضی بودند و نیز دوستان و دشمنان از او رضایت
دارند. در توضیح معنای این لقب، محمد تقی به پرسِش َبَزْنطی که پرسید: »مگر سایر پدران شما برای خدا، رسولش و ائمه راضی نبودند؟ پس چرا
تنها پدر شما به رضا ملقب شد؟« چنین پاسخ میدهد: »چون همانطور که دوستان و طرفدارانش به وی رضایت داشتند، دشمنان و مخالفانش نیز
بهگفتٔه عبدالله جوادی آملی، علی بن موسی نه چون به مقاِم رضا رسیده، به این لقب
به او راضی شدند.«]۳۰[
]۳۱[
ملَناسر‌یم ماقم نیا هب ار نارگید نوچ هکلب ؛تسا‌هدش بّقد، ملّقب به رضا شد.
بهگفتٔه ویْلِفِرد ماِدلوْنگ، پس از آنکه علی بن موسی والیتعهدی را پذیرفت، از سوی مأمون به »رضا« ملقب شد. پیش از این، لقِب رضا توسط
شیعیان برای کسانی کاربرد داشت که خالفِت آنان از جانب عموم مسلمانان مورد پذیرش بود. شیعیان میگویند که این نام از سوی پدرش، موسی
در منابع تاریخنگاری اسالمی، تاریخ طبری )نگاشته در نیمٔه
]۳۲[
کاظم، به وی داده شدهاست. مادلونگ بر این عقیده است که این نظر مبنایی ندارد.
و ابنَکثیر و ابنَاثیر َجَزری نیز به این مطلب
دوم سدٔه سوم هجری قمری( خبر اعطای لقب رضا به علی بن موسی توسط مأمون را آوردهاست]۳۳[
ْیُهم دائو در دانشنام ٔه اسالم دربارٔه لقب »رضا« میگوید مأمون چند ماه پس از فراخواندِن علی بن موسی به مرو، گام
ِب
]۳۵[]۳۴[
اشاره داشتهاند.
مهمی در انتصاِب علی بن موسی بهعنوان والیتعهدِی خالفت برداشت و عنوان »َالِّرضا« را به او داد. عنواِن »َالِّرضا ِمْن آِل ُمَحَّمد« یا »عضِو مقبول از
خانوادٔه محمد«، توسط انقالبیان ضِداموی شیعه، از جمله انقالبیان هاشمی از ۱۲۸–۱۳۲ ‍ه.ق۷۴۵/–۷۵۰ م بهکار رفته بود، و سپس از سوی
علویان شیعه، علیِه عباسیان برای ارجاع به اعضای خانداِن هاشمی — یا بهطور ویژه به »علویان« — بود که انتخاب ایشان بهعنواِن خلیفه، رضایِت
جامعه — یا رضایِت کسانی که ادعای مشروعیِت خلیفه را پشتیبانی میکردند — را در پی داشت. در سنِد محفوِظ والیتعهدی که عمومًا معتبر
دانسته میشود، مأمون تأکید کرد که علی بن موسی بهعنوان شایستهترین نامزد در میان علویان و عباسیان انتخاب شدهاست. بیهم دائو نتیجه
میگیرد که مأمون با نامیدن جانشین علویاش به »َال ِمیمصت هک دوب نیا شفده ،«اضّر خود را بهعنوان حمایت از اصول اولیٔه جنبش هاشمیان بیان
کند؛ و بهطور ضمنی این اذعان را داشته باشد که عباسیان در اختصاِص خالفت به خود و محروم کردِن علویان از آن، در اشتباه بودند؛ اما همزمان
مأمون ادعای شیعه را نیز رد کرد که علویان تنها »خانوادٔه حقیقی پیامبر« بودند. بیهم دائو بر این ادعاست که هیچ مدرک مناسبی برای پشتیبانی
]۳۶[
از ادعای امامیه مبنی بر اینکه این عنوان از سوی پدر علی بن موسی، به وی داده شده وجود ندارد.
بزنطی گزارش کرده که محمد بن علی، فرزند علی بن موسی، در پاسخ پرسِش او دربارٔه اعطای این لقب گفتهاست: »دروغ میگویند و خیانت
سید جعفر مرتضی عاملی، مورخ شیعه، بر این عقیده است که لقب »رضا« از سوی مأمون
میکنند، بلکه خدا او را ُمَلَّقب به رضا نمودهاست.«]۳۷[
برای علی بن موسی بهکار رفتهاست، اما در عین حال میگوید که مأمون این لقب را از نامٔه َفْضل بن َسْهل به علی بن موسی برای دعوت به مرو
]۳۸[
الهام گرفت که در آن نامه، علی بن موسی از سوی فضل بن سهل بهطور مطلق »رضا« نامیده شده بود.
نام و القاب
لقب رضا
علی بن موسی الرضا - ویکیپدیا، دانشنامٔه آزاد PM 8:50 9/9/25,
https://fa.wikipedia.org/wiki/الرضا_موسی_بن_علی 4/35
گاهشمار زندگی علی بن موسی الرضا
رویدادهای زندگی علی بن موسی الرضا
در مدینه
۷۶۵
والدت در ۱۱ ذیقعدٔه ۱۴۸ ‍ه.ق در مدینه
۷۸۳
ازدواج با سبیکه در ۱۶۶ ‍ه.ق
اقدام به فتوا دادن در مسجد نبوی در
۱۶۶ ‍ه.ق
۷۹۶
آغاز آخرین حبس موسی کاظم به مدت
چهار سال از ۱۷۹ تا ۱۸۳ ‍ه.ق
۷۹۹
قتل موسی کاظم در ۲۵ رجب ۱۸۳ ‍ه.ق
آغاز امامت علی بن موسی الرضا
پیدایش واقفیه
حملٔه جّلودی به مدینه و محلٔه بنیهاشم
سفر به کوفه و بصره برای انجام مناظره با
دگراندیشان
۸۰۳
براندازی برمکیان از قدرت و کشتارشان
توسط هارون
۸۰۹
مرگ هارون الَّرشید و آغاِز خالفِت امین
۸۱۰
آغاِز درگیریها بین امین و مأمون
۸۱۱
والدت محمد تقی در ۱۰ رجب ۱۹۵ ‍ه.ق
۸۱۳
قتِل امین توسط مأمون و آغاِز خالفِت
مأمون
آغاز قیامهای ضد حکومتی
۸۱۵
قیام محمد بن جعفر علیه حکومت
وساطت بین حکومت و محمد بن جعفر
درخواست برای پذیرِش خالفت در ابتدا،
و سپس پذیرِش والیتعهدی از سوی علی
بن موسی الّرضا توسط مأمون
اعزام گروهی از جانب مأمون برای
همراهی تا مرو
در مسیر سفر به خراسان
۸۱۶
آغاز حرکت به سمت مرو در ۱۵ محرم
۲۰۱ ‍ه.ق
بهگزارش دانشنام ٔه جهاِن اسالم، نقل مشهور دربارٔه روز و سال والدت علی بن موسی،
پنجشنبه ۱۱ ذیَقْعدٔه سال ۱۴۸ ‍ه.ق در مدینه است. روزهای دیگری که برای والدت مطرح
]۳۹[
میشود، ۱۵ ذیقعده، ۱۱ َربیُعا َاْلَّول یا ذیَح هّجّوال است.
بهگزارش مادلونگ در ایرانیکا، سالهای ۱۴۸ ‍ه.ق۷۶۵/ م، ۱۵۱ ‍ه.ق۷۶۸/ م، ۱۵۳ ‍ه.ق۷۷۰/
م و ۱۵۹ ‍ه.ق۷۷۶/ م و مدینه برای سال و محل تولِد علی بن موسی ذکر شده، اما از این
میان، تاریخ اول اعتبار کمتری دارد و احتما ًال ناشی از پیشگویی پدربزرگش، جعفر صادق —
که در همان سال درگذشت — باشد مبنی بر اینکه والدت جانشین پسرش، موسی، نزدیک
است. مادلونگ میگوید طبق نشانههایی مانند نقل یعقوبی، علی بن موسی در ۴۴ سالگی
ْرد لوئیس نیز در ویراست دوم
ِبرنا
]۴۰[
درگذشته و بنابراین، سال تولدش ۱۵۹ ‍ه.ق بودهاست.
دانشنام ٔه اسالم، از میان سالهای ۱۴۸ و ۱۵۱ ‍ه. ق، سال ۱۵۱ ‍ه.ق را به استدالل
َتمیمه
]۴۱[
صاحبنظراِن آگاهتر، ارجحیت میدهد و محل تولد را همان مدینه ذکر میکند.
ْیُهم دائو نیز در ویراست سوم دانشنام ٔه اسالم، بهنقل از منابع شیعه، سالهای ۱۴۸ ‍ه.ق۷۶۵/
ِب
سید جعفر مرتضی عاِملی میگوید اکثر موّرخان
]۴۲[
م و ۱۵۳ ‍ه.ق۷۷۰/ م را گزارش میکند.
ْینی در کافی، َصدوق در ِع َلُلالَّشراِیع، مسعودی در
و مح نوچمه ناثّدفید در َاِاْلرشاد، ُکَل
والدت علی بن موسی را در سال ۱۴۸ ‍ه. ق، برابر با
]یادداشت ۴[
ُم ُرو ُج ال َّذ َهب و بسیاری دیگر
َّمه،
۲۹ دسامبر ۷۶۵ م در شهر مدینه گزارش کردهاند؛ البته کسانی چون، ِارِبلی در َکشُف ا ْلُغ
ِّرضا، والدت وی را در سال ۱۵۳ ‍ه.ق و
ال
َر
َاخبا
ابن شهرآشوب در َمناقب و صدوق در ُع ُیو ُن
بعضی نیز سال ۱۵۱ ‍ه.ق دانستهاند؛ اما قول نخست از سایر اقوال، قویتر است و دو قوِل
]۴۳[
اخیر، طرفدار بسیار اندکی دارد.
علی بن موسی الّرضا تا سال ۱۷۹ ‍ه.ق که پدرش، موَسی بِن َجعَفر، در مدینه میزیست، در
همراهَیش بهسر میُبرد. پس از دستگیری و انتقاِل موسی کاظم به عراق توسط هارون، اموال
و دستورهای پدر به وی میرسید و رسیدگی به امور شیعیان و پرداخت طلب، به وکالت از
با درگذشِت موسی کاظم در زندان بغداد در َرَجِب ۱۸۳
]۴۴[
پدرش توسط وی انجام میشد.
و ده سال اول از
]۴۵[
‍ه. ق، پسرش علی بن موسی بنابر وصیت پدر، وارث و جانشینش شد؛
بهگفتٔه مادلونگ، از
]۴۶[
امامتش — از سال ۱۸۳ تا ۱۹۳ ‍ه.ق — را در عهد هارون گذراْند.
صریا از آبادیهای نزدیِک
]۴۷[
میان برادران تنها علی بن موسی زمیِن ِصریا را به ارث برد.
مدینه بود که بهدست موسی کاظمآباد شده بود. علی بن موسی در دوران امامتش در عهد
]۴۸[
هارون، در صریا زندگی میکرد.
علی بن موسی در این دوران، وظایف پدرش را عهدهدار شد و به وصیت موسی کاظم،
سرپرستی فرزندان، همسران و اموالش به علی بن موسی سپرده شد و دیگر فرزندان موسی
کاظم، حق تصرف در چیزی را نداشتند. پس از قتل موسی کاظم، عباس، برادر رضا، نسبت به
این وصیت اعتراض شدیدی کرد. علی بن موسی در این ایام، تمام سعی خود را نمود تا
حساسیِت حکومت برانگیخته نشود و قائل به قیام علیه حکومت نبود. این سیاست سبب شد
تا علی بن موسی، درخواست همراهی در قیام محمد بن سلیمان علوی و عمویش، محمد بن
جعفر را رد کند. بااینحال، تمام رفتوآمدهای وی توسط حکومت، تحت نظر بود و گزارشها
]۴۹[
به هارون داده میشد.
سرگذشت
تولد و سالهای اولیه زندگی
در عهد هارون
علی بن موسی الرضا - ویکیپدیا، دانشنامٔه آزاد PM 8:50 9/9/25,
https://fa.wikipedia.org/wiki/الرضا_موسی_بن_علی 5/35
ورود به بصره در ۳ صفر
حرکت از بصره در ۸ صفر
ورود به اهواز در ۱۶ صفر
حرکت از اهواز در ۱۶ ربیعاالول
ورود به فارس در ۲۶ ربیعاالول
حرکت از فارس در ۱ ربیعالثانی
ورود به یزد در ۱۵ ربیعالثانی
حرکت از یزد در ۲۰ ربیعالثانی
ورود به نیشابور در ۷ جمادیاالول
حرکت از نیشابور در ۱
جمادیالثانی
۸۱۷
ورود به طوس در ۳ جمادیالثانی
ورود به سرخس در ۸ جمادیالثانی
حرکت از سرخس در ۲۳
جمادیالثانی
ورود به مرو در ۲۹ جمادیالثانی
در خراسان
۸۱۷
پذیرش والیتعهدِی مأمون در ماِه رمضان
۲۰۱ ‍ه.ق
بیعت با علی بن موسی الّرضا بهعنوان
ولیعهد در ۶ رمضان
اعالم والیتعهدی در ۷ رمضان
ازدواج با اّمحبیبه
اولین جلسٔه مناظره در مقام والیتعهدی
اقامٔه نماز عید فطر در ۱ شوال ۲۰۱ ‍ه.ق
اقامٔه نماز باران در ماه شوال
سفر به قزوین
عزل مأمون از خالفت در بغداد به تاریخ
۲۸ ذیالحجه ۲۰۱
استعفای فضل بن سهل از وزارت در َصَفر
۲۰۲ ‍ه.ق
۸۱۸
کشتهشدن فضل در شعبان ۲۰۲ ‍ه.ق
بهدست مأموران حکومتی
تدارک سفر مأمون بههمراه علی بن
موسی الّرضا به بغداد در دفاع از خالفت
مأمون
کشتهشدن در سناباد در آخر صفر ۲۰۳
‍ه.ق
دفِن علی بن موسی الّرضا بهصورت
مخفیانه و پس از دو روز از قتل
ذهبی میگوید پس از اینکه محمد بن جعفر اعالم قیام کرد، هارون سپاهی را روانٔه مدینه، و
دستوِر سرکوب قیام و کشتن محمد بن جعفر را صادر کرد. هارون به عیسی
َجیدوّلرد و دارایی، لباس و زیور زنان
را غارت کند، و ح ِنت رب هماج کی یّت زنان باقی نگذارد. بهگفتٔه شیخ صدوق، محدث شیعه،
هنگامیکه جّلودی به خانٔه علی بن موسی ال ُب موجه اضّررد، علی بن موسی دستور داد همٔه
زنان در یک اتاق گرد آیند، و خود بر دِر اتاق ایستاد و از هجوم
ج ِییاراد و هناخ نورد لاوما ،شدوخ ات دروخ دنگوس و درک یریگولج قاتا نورد هب یدوّل
زنان اعم از لباس و گوشواره و خلخالشان را بستاند و به جّلودی تحویل دهد. جّلودی این
]۵۰[
شرط علی بن موسی را پذیرفت و وی نیز چنین کرد.
بیهم دائو میگوید بهنظر میرسد که همٔه منابع، موافق هستند که وی از نظر سیاسی ساکت
برنارد لوئیس میگوید علی بن موسی در بخِش
]۵۱[
و عالقهمند به تعلیم دینی بودهاست.
تنها
]۵۲[
بزرگی از زندگیاش، نقشی سیاسی نداشت، اما بهخاطر علم و تقوایش معروف بود.
فعالیت سیاسی که از رضا در این دوره ثبت شدهاست، این بود که در سال ۲۰۰ هجری
قمری، هنگام قیام شیعیان زیدی به رهبری عمویش محمد بن جعفر، پیامی از سردار عباسی
را به شورشیان رساند و عمویش را به تسلیم دعوت کرد. از این اشاره مختصر میتوان برداشت
]۵۳[
کرد که او نه تنها نقشی در قیام نداشته، بلکه با مقامات دستگاه خالفت همکاری نمود.
از چالشهایی که علی بن موسی در این دوران و با شیعیان داشت، تأخیر در فرزنددار شدِن
خویش بود. به گفته رسول جعفریان، این مسئله با والدت مح َت دّمقی، ملقب به جواد، مرتفع
]۵۴[
شد.
دوران پنج سالٔه خالفِت امین به جنگ میان امین و مأمون گذشت. علی بن موسی الّرضا
خویش را از این درگیری برکنار داشت. این دوران، آرامشی نسبی برای فعالیتهای علی بن
بسیاری از
]۵۵[
موسی الّرضا بهوجود آورد و وی فرصت گسترش تعالیم خویش را یافت.
برادرانش و عمویش، محمد بن جعفر، در شورشها و قیامهای علویاِن عراق و شبهجزیرٔه
عربستان پس از مرگ امین شرکت کردند، اما علی بن موسی حضور در این قیامها را
]۵۶[
نپذیرفت.
َّتدوین، علی بن موسی سفری به قزوین داشته که پس از مرگ هارون و
بهگزارش رافعی در َالَا
در دوران مأمون رخ دادهاست. گمانهزنیهایی وجود دارد که تاریخ این سفر، مقارن با مرگ
هارون در سال ۱۹۳ ‍ه.ق بودهاست. بر اساس این گزارش، در طی این سفر یکی از فرزندان
علی بن موسی بهنام حسین که طفلی دو ساله بود، در قزوین درگذشت و در همانجا دفن
بهگفتٔه مادلونگ، سند معتبری وجود ندارد که نشان دهد علی بن موسی الّرضا پیش
]۵۷[
شد.
از سفر به خراسان، به سفر بلندمدتی به بیرون از مدینه رفته باشد. درهرحال، گزارشهای
شیعی بیانکنندٔه آن است که دیدارهایی معجزهگونه در گردهماییهای پیروانش در بصره و
]۵۸[
کوفه پس از درگذشت پدرش داشتهاست.
با مرِگ امین و بهحکومت رسیدِن مأمون، خلیفه با بحرانهای فراوانی مواجه شد. خالی بودِن
خزانٔه بغداد و کمبود حقوق لشکریاِن فاتح، سبب شد تا در آغاز حکومت، چند شورش کوچک
رخ دهد و در نهایت، بخشی از سپاهیان از عباسیان جدا شدند و به کوفه رفتند و با جلب
همکاری علویان، ناگهان قیامی بزرگ را در کوفه بهراه انداختند. در مناطق دیگر نیز
جنبشهایی ضدحکومتِی فراوانی شکل گرفت که سبب ناآرامی در مناطق تحت حکومت
مأمون شد. گستردگِی این قیامها و شورشها، مأمون را به وحشت انداخت و او را ناچار کرد با
]۵۹[
تمام قوا به سرکوبِی آن بپردازد.
در عهد امین
در عهد مأمون
علی بن موسی الرضا - ویکیپدیا، دانشنامٔه آزاد PM 8:50 9/9/25,
https://fa.wikipedia.org/wiki/الرضا_موسی_بن_علی 6/35
ّرضا از مدینه به مرو
نقشٔه مسیِر سفِر علی بن موسی ال
بیهم دائو در دانشنام ٔه اسالم میگوید بهنظر میرسد تنها دخالت علی بن موسی در سیاست تا پیش از ولیعهدی، در مذاکرات میان دولِت عباسی و
عمویش محمد بن جعفر بودهاست که در سال ۲۰۰ ‍ه.ق۸۱۵/ م، خود را در مکه خلیفه اعالم کرده بود. در آن زمان از علی بن موسی خواسته شد
جعفریان در صحِت این گزارش مبنی بر وساطت علی بن موسی الّرضا، به دیدٔه تردید
]۶۰[
تا سعی کند عمویش را برای تسلیم شدن متقاعد کند.
]۶۱[
مینگرد.
تصمیم مأمون برای ولیعهدی
دونالدسون میگوید علی بن موسی هنگام عهدهدارِی امامت پس از پدرش، بیست یا بیست و پنج سال سن داشت. هجده سال بعد، مأمون تصمیم
منابع شیعه دوازده امامی تالشهای
]۶۲[
گرفت با منصوب کردِن او به جانشینیاش، حمایِت گروههای مختلف شیعه را به سمت خود جلب کند.
زیادی کردهاند تا توجه مأمون به رضا و اعالم ولیعهدی او را توضیح دهند و پذیرش این مقام از سوی امامشان را توجیه نمایند. در نظر این منابع
بهگفتٔه جعفر مرتضی عاملی، روحانی شیعه،
]۶۳[
خلیفه علیرغم حسن نیت ظاهری، ادامٔه سنت طوالنی توطئه علیه علویان را در سر میپروراند.
مأمون و مشاورانش برای آرام کردن علویان در خراسان و سایر سرزمینهای اسالمی، به فکر انتصاب یکی از علویان به مقاِم ولیعهدی افتادند. از بین
آنها، علی بن موسی الرضا بهجهت منزلت و اعتبار و نیز عدم شرکت در قیام علیه حکومت، بهترین گزینه بود. از دیگر اهداف مأمون، قداست
بخشیدن به حکومتش بود؛ چرا که وی در دید عموم مردم، حتی غیِرشیعیان، قداسِت خاص خود را داشته و این کار، قداست و حس تبعیت از آن
سید محمدهادی میالنی، روحانی شیعه، میگوید که مأمون با توجه به موقعیت خطرناک در
]۶۴[
حکومت را بهویژه در میان علویان ایجاد میکرد.
مقطع آغازین خالفتش، به این نتیجه رسید که تظاهر به تشیع سودمندترین راهکار بقایش است؛ لذا، خالفت را به علی بن موسی الرضا پیشنهاد
محمد
]۶۵[
کرد، با علم به این که وی آن را رد خواهد کرد. بدین ترتیب وی کوشید تا خطر علویانی را که دولتش را تهدید میکردند، مرتفع کند.
مرتضوی، پژوهشگر شیعه، میگوید بهگمان مأمون، پذیرش ولیعهدِی حکومتش توسط علی بن موسی، بهترین دلیل برای مشروعیِت این حکومت
بهعقیدٔه محمدحسین َطباَطبایی، عالم شیعه، مأمون علی بن موسی را به خراسان خواند و مقاِم جانشینی را بر عهدٔه او گذاشت تا
]۶۶[
میبود.
نخست با دخالت دادِن فرزندان پیامبر در حکومت، از شورش آنان علیِه حکومت جلوگیری کند و دوم اینکه با درگیر کردِن رهبر شیعیان در امور
ُبواْلَفَرج اصفهانی و شیخ صدوق، محدثان شیعه، به نذر مأمون
بعضی چون َا
]۶۷[
دنیایی و حکومتی، از تق ِرابتعا و سّد او در میان پیروانش بکاهد.
مبنی بر سپردن خالفت به برترین مردان از خانداِن ابیطالب درصورت پیروزی بر امین، اشاره داشته و آن را دلیل ولیعهدی علی بن موسی الّرضا
]۶۸[
دانستهاند. اما بهگفتٔه اکبری این احتمال با فاصلٔه زمانِی دو ساله میان پیروزی مأمون بر امین و ولیعهدِی علی بن موسی بعید بهنظر میرسد.
باغستانی در دانشنام ٔه جهان اسالم میگوید بنابر گزارشی از َر َص نب ناّیْلت، شایعات میان سپاه و مردم مبنی بر تعلِق اندیشٔه ولیعهدِی علی بن
موسی به فضل بن سهل، سبب شد تا مأمون با احضار ریان، ماجرای درگیریاش با امین را به او بگوید و علِت تصمیِم ولیعهدی را نذرش نسبت به
]۶۹[
واگذاری خالفت به خاندان ابیطالب، درصورت پیروزی بر امین بیان دارد.
سفر به مرو
در سال ۲۰۰ ‍ه. ق، مأمون برای علی بن موسی
ال و تشون ورم هب ندمآ تهج یا‌همانتوعد اضّرجاِء بِن
َابیَضکاّحرناس یا یاسر را
]۷۰[ از سوی دیگر، شیخ
فرستاد تا همراه او در این سفر باشند.
صدوق، محدث شیعه، چنین گزارش میکند که مأمون در
نامهنگاریهای متعدد، از علی بن موسی درخواسِت عزیمت به مرو
را میکرد و علی بن موسی این درخواست را با بهانهها و دالیل
گوناگون رد مینمود. این امتناع سبب شد تا مأمون بهاجبار علی
]۷۱[ ادعایی که از سوی ابوالفرج اصفهانی
بن موسی را به مرو بیاورد.
و شیخ مفید، محدثان شیعه، مبنی بر همراهِی علی بن موسی تا
مرو از سوی عیسی َجّلودی مطرح شده، مردود و نادرست است.
چراکه در همان سال عیسی جّلودی، قیام محّمد
بن جعفررد و به رجاء بن ابیضحاک تحویل داد. رجاء نیز هر دو را
]۷۲[ این سفر از ۱۵ ُمَحَّرم آغاز شد و تا ۲۹
به خراسان ُبرد.
]۷۳[
ِجمادُیالّثانی بهطول انجامید.
َبوی، دستوری خطاب به
علی بن موسی ال ِعادو اب رفس نیا زا شیوخ یتحاران مالعا رب هوالع ،ورم هب رفس زا شیپ اضّر همراه با گریه در روضٔه َن
بهگفتٔه ناجی و باغستانی بر طبق روایات منقول از
]۷۴[
شیعیان و اقوامش برای اقامٔه عزاداری و مجلس تعزیه بهخاطر وی و سفرش صادر کردهاست.
شیخ صدوق، محدث شیعه، علی بن موسی الّرضا پیشگویی کرد که در غربت خواهد مرد و در کنار هارون دفن خواهد شد و هرگز نزد خانوادهاش
علی بن موسی الرضا - ویکیپدیا، دانشنامٔه آزاد PM 8:50 9/9/25,
https://fa.wikipedia.org/wiki/الرضا_موسی_بن_علی 7/35
سکهای متعلق به دوراِن مأمون که بر روی آن ناِم علی بن موسی ال ِناونع‌هب اضّر ولیعهد
حک شدهاست.
]۷۵[
بازنخواهد گشت. او هیچیک از اقوام، حتی فرزند خردسالش جواد را نیز با خود به سفر نبرد.
بهنظر میرسد علی بن موسی در این سال، سفری به مکه داشت که در این سفر، پسر پنج سالهاش، محّمد نیز او را همراهی میکردهاست. سفر او
به مرو در اوایل سال ۲۰۱ ‍ه.ق برابر با اواخر تابستان ۸۱۶ م آغاز شد. مسیر سفر مطابق گزارش بیشتر منابع از بصره، اهواز و فارس بود؛ چراکه
بغداد و کوفه در آن زمان در دست شورشیان بود؛ بنابراین، گفتٔه یعقوبی که رجاء به بغداد و َنهاَوند سفر کرده، مردود است. اما اینکه علی بن موسی
َیْحَیی بِن َیْحیٰی، محّمد
از مسیر قم نگذشته، قطعی است. او از مسیر نیشابور عبور کرده که عدهای از ُمَحِّدثان برجستٔه اهل سنت مانند ِابِن راْهَوْیْه،
بهگفتٔه میالنی، پررنگترین واقعه در
]۷۶[
بن راِفع و احمد بن َحْرب به استقبالش آمدند تا با او دیدار کنند و وی مدت کوتاهی در این شهر ماند.
مشهورترین قول دربارٔه مسیر
]۷۷[
طول سفر علی بن موسی ال خاسنتسا و عامتسا رد و هیحان نیمه رد ،اضّر ِسلِسَلُةالَّذَهب رخ دادهاست.
حرکت علی بن موسی »مدینه، نقره، قریتین، هوسجه، نباج، حفر ابوموسی، بصره، اهواز، بهبهان، اصطخر، ابرقوه، ده شیر )فراشاه(، یزد، خرانق، رباط
بالغی در تاریخ نائین، مسیر دیگری را برای این سفر، نقل کرده که عبارت
]۷۸[
پشت بام، نیشابور، ده سرخ، طوس، سرخس، مرو« گزارش شدهاست.
]۷۹[
ْرجان، فارس، اصفهان، نیشابور، ِده ُسرخ، سناباد، سرخس و مرو«.
است از »مدینه، بصره، َا
پذیرش ولیعهدی و بیعت
ّرضا نقل میکند، مأمون در ابتدا پیشنهاد کرد تا از خالفت بهنفع خالفت علی بن موسی
ال
َر
بهگزارشی که صدوق، محدث شیعه، در عیون اخبا
علی بن موسی در رِّد ادعای مأمون به او گفت: »اگر خالفت متعلق به توست، پس حق نداری ردایی که خداوند تنت
]۸۱[]۸۰[
کنارهگیری کند.
کرده، از تن بیرون بیاوری و به دیگری ببخشی؛ اما اگر خالفت متعلق به تو نیست، اجازه نداری چیزی که متعلق به تو نیست را به من
علی بن موسی
]۸۴[]۸۳[
پس از آن، مأمون پیشنهاد ولیعهدی را داد، اما علی بن موسی الّرضا از پذیرش این پیشنهاد سرباز میزد.
ببخشی.«]۸۲[
بهشرط اینکه هیچ فعالیت حکومتی رسمی انجام
]۸۵[
نزدیک به دو ماه در برابر پیشنهاِد ولیعهدی مقاومت کرد و در نهایت با اکراه، آن را پذیرفت،
]۸۶[
ندهد.
]۸۷[
ّرضا، تأکید میکنند که علی بن موسی ولیعهدی را تنها بدین دلیل که به مرگ تهدید شده بود، پذیرفت.
منابع بعدِی امامیه مانند عیون اخبار ال
شیخ صدوق، محدث شیعه، دالیلی را برای اثبات مدعای خود اقامه کردهاست از جمله استناد به گزارشهایی مبنی بر اصرار مأمون برای عزیمت
علی بن موسی و نامهنگاریهای متعدد در اینباره و بهانههای علی بن موسی برای رِّد این درخواستها. همچنین وی گزارشی را نقل میکند که بر
در کنار دیدگاه شیعیان، برخی منابع اهل سنت نیز به اکراه
]۸۸[
اساس آن، مأمون علی بن موسی را تهدید به مرگ کرد تا وی ولیعهدی را بپذیرد.
َم َو َّدة است که گزارش نموده: »علی بن موسی
و اجباِر علی بن موسی به پذیرش ولیعهدی اشاراتی داشتهاند، از جملٔه آنها ُقْندوزِی َحَنفی در َینابی ُع ا ْل
ُمِه َّمة، ُصب ُح
اِاْلنا َفة فی َمعاِلِم ا ْلِخال َفة، َاْلَاْلُفصو ُل ا ْل
ُر
مشابه این گزارشها در منابعی مانند َمآِث
]۸۹[
الّرضا با گریه و ناراحتی، ولیعهدی را پذیرفت«.
]۹۳[]۹۲[]۹۱[]۹۰[
ْعشٰی و ُض َحی اِاْلسالم مورد استدالل برای اثبات این مدعی قرار گرفتهاند.
ا َاْل
علی بن موسی، در نهایت با چهار شرط، ولیعهدی را پذیرفت:
.۱ احدی را به کار دولتی منصوب نکند؛
.۲ هیچکس را عزل نکند؛
.۳ هیچ رسم و روشی را نقض نکند؛
.۴
]۹۴[
فقط از دور مورد مشورت قرار گیرد.
سرانجام، بهگزارش َطَبری پس از آنکه مأمون شرایط علی بن
موسی را پذیرفت، او را در دوم رمضان ۲۰۱ ‍ه. ق، به ولیعهدی
خود منصوب کرد. ابراهیم بن عباس صولی این رویداد را در ۵
رمضان میداند. نخستین کسی که با علی بن موسی بیعت و ابراز
وفاداری کرد، فرزند کوچک مأمون، عباس بود که لباسی سبز بر تن
داشت. از میان شاعرانی که ستایش و مدح علی بن موسی در این
جایگاه را کردند، ابراهیم بن عباس صولی و ِدعِبِل ُخزاعی بودند. به
هردو نفر، ۱۰٬۰۰۰ سکه از مسکوکاِت تازهضربشده که بهنام
علویان بود، دادند. پس از آن عباسیان و علویان متناوبًا هدایایی
دریافت کردند. پس از مراسم در روز ۷ رمضان۳۰/ مارس، از سوی
خلیفه نامهای رسمی مبنی بر اعالِن انتصاب تنظیم شد تا در
]۹۵[ افزون بر این، مأمون
مساجد سراسر امپراتوری خوانده شود.
علی بن موسی الرضا - ویکیپدیا، دانشنامٔه آزاد PM 8:50 9/9/25,
https://fa.wikipedia.org/wiki/الرضا_موسی_بن_علی 8/35
دختر یا خواهرش، ُاِّمَحبیبه را به ازدواج علی بن موسی و دخترش ُاِّمَفضل را نیز به عقد پسر علی بن موسی، محمد تقی درآورد. نیز، دستور ضرب
مأمون بهشکرانٔه این کار، حقوق یک ساِل سپاه را
]۹۶[
سکههایی را داد که نام مأمون و ولیعهدش، علی بن موسی، بر روی آنها حک شدهبود.
همچنین مأمون فرمان داد تا ناِم ولیعهد در همه جا در خطبهها ذکر شود و رنگ پوشش و لباس فرم، پوشاِک رسمی و پرچمها از
]۹۷[
پرداخت کرد.
بیهم دائو میگوید پیشتر رنگ سبز بهعنوان نشانٔه علویان شناخته نمیشد، اما
]۹۹[]۹۸[
سیاه که رنِگ رسمِی عباسیان بود به سبز تغییر کند.
بهتدریج چنین القا شد که این رنگ، بیشتر بهعنوان نشانی برای ابراز اهمیِت آشتی میان عباسیان و علویان درنظر بوده تا نشانهای از تسلیم شدِن
عباسیان و ادعاهای علویان. نکتٔه دیگر این است که در میان مسلمانان، رنگ سبز با لباسهای پوشیده در بهشت ارتباط دارد و اینکه انتخاب آن،
]۱۰۰[
بازتاب جِّو کنونِی چشمداشتهای فریبنده بود.
مأمون در سند رسمیاش شرح داد که او علی بن موسی
اارلّض
را برترین و بهترین گزینه در میان نسل و فرزندان وفاق و وحدت در جامعٔه اسالمی باشد. علی بن موسی ال ِتشاددای رد زین اضّر پذیرِش خویش که
به سند افزوده شدهاست، همان تمایالت را بیان میکند و از مأمون برای تالش در جهت اصالح رفتاِر نادرسِت گذشته با علویان تقدیر کرده و متعهد
بیهم دائو نیز در ویرایش سوم دانشنام ٔه اسالم بر این باور است که در
]۱۰۱[
شد که درصورت رسیدن به خالفت، با عباسیان به عدل رفتار نماید.
بیانیٔه پذیرش علی بن موسی الّرضا — که به نامٔه انتصاب ضمیمه شدهاست — چیزی وجود ندارد که بگوید علی بن موسی الّرضا تمایلی به
پذیرش این مسئولیت نداشت، یا اینکه او این کار را تحت فشار انجام دادهاست. او تصویر این ماجرا را در منابع امامیه، متفاوت ارزیابی میکند که
تالش زیادی میکنند تا نشان دهند که اهداف مأمون نسبت به علی بن موسی الّرضا، هر چیزی جز صداقت بود؛ و اینکه علی بن موسی شریکی
بیمیل در نقشهای بود که میخواست شخصیتش را بهعنوان یک جویای قدرت دنیوی لکهدار کند. او نحؤه پیشنهاد خالفت و سپس ولیعهدی به
علی بن موسی الِتالداجم هب یخساپ ناونع‌هب رتشیب ار نومأم یوس زا اضّر ضِدامامیه میخواَند تا این موضوع که علی بن موسی ال ًاعقاو اضّر خود را
بهعنوان اماِم امامیه در نظر گرفته و ادعای قانونی برای خلیفه داشته باشد؛ درصورتیکه او باید اصرار داشته باشد که مأمون از خالفت به نفِع علی
بن موسی الِشریذپ هک دهد‌یم ناشن نیا زین نیا .دهد افعتسا اضّر این عنوان از سوی علی بن موسی الِفیاظو ماجنا مدع طرش‌هب اضّر یک وارث
]۱۰۲[
بودهاست، یعنی جایگاهی قانونی و نقشی بیمعنی که عملی انجام ندهد، و بههمین دلیل جایگاهش را بهعنوان امام تضعیف نمیکند.
بهنوشتٔه دونالدسون مأمون با هدِف رهایی از مشکالت حکومت در مواجهه با علویان و درخواستهای آنان که منجر به قیامهای متعددی شدهبود،
پذیرفت تا علی بن موسی
اارلّض
را
بهعنوان
جانشین
خود منصوب سازد؛ اما محبوبیت زیاد علی بن موسی نزد شیعیان و عدم دسترسی به بعضی از اهداف این انتصاب و همینطور فشارهای حزِب
]۱۰۳[ این تصمیِم شگفتآور که از سوی خلیفه گرفته شد، بیدرنگ مخالفِت شدید گروههای
مخالفش در بغداد، او را از این تصمیم پشیمان کرد.
عباسیاِن بغداد که
]۱۰۴[
مخالف را برانگیخت و این مخالفت حتی در خراسان — که زیر نفوذ وزیر ایرانی، فضل بن سهل بود — دیده میشد.
عمومًا از مخالفان مأمون تشکیل شدهبودند، از اینکه مأمون نهتنها علی بن موسی را به جانشینیاش نصب کرده، بلکه رنگ پرچم عباسیان را هم به
]۱۰۵[ آنها
سبز تغییر دادهاست، عصبانی بودند. نگرانی آنان بهخاطر بیرون آوردِن امپراتوری اسالمی از دست عباسیان توسط علویان و ایرانیها بود.
در بغداد بیعت خود با مأمون را شکستند و عمویش ابراهیم بن َمهدی )د. ۲۲۴ ‍ه.ق۸۳۹/ م( را بهعنوان خلیفه در ۲۸ ذیَحّجٔه ۲۰۱ ‍ه.ق۱۷/ ژوئیٔه
با رسیدن خبر عزل مأمون به مرو، علی بن موسی ال ِداهنشیپ اضّر عزل خویش از ولیعهدی را به مأمون داد، اما در
]۱۰۶[
۸۱۷ م منصوب کردند.
ّرضا میگوید همٔه اینها
جعفریان با نقل سخنان مأمون از عیون اخبار ال
]۱۰۷[
مقابل مأمون تصمیم گرفت به بغداد برگردد و از حقش دفاع کند.
سبب شد تا مأمون طی سخنانی خطاب به عباسیان مخالفش، اهدافش را از ولیعهدِی علی بن موسی افشا کند. او این اهداف را زیر نظر گرفتِن علی
بهگفتٔه ِبرنارد
]۱۰۸[
بن موسی و علویان، حمایت علویان از عباسیان، کوچک کردِن مقام علی بن موسی و تن ِلّز وجهٔه اجتماعیش را بیان کرد.
لوئیس، از سوی دیگر شیعیان بسیار احساس پیروزی میکردند، اگرچه اینگونه ناقص و محدود بهرسمیت شناختِن ادعاشان، هرگز نظر مساعد آنان
]۱۰۹[
را جلب نکرد.
دورٔه ولیعهدی
ّرضا، پس از مراسم ولیعهدی و فرارسیدِن عید فطر، مأمون پیامی را برای علی بن موسی
بر اساس گزارش منابع شیعی همچون عیون اخبار ال
ال ات داتسرف اضّر عید ِفطر را بخواند. علی بن موسی پس از خودداری اولیه، در نهایت پذیرفت تا نماز عید را اقامه کند. در روز عید، علی بن
موسی با آداب خاصی از منزل خارج شد و مردم به تبعیت از وی تکبیرگویان بهراه افتادند و سپاهیان از اسب پیاده شدند و برهنهپا همراهی کردند؛
مأمون با فرستادِن پیام به علی بن موسی، وی را از اقامٔه نماز عید منصرف کرد. بر اساس آنچه حاکم نیشابوری، محدث اهل سنت، در تاریخ نیشابور
ّرضا بیان میدارند، پس از اندکی از این ماجرا، در خراسان خشکسالی پدید آمد و گروهی این خشکسالی را
و صدوق، محدث شیعه، در عیون اخبار ال
علی بن موسی الرضا - ویکیپدیا، دانشنامٔه آزاد PM 8:50 9/9/25,
https://fa.wikipedia.org/wiki/الرضا_موسی_بن_علی 9/35
شیعه
درگاه تشیع
عقاید
اصول توحید • نبوت • معاد یا قیامت • عدل •
امامت
فروع نماز • روزه • خمس • زکات • حج • والیت
• جهاد • امر به معروف • نهی از منکر •
تولی • تبری
عقاید
برجسته
مهدویت: غیبت )غیبت صغرا، غیبت کبرا(،
انتظار، ظهور و رجعت • بدا • شفاعت و
توسل • تقیه • عصمت • مرجعیت، حوزه
علمیه و تقلید • والیت فقیه • متعه •
شهادت ثالثه • جانشینی محمد • نظام
حقوقی
شخصیتها
چهارده
معصوم
محمد • علی • فاطمه • حسن • حسین •
سجاد • باقر • صادق • کاظم • رضا • جواد
در ارتباط با انتصاب علی بن موسی الّرضا به ولیعهدی قلمداد کردند. علی بن موسی نیز اقدام به اقامٔه نماز باران کرد و در نهایت باران بارید. این
واقعه سبب شد تا اطرافیاِن مأمون از علی بن موسی به بدی یاد کنند و مأمون نیز نگران افزایش محبوبیت علی بن موسی و تضعیف موقعیت
]۱۱۰[
خویش شد.
بهگفتٔه مادلونگ در ایرانیکا، ارتباِط مأمون و علی بن موسی در مرو، نزدیک و صمیمی بود. بنابر گزارشها، علی بن موسی در خانهای مجاوِر محل
اقامت خلیفه سکونت کرد و ظاهرًا ایشان هر روز با یکدیگر مالقات داشتند. مأمون بهطور علنی میخواست که علی بن موسی مستقیمًا در همٔه
تصمیمات و مراسمهای رسمی شرکت کند؛ اما گزارش شده که علی بن موسی تصریح میکرد که در امور دولت دخالت نمیکند. مأمون نیروی
محافِظ شخصیاش )ُشَرط( و گاردش )َحَرس(، مأموراِن تحت فرماِن فرماندهان خراسانِی وفادار به خالفت، و نیز یک حاجب و یک کاتب را برای
ْرد. خلیفه در قضاوتها و فتواهایش به او وابسته بود و مناظراتی را میان او و دانشمندان مسلمان و نیز بزرگاِن جوامع دینِی دیگر
علی بن موسی ُگما
]۱۱۱[
ترتیب میداد.
بنابر گزارشها، خاندان سهل توانستند برای مدتی امور را مدیریت کنند تا
]۱۱۲[
ارتباط میان علی بن موسی و فضل بن سهل هیچگاه خوب نبود.
و این
]۱۱۴[]۱۱۳[
شدت اوضاع عراق را پنهان نگاه دارند و مأمون را به این باور رسانند که ابراهیم بن مهدی صرفًا بهعنوان فرماندارش عمل میکند،
علی بن موسی بود که بدون ُح ِتشگزاب ببس شروضح و دورب دادغب هب هک درک رارصا و زاب عوضوم نیا هب تبسن ار نومأم مشچ ،ضغب و ّب آرامش
]۱۱۵[]۱۱۶[]۱۱۷[ این ارزیابِی وضعیت، از سوی چند تن از فرماندهاِن سپاه مأمون پشتیبانی شد و مأمون تصمیم گرفت به عراق
و صلح به آنجا شود.
سفر کند. فضل بن سهل که هدفش حفظ حکومت در شرق بود، استعفای خویش را ارائه کرد و با استدالل شدت تنفِر عباسیان نسبت به خود، از
خلیفه خواست تا او را بهعنوان فرمانداِر خراسان بزرگ منصوب کند. مأمون دیگربار بر کماِل اعتمادش به او تأکید کرد و از او خواست تا نامهای
دیگر با ُمهر و نام خلیفه در تأیید امتیازات استثنایِی خود بنویسد. این نامه در َصَفِر سال ۲۰۲ ‍ه.ق مهر و امضا، و بهطور رسمی از سوی علی بن
]۱۱۸[
موسی نیز تأیید شد. پس از آن، برای انتشار در سراسر امپراتوری فرستاده شد.
رضا در زمان حیات خود سعی نمود پیروان خود را مطیع داشته و شبهات آنان را از بین ببرد
و با مخالفتها و نارضایتیها مقابله کند. پس از مرگ او نیز گفتهها و کردارهایش در منابع به
صورت فزایندهای اصالح شد تا با تحوالت عقیدتی شیعیان دوازده امامی مطابقت پیدا کند یا
صرفًا تأثیر بیشتری نهد. این فرایند انتقال، تعدیل و تفصیل در عیون ابن بابویه به اوج خود
رسید. وجود بسیاری از گزارشهای صراحتًا جدلی مؤید این امر است که امامت رضا مورد
اختالف بود. به نظر میرسد که بسیاری از گزارشهای موجود را حامیان رضا ساخته یا
پرداختهاند. ابن بابویه شواهد فراوانی را بر امام هشتم بودن رضا ذکر میکند که بسیاری از
این شواهد صرفًا ابداعی هستند. رضا در این گزارشها به سؤاالت شرعی و فقهی بسیاری
پاسخ میدهد که در یک سطح، این سواالت درخواستهای واقعی برای اطالعات هستند؛ زیرا
در نظر شیعیان جامعه برای تبیین قرآن و سنت به احکام امام نیاز دارد. در سطحی دیگر، این
سؤاالت برای پاسخ به چالش بزرگتری مطرح شدهاند: آیا موسی الرضا میتواند به همٔه
]۱۱۹[
سؤاالت بهطور رضایتبخشی پاسخ دهد؟ به عبارت دیگر آیا او واقعًا امام است؟
بهعقیدٔه شیعه، امامت مهمترین منصب پس از نبوت در اسالم است و هر امام بهوسیلٔه اماِم
به گفته رسول جعفریان، با بروز
]۱۲۰[
پیشین و از سوی خدا، عهدهداِر منصب امامت میشود.
اختالفات در جانشینِی جعفر صادق، شیعیان اینبار در جانشینی موسی کاظم
د ِتخانش رد یعس مظاک یسوم تایح نارود رد و دندید مزال ار یرتشیب تّق جانشینش
بهگفتٔه ُقَرشی، روحانی شیعه، موسی کاظم نیز در این زمینه، اقداماِت شفاهی و
]۱۲۱[
نمودند.
کتبی فراوانی را پیشبینی کردهبود. از جمله میتوان به روایاتی با موضوع ِاعطای حقوقی چون
صدقات به علی بن موسی، وصِنتسناد ّی وی، تصریح به امامتش و توصیه به تبعیِت از او اشاره
کرد. اقداماِت کتبی وی نیز شامل نامههایی با مضمون تأییِد امامت علی بن موسی پس از
ّرضا از دو نامهای
ال
َر
حیاِت خودش بودهاست. در اینباره، َصدوق، محدث شیعه، در عیون اخبا
]۱۲۳[]۱۲۲[
یاد میکند که موسی کاظم در آن به امامِت علی بن موسی وصیت کردهاست.
موسی کاظم در مدینه، بصره و بغداد بر امامت علی بن موسی الرضا تأکید کرد و یارانش را
گواه گرفت. وی در مدینه هفده نفر از سادات علوی را جمع کرد تا بر امامت وی شهادت
امامت
علی بن موسی الرضا - ویکیپدیا، دانشنامٔه آزاد PM 8:50 9/9/25,
https://fa.wikipedia.org/wiki/الرضا_موسی_بن_علی 10/35
)تقی( • هادی )نقی( • حسن )عسکری( •
مهدی
صحابه
محترم
نزد
شیعه
مردان: سلمان فارسی • مقداد بن اسود •
میثم تمار • ابوذر غفاری • عمار یاسر •
بالل حبشی • جعفر بن ابیطالب • مالک
اشتر • محمد بن ابوبکر • عقیل • عثمان
بن حنیف • کمیل بن زیاد • اویس قرنی •
ابوایوب انصاری • جابر بن عبدالله انصاری •
ابنعباس • ابن مسعود • ابوطالب • حمزه •
یاسر • هانی بن عروه • عثمان بن مظعون •
عبدالله بن جعفر • خباب بن ارت • اسامة
بن زید • خزیمة بن ثابت • مصعب بن
عمیر • مالک بن نویره • زید بن حارثه
زنان: فاطمه بنت اسد • حلیمه • زینب • ام
کلثوم بنت علی • اسماء بنت عمیس • ام
ایمن • صفیه بنت عبدالمطلب • سمیه
رجال و
علما
کشتهشدگان کربال • فهرست رجال حدیث
شیعه • اصحاب اجماع • روحانیان شیعه •
عالمان شیعه • مراجع تقلید
مکانهای متبرک
مکه و مسجدالحرام • مدینه، مسجد النبی و بقیع •
بیتالمقدس و مسجداالقصی • نجف، حرم علی بن
ابیطالب و مسجد کوفه • کربال و حرم حسین بن علی
• کاظمین و حرم کاظمین • سامرا و حرم عسکریین •
مشهد و حرم علی بن موسی الرضا
دمشق و زینبیه • قم، حرم فاطمه معصومه و مسجد
جمکران • شیراز و حرم شاهچراغ • اصفهان و حرم
زینبیه • کاشمر و حمزه بن حمزه بن موسی بن جعفر
امامزاده سید مرتضی و آرامگاه سید حسن مدرس •
آستانه اشرفیه و سید جاللالدین اشرف • ری و حرم
شاه عبدالعظیم
مسجد • امامزاده • حسینیه
روزهای مقدس
عید فطر • عید قربان )عید اضحی( • عید غدیر خم •
محّرم )سوگواری محرم(، تاسوعا، عاشورا و اربعین( •
عید مبعث • میالد پیامبر • تولد ائمه • ایام فاطمیه
رویدادها
رویداد مباهله • رویداد غدیر خم • سقیفه بنیساعده •
فدک • رویداد خانه فاطمه زهرا • قتل عثمان • جنگ
جمل • نبرد صفین • نبرد نهروان • واقعه کربال •
مؤتمر علماء بغداد • حدیث ثقلین • اصحاب کسا • آیه
تطهیر •
کتابها
قرآن • نهجالبالغه • صحیفه سجادیه
کتب اربعه: االستبصار • اصول کافی • تهذیب االحکام
• من الیحضره الفقیه
مصحف فاطمه • مصحف علی • رساله حقوق • اسرار
دهند و نامهای نوشت و شصت گواه بر آن گرفت. وی، حتی از زندان یادداشتهایی برای
ّرضا، سیزده روایت را
ُقَرشی، روحانی شیعه، در َحیا ُة ااْلماِم ال
]۱۲۴[
تثبیت این وصیت فرستاد.
]۱۲۵[
با موضوِع تصریح به امامت علی بن موسی بهنقل از موسی کاظم فهرست کردهاست.
شیخ مفید، محدث شیعه، نیز دوازده َتن از اصحاب موسی کاظم را نام بردهاست که جانشینِی
]۱۲۶[ داوود بن کثیر رقی، علی
علی بن موسی در امامت را از زبان موسی کاظم نقل کردهاند.
علی بن
]۱۲۷[
بن یقطین و محمد بن سنان از جمله این محدثان که مفید برشمرده، هستند.
َیْقطین از قوِل موسی کاظم روایت میکند: »علی بهتریِن فرزندانم است و من ُکنیهام
در منابع شیعه، عالوهبر تصریح به امامتش از سوی موسی
]۱۲۸[
)َابواْلَحَسن( را به او دادهام«.
کاظم، دالیل دیگری بر امامتش اقامه شدهاست، از جمله: تصریِح پیامبر اسالم به امامتش و
نام بردنش در حدیثی برای سلمان فارسی و جاِبر بن عبدالله انصاری، گستردگی علم و
بهنظر نمیرسید کسی از
]۱۲۹[
آگاهَیش، عصمت وی و معجزاتی که از او گزارش شدهاست.
برادرانش ادعای امامت داشته باشد، اگرچه بعضی از آنان مانند عباس بن موسی ظاهرًا زنده
به گفته ناجی و باغستانی، علی بن موسی
]۱۳۰[
بودن یا رجعِت پدرشان را تبلیغ میکردند.
،ارلّضا
پس
از
درگذشت
پدرش،
طبق
سفارش
موسی کاظم ابتدا امامت خود را با اطرافیان و یاران نزدیک طرح کرد. اما پس از مدتی بدون
آن پرداخت و خود را بهعنوان جانشین پدرش معرفی کرد. بااینحال، چنانکه از وی روایت
]۱۳۱[
شده در اندیشٔه کسب خالفت و قائل به مبارزٔه مسلحانه در این راه نبود.
یکی از چالشهای اصلی علی بن موسی الرضا در ابتدای دورٔه امامتش، شکلگیری مذهب
واِقفهّیبیَحمزٔه َبطاِئنی، زیاد بن َمروان
َقندی و عثمان بن عیسی َرواسی درگذشت وی را انکار کردند و اعتقاد به این مذهب را رواج
دادند. واقفیها معتقد بودند موسی بن جعفر از دنیا نرفته و هنوز زنده است و روزی میخورد
]۱۳۲[ این مسئله، سبب اختالف اعتقادی
و همو قائم آل محمد است که به غیبت رفتهاست.
بزرگی در گروههای گوناگوِن شیعیان بهویژه در کوفه و بغداد شد. پس از آن رضا متهم به
]۱۳۳[
انحراف از آموزههای اجدادش در برخی موارد شد.
گرچه ابن بابویه طمع وکالی کاظم را عامل شکلگیری واقفیه مطرح کردهاست، ولی از
نوشتههای او مشخص است که پیروان این گروه از شیعیان دالیل اصولیتری برای تردید در
امامت رضا داشتند. یکی از این شبهات، فرزند نداشتن رضا در سنین باال بود که با حدیثی از
جعفر صادق دربارٔه شرایط امام بودن مطابقت نداشت. پس از این که یکی از پیروان واقفیه
دربارٔه این موضوع از رضا پرسید، او پاسخ داد که به زودی فرزندی از او به دنیا میآید و در
همان سال محمد تقی به دنیا آمد؛ ولی در این که محمد تقی واقعًا فرزند رضاست یا پسر
بردٔه اوست، تردید وجود داشت. شبهٔه دیگری که بر امامت رضا وارد شد، این بود که او هنگام
تدفین موسی کاظم در شهر دیگری میزیست و نمیتوانسته پدرش را غسل میت داده باشد و
]۱۳۴[
این با روایت جعفر صادق دربارٔه شرایط امامان مطابقت نداشت.
بهگفتٔه رسول جعفریان، روحانی شیعه، انگیزٔه پیدایِش وقف و گرایش به آن، عالوه بر تمایالت
ماّدی و هواهای نفسانی و دنیایی، عدم شناخت مصداق مهدویت در عین اعتقاد به آن
حسین مد یسّر پیدایش واقفیه میگوید هرچند
]۱۳۵[
بودهاست.
گزارش منابع شیعی مبنی بر امتناِع بعضی از وکالی موسی کاظم در بازگردانِی اموال به علی
واقفیه
علی بن موسی الرضا - ویکیپدیا، دانشنامٔه آزاد PM 8:50 9/9/25,
https://fa.wikipedia.org/wiki/الرضا_موسی_بن_علی 11/35
آل محمد
وسائلالشیعه • بحاراالنوار • الغدیر • مفاتیحالجنان
تفسیر مجمعالبیان • تفسیر المیزان • کتب شیعه
شاخهها
دوازدهامامی )اثنیعشری( • اسماعیلیه • زیدیه • غاله
• واقفیه
منابع اجتهاد
کتاب )قرآن( • سنت )روایات پیامبر و ائمه( • عقل •
اجماع
بن موسی ال ِلتق زا سپ اضّر موسی بن جعفر درست است، بااینحال این تماِم علت ماجرا
نیست. او ادامه میدهد که انتظاِر دیرپاِی جامعٔه شیعه برای قیاِم »قاِئِم آِل
مح دّم حدیثهایی که هفتمین امام را »قائم« معرفی
بسیاری از شیعیان به قاِئمَّیِت موسی کاظم معتقد شوند و او را زنده
]یادداشت ۵[
میکرد،
با ظهور واقفیه، یوُنس بن عبُدالَّرحٰمن ُقمی — یکی از شاگردان موسی کاظم
]۱۳۶[
بپندارند.
به گفته جعفریان، محدودیتهایی که خلفای
]۱۳۷[
— اقدام به تبلیغ علیِه جریان وقف کرد.
عباسی برای علویان و شیعیان ایجاد کرده بودند، سبب شده بود تا ارتباطشان با امامان شیعه
بهگفتٔه ُقَرشی،
]۱۳۸[
سخت شود و درنتیجه یادگیری مسائل دینیشان با مشکل مواجه شود.
روحانی شیعه، رضا نیز برای استدالل بر امامت خویش، سفری به بصره و کوفه را تدارک دید
و با استقرار در منزل حسن بن محمد علوی در شهر بصره، جلسٔه بزرگی گذاشت و با جمعی
أُس اْلجالوت نیز
از مخالفان خود در امر امامت گفتگو کرد. در این جلسه، جاُثلیِق َنصاری و َر
به گفته مدرسی، روحانی شیعه، سرانجام بسیاری از واقفیه، با گذشِت زماْن امامِت علی بن موسی
]۱۳۹[
حضور داشتند و رضا با آنها مناظره کرد.
الّرضا را تصدیق کردند و در آغاز سدٔه سوم هجری قمری، اکثریت شیعیان از علی بن موسی ال ِهاگیاج رد اضّر اماِم ُمْفَتَرُضال َعاّطة اطاعت
]۱۴۰[
میکردند.
از دالیل گسترش و پراکندگی جمعیت شیعیان در ایران، ناامنیهایی ناشی از سختگیری هارون بر شیعیان و سرکوب قیامهای علیه حکومت
توسط حکومتهای مختلفی از جمله مأمون بود. رفاه موجود در شهرهای ایرانی نیز در مهاجرت اعراب به ایران مؤثر بودهاست. این موارد سبب شد
تا شیعیانی که در قیامها فعالیتی نیز نداشتند، به مناطق امنی در ایران مهاجرت نمایند که پراکندگی این طایفه را در پی داشت. اندکاندک و با
افزایِش َک ِیفیک و یّم شاگردان شیعِی علی بن موسی ال ِمرح» بقل و دش لیدبت نایعیش زکرم هب مق رهش ،مق هژیو‌هب و ناریا رد اضّر اهِل بیت« را
]۱۴۱[
کسب کرد.
با احتمال روی کار آمدن عباسیان، جعفر صادق، تمهیداتی اندیشید تا بتواند فشاِر حاکمیت بر دستگاِه امامت را کمتر کند و اهداف خویش را پیش
ببرد. یکی از این تمهیدات، ایجاِد شبکٔه ُوَکال بود. این فشار با روی کار آمدِن عباسیان روزبهروز بیشتر شد؛ تا جایی که موسی کاظم بهاتهام تحریِک
]۱۴۲[ این تشکیالت در عصر موسی کاظم شکلی وسیعتر و منسجمتر یافت و
َحَسنیان برای قیام علیه حکومت بازخواست و مجبور به سوگند شد.
علی بن موسی در سازمان بخشیدن به شبکٔه وکال موفق بود و توانست تا سازماِن وکالت و
]۱۴۳[
در عصر علی بن موسی الرضا، سامانمندتر شد.
مدیریِت سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و اقتصادِی شیعه را نظم و گسترش دهد. بر این اساس، شیعیان در عراق و سراسِر مناطِق مرکزی و غربِی ایران
]۱۴۴[
)همچون شهرهای همدان، قم، ری و اهواز( به جامعهای منسجم و هویتیافته تبدیل شدند.
در دوران امامت محمد باقر، جعفر صادق و موسی کاظم، شیعیان به گونهای پرورش یافتهبودند که هر کدام در فقه و کالم، صاحبنظر محسوب
با رویکرد شیعیان به سمت اجتهاد، جعفر صادق و علی بن موسی الّرضا طی رهنمودهایی بر آن مهر تأیید زدند. علی بن موسی
]۱۴۵[
میشدند؛
ال هب هراب‌نیا رد اضّربیَنْصِر َبَزْنطی گفتهاست: »بر ماست که اصول را بر شما عرضه کنیم و بررسِی فروِع هر مسئله و بحث دربارٔه آن به
عهدٔه شماست«. عالوه بر پرورش و معرفی راویاِن فقیه توسط امامان شیعه، آنها شیعیان را به مراجعه به این شاگردان تشویق و سفارش میکردند.
در چنین شرایطی، علی بن موسی
]۱۴۶[
در اینباره علی بن موسی ال دننام باحصا یضعب هب ار شنایعیش اضّرس بن عبدالّرحمن ارجاع دادهاست.
الرضا در وضعیت بهتری از جهت آزادی عمل به سر میبرد. سفر وی به خراسان که در تاریخ امامان شیعه، بینظیر تلقی میشود، سبب شد تا
]۱۴۷[
ناحیه خراسان و بهخصوص نیشابور، نسبت به تشیع گرایش پیداکنند.
از میان شبکٔه وکالیی که با علی بن موسی ال ِبیان و دندوب طابترا رد اضّر وی محسوب میشدند، بعضی جایگاه واالتری داشته و سخنشان از اعتبار
بیشتری برخوردار بودهاست. این افراد عبارتند: از محمد بن راِشد، ُعَمر بن ُفرات و محمد بن ُفرات. در وکیل و باب بودِن محمد بن فرات، اختالفی
علی بن موسی
]۱۴۸[
وجود دارد و برخی منابع چون َک یّش وکالت دانسته و مغضوِب علی بن موسی الّرضا معرفی کردهاست.
]۱۴۹[
ال ِملظ ربارب رد ییابیکش و ربص هب ار شنادرگاش هراومه ،اضّر حکومت فرامیخواْند و از قیام علیه حکومت بازمیداشت.
]۱۵۰[ افرادی از
ِّرضا، مجموِع اصحاب و شاگردان علی بن موسی الّرضا ۸۳۱ تن عنوان و نام برده شدهاست.
ُرواِة و اصحاِب اِاْلماِم ال
در کتاب َاْلَاْلجاِم ُع ِل
اصحاب وی که منصب وکالتش را عهدهدار بودند، عبارتند از: عبدال َح نب نمحّر جاّجْفوان بن َیحیٰی
ِبِج یّل یروباشین ماّلبُداْلَعزیز بن ُمْهَتدی )قم(، علی بن َمْهزیار اهوازی، عبدالله بن ُجنَدب،
فضل بن َسنان )نیشابور(، ابوعلی بن راشد، ابوعلی َر َص نب ناّیْلت قمی، ُهشام بن ابراهیم عباس، ابراهیم بن محمد همدانی، اسحاق بن ابراهیم
]۱۵۱[]۱۵۲[ از این میان، یونس بن عبدالرحمن، صفوان بن یحیی، ابن ابیُعَمْیر، عبدالله بن
ُحَصْینی، حسین بن عبد رّبه و یونس بن عبدالرحمن.
اصحاب، شاگردان و وکال
علی بن موسی الرضا - ویکیپدیا، دانشنامٔه آزاد PM 8:50 9/9/25,
https://fa.wikipedia.org/wiki/الرضا_موسی_بن_علی 12/35
ّرضا در مشهد
عکسی از مرقِد علی بن موسی ال
ّیوب از
ُمَغْیره، حسن بن محبوب، احمد بن ابی نصر بزنطی، فضل بن شاذان نیشابوری، حسن بن علی بن َف ،لاّض َلاّضِة بن َا
غیر از اینان، مهمترین اصحاب وی، حسین بن سعید
]۱۵۳[
جمله اصحاب اجماعی بهشمار میآیند که از علی بن موسی نقل روایت داشتهاند.
عالوه بر مردان، کسانی همچون نجمه خاتون )مادرش(، خیزران نوبیه
]۱۵۴[
اهوازی، احمد بن عاِمر طایی و زکر َا مدآ نب اّیشَعری معرفی شدهاست.
]۱۵۵[
)همسرش(، حکیمه و فاطمه )دخترانش( و َعذرا )کنیزش( از جمله زنانی هستند که موفق به نقل حدیث از او شدهاند.
در دوم َشعباِن سال ۲۰۲ ‍ه. ق، شش ماه پس از استعفای فضل بن سهل از
وزارت، هنگامی که مأمون بههمراه ولیعهد و دربار، قصِد غرب کرده بود،
فضل در سرخس توسط چند تن از فرماندهان سپاه کشته شد. هرچند
مأمون دستور اعداِم این فرماندهان را صادر کرد، اما آنان مدعی بودند که این
اقدام بهدستور خلیفه صورت گرفتهاست. هنگامی که کاروان مأمون به طوس
رسید، علی بن موسی
اارلّض
احساس
بیماری
کرد
و
پس
ز رگذ ت. نابر مع برتری گزارش‌ها درگذت ا در آخ ین رو ِ صفر سا ل ز چ د ر ۲۰۳ ‍ه.ق اتفاق افتادهاست. تاریخهای دیگری در همان
محدودٔه ماه صفر برای این واقعه ذکر شدهاست. خلیفه از گروهی از علویان و خویشاوندان علی بن موسی
اارلّض
از
جمله
عمویش،
محمد
بن
جعفر، درخواست کرد تا پیکر علی بن موسی را بررسی و تأیید کنند که او به مرگ طبیعی درگذشته است و دستور داد که پیکرش در کنار قبر پدِر
خویش، هارون الرشید، در منزل ُحَمْید بن َقْحَطبٔه طایی در َسناباد در نزدیکِی نوغان به خاک سپرده شود. مأمون غم و اندوِه بسیاری از خود نشان
داد و بنابر گزارشها بدون َعمامه در مراسِم تشییع پیکر حاضر شد و بهمدت سه روز در آنجا به عزاداری پرداخت. بااینحال بسیاری از منابع، او را
متهم به دست داشتن در مسمومیِت علی بن موسی الِیناهگان تشذگرد .دنا‌هتسناد اضّر وزیر و ولیعهد که زنده بودنشان سبب میشد تا آشتی با
عباسیاِن مخالف در بغداد ناممکن باشد، این احتمال را تقویت میکند که مأمون در این مرگها دست داشتهباشد. البته این احتمال بدین معنا
نیست که غم و اندوهش برای علی بن موسی و احساسات و وابستگیاش به او، لزومًا از روی ریاکاری یا ساختگی بود، بلکه میتواند نشاندهندٔه
]۱۵۷[]۱۵۶[
غلبٔه محاسبات سرِد سیاسی بر احساسات و ایدهآلهای شخصی او برای تثبیت منصب خالفتش باشد.
مادلونگ ضمن بیان روایت وارسی پیکر علی بن موسی توسط محمد بن جعفر برای اطمینان از طبیعی بودن مرگ، بیان میکند که درگذشت
ناگهانی ولیعهد و وزیر که زندهبودنشان عدم آشتی با عباسیان را سبب میشد، احتمال قوی دست داشتن مأمون در این قتلها را تقویت
]۱۵۹[
بهنوشتٔه َطِّیب اْلِحبری در تاریخ جدید اسالم کمبریج، وی در شرایط مشکوکی در اثر مسمومیت با زهر کشته شد.
]۱۵۸[
میکند.
با توجه به این که در مذهب شیعه دوازده امامی، هر امام باید با توجه به برهٔه خاصی که در آن حضور داشته، رسالت خود را انجام دهد، شرح حال
نویسان این مذهب سعی کردهاند زندگی امامان خود را با گاهشماری دقیق و استناد به اخبار و تاریخها ارائه کنند. یکی از دالیل حفظ این دقت
ظاهری، این بود که پیروان این مذهب بتوانند با تکیه بر منابع خود با دیگر مذاهب بحث و جدل کنند. به همین علت است که تفسیر یک موضوع
ظاهرًا غیراعتقادی همچون مرگ یک امام، میتواند بر اساس خطوط فرقهای تقسیم گردد. بدین ترتیب منابع شیعی مأمون را عامل شهادت امام
]۱۶۰[
خود میدانند.
اکثر منابِع متقدم شیعی دلیل بیمارِی منجر به مرِگ علی بن موسی
ُبواْلَفَرج
ال :زا دنترابع عبانم نیا زا یخرب .دنراد ناعذا نومأم شقن هب و دنا‌هتسناد رهز رثا رب تیمومسم ار اضّرزمی در رسال ٔه خوارزمی، َا
ُراَاْلنَاْلوار، َصدوق در َمعانُی ا َاْلخبار و َمْن ال َیحُض ُر ُه ا ْلَفقی ْه و کتاُب اِاْلعِتقادات و مفید در
اصفهانی در َمقاِتُل ال ِلاّطبین، محمدباقر مجلسی در ِبحا
درگذشت
علی بن موسی الرضا - ویکیپدیا، دانشنامٔه آزاد PM 8:50 9/9/25,
https://fa.wikipedia.org/wiki/الرضا_موسی_بن_علی 13/35
ّرضا
قدیمیترین تصویر از حرم علی بن موسی ال
مربوط به سال ۱۲۳۰ هجری خورشیدی )۱۸۵۱
میالدی(
تخریب مناره و گنبد حرم پس از حمله روسیه به مشهد )۱۹۱۲ میالدی(.
تاریخنویسان شیعه علت مسمومیت و درگذشِت علی بن موسی را انار مسمومی میدانند که توسط علی بن ُهشام به وی داده
]۱۶۲[]۱۶۱[
َاِاْلرشاد.
شد. برخی گزارشها از آِب اناِر مسمومی که بهدست یکی از درباریان تهیه و توسط شخِص خلیفه به علی بن موسی خورانده شد، یاد کردهاند. با این
دربارٔه شیؤه مسموم شدِن علی بن موسی الّرضا گزارشهای مختلفی وجود دارد. هشام معروف
]۱۶۳[
وجود، طبری اشارهای به احتمال قتل نمیکند.
َّمِة اِاْلثنٰی َع َشر گزارش میکند که مأمون از یکی از غالمانش بهنام عبدالله بن بشیر خواست تا به دستانش زهر بمالد و سپس
ُة ااْلِئ
حسنی در سی َر
همراه با وی، نزِد علی بن موسی رفت و پس از احوالپرسی، از عبدالله بن بشیر خواست برای علی بن موسی الّرضا، اناری آبگیری کند و آن را
ّرضا نقل میکند که مسمومیتش با قرار
شریف قرشی، روحانی شیعه، گزارشی را بهنقل از عیون اخبار ال
]۱۶۴[
بهدست خود به علی بن موسی خوراند.
دادِن چندروزٔه سوزنهای زهرآلود در حبههای انگور بههمراه دانه کردن اناری با دست زهرآلوِد خادمی و آوردن آنها نزد علی بن موسی، انجام
در منابع شیعه شیوههای دیگری نیز از مسمومیت برای علی بن موسی الّرضا گزارش شدهاست، از جمله مسمومیت با عسل که علی
]۱۶۵[
شدهاست.
]۱۶۶[
بن زید بیهقی آن را نقل کردهاست.
منابعی
]۱۶۷[
در این میان، شیعیانی چون س سوواط نب دّیرِبلی، مسمومیت یا دخالِت مأمون در این قتل را به دیدٔه تردید نگریستند.
از اهل سنت نیز درگذشت علی بن موسی الِرثا رب یلو یرامیب رطاخ‌هب ار اضّر خوردن انگوِر بسیار دانستهاند. نخستین گزارش در اینباره از سوی
ُم ْحِر َقة ابن
َجناِن یافعی، َالَاَّصواِعُق ا ْل
آ ُة ا ْل
ُة ا ْل َخواِّص ابن جوزی، ِم ْر
طبری نقل شدهاست. در بین منابع تاریخی اهل سنت، بعضی منابع از جمله َتذِک َر
َمخدوم فضل بن روزِبهان ُخْنجی به مسمومیِت علی بن موسی الّرضا در طوس و درگذشتش بر اثر این مسمومیت
َحَجر ِهْیَتمی و َوسی َلُة ا ْلخادم ِا َلی ا ْل
اشاره کردهاند، اما به شیؤه مسمومیت و عامل آن اشارهای ننمودهاند. در کنار این گزارشها، نویسندگانی از اهل سنت، عالوه بر اعالم مسمومیت
َق َّفی
ُم
بهعنوان سبب درگذشت علی بن موسی، عامِل این مسمومیت را نیز مأمون معرفی دانستهاند، از جملٔه آنان میتوان به دیدگاه َمقریزی در َاْلَاْل
ْحداُث ال ِخیراّت
ِترمانینی در َا
]۱۷۱[
]۱۷۰[ ابوالفرج اصفهانی در مقاتل الطالبین،
َفیات،
َو
َصْفدی در َاْلَاْلوافی ِبا ْل
]۱۶۹[
ان در َالَا ِّثقات،
ابن ِحّب
]۱۶۸[
ا ْل َکبیر،
]۱۷۳[ اشاره کرد.
َم َو َّدة
و ُقْندوزی در َینابی ُع ا ْل
]۱۷۲[
ِّسنی َن
ِب َترتیِب ال
ِّی
اِاْلسالم
پس از درگذشت علی بن موسی ال ِرسالاب تمس رد ار شرکیپ ،اضّر قبِر هارون دفن کردند. بهگزارش
شیخ صدوق، محدث شیعه، علی بن موسی
ال هب دورو ماگنه ،ورم زا شتشگزاب رفس رد اضّررَثَمة بن َاعَین خبر
دفن شدنش در باالسِر هارون را داد. سپس از نیت مأمون برای دفن پیکرش در کنار هارون پرده
برداشت و به هرثمه اطمینان داد که پاییِن پا و پشت سِر هارون بهخاطر سختی، زمین شکافته
نمیشود و مأمون مجبور است که او را در باالسِر هارون دفن کند. بنابر روایت دیگری از شیخ
ّرضا، بهنقل از هرثمه، بعد از آنکه وی مسموم شد، فرزندش، محمد بن
صدوق، در عیون اخبار ال
علی، — که پیش از آن در مدینه بود — بهصورِت معجزهگونهای به خراسان آمد و پدرش را
مأمون بهمدت یک روز، درگذشت علی
]۱۷۴[
پیش از تغسیل و تکفین مأمون، غسل و کفن نمود.
بن موسی الّرضا را از مردم مخفی کرد و در روز بعد، پس از اطالع
مردم از درگذشت علی بن موسی الّرضا و اجتماع و اعتراضشان، از
محمد بن جعفر خواست تا مردم را پراکنده کند. سپس دستور داد
]۱۷۵[
تا شبانه او را دفن نمایند.
ّبٔه
پیش از دفن علی بن موسی ال ُق» هقطنم نیا مان ،دابانس رد اضّر
پس از دفن علی بن موسی، آبادانی آنجا
]۱۷۶[
هارونی« بودهاست.
شتاب گرفت و سامانیان اقدام به ساخت بناهایی در آنجا
ّبٔه جدیدی بر آن
در دورٔه َغزَنویان، ساختمان و ُق
]۱۷۷[
کردند.
و این ساخت و سازها تا دورٔه َصَفویان ادامه داشت و در حکومت صفویان به اوج خود رسید. توسعٔه آرامگاه در عصر افشاریان
مقبره ساخته شد]۱۷۸[
دفن و آرامگاه
مراسم دفن
مدفن
علی بن موسی الرضا - ویکیپدیا، دانشنامٔه آزاد PM 8:50 9/9/25,
https://fa.wikipedia.org/wiki/الرضا_موسی_بن_علی 14/35
با طالکاری ایوان صحن ادامه داشت. در دورٔه قاجاریان، ضریح جدیدی برای بقعه ساخته شد. در دوران سلطنت پهلوی، بیشتر تالشها معطوف به
بازسازی، ترمیم و تغییر کاربریهای بخشهای مختلف حرم شد. پس از انقالب ۱۳۵۷ ایران، طرحهای مختلفی در توسعٔه حرم اجرا شد و بیشترین
]۱۷۹[
حجم توسعه مربوط به این دوران بودهاست.
ری در مد نه بوده که ن مش وش نیس .د رمن بع تا یخ ، برا علی بن موسی الرّ ا همس
ن هلمجزا تسا‌هتشاد مه یرگید یاه‌مان و هدوب یقت دمحم ردام هک یزینک ،هّرُدَخْیزُرا . مت ن تاریخ ، ی ا ز خاند ماریٔه ِقبط هّی پیامبِر
اسالم، دانستهاند. شیخ طوسی از یک همسر دیگر بهناِم »ُرْحم« یاد کردهاست. اِرتخد زین هبیبحّ‌م مأمون عباسی بود که پس از ماجرای والیتعهدی
مسعودی در اینکه امحبیبه، خواهر مأمون است یا دختر وی، تردید دارد اما خواهر بودِن وی با مأمون را
]۱۸۰[
علی بن موسی به عقد وی درآمد.
]۱۸۲[]۱۸۱[
قویتر میداند.
در تعداد و ناِم فرزندان علی بن موسی اختالف است؛ گروهی آنان را شش تن )پنج پسر و یک دختر( به نامهای
محدّمْزم شماِر پسران را سه تن بهنامهای علی، محمد و حسین میداند.
غروی نایینی در ُم َح ِّدثاِت شیعه میگوید
]۱۸۳[
در روایتی دو پسر بهنام محمد و موسی و روایتی دیگر دو پسر بهنام محمد و جعفر گزارش کردهاند.
دختری بهنام فاطمه برای علی بن موسی گزارش شده که همسر محمد بن جعفر بن قاسم بن اسحاق بن عبدالله بن جعفر بن ابیطالب
]۱۸۴[
بودهاست.
از مسائلی که در زندگانی علی بن موسی ال ِتبسن راکنا ،هدش دای عبانم رد اضّر پدری–فرزندِی علی بن موسی الّرضا و محمد تقی است. خاستگاه این
موضوع، فاصلٔه زمانِی ۳۰ ساله میان ازدواج علی بن موسی و تولد محمد تقی است. همین مسئله سبب شد تا جمعی به امامت علی بن موسی
ال ِبحاص دیاب ماما دندوب دقتعم هکارچ ؛دننک کش اضّر فرزند باشد. دلیل دیگِر این انکار، تفاوِت رنگ پوست بین این پدر و فرزند بود؛ آنطور که
ْینی، محدث شیعه در کافی نقل میکند: »علی
منابع منعکس کردهاند، رنگ پوست محمد تقی بهمقدار زیادی تیره بودهاست. بنابر گزارشی که ُکَل
بن جعفر با اعتراف بر ظلمی که خود بههمراه عموها و برادران علی بن موسی
الِنوگرگد گنر یتقو هک دهد‌یم حرش هنوگ‌نیا ار ناتساد ،دنا‌هتشاد اور یو رب اضّر محمد تقی را دیدیم، به علی بن موسی الّرضا شکایت بردیم که
در میان خاندان ما، امامی که رنگش دگرگون باشد، نبودهاست و علی بن موسی پاسخ داد این فرزند، زادٔه من است. اما خویشاِن علی بن موسی
ال ِیرواد یاضاقت و دندشن عناق ،فرح نیا هب اضّر قیافهشناس را مطرح کردند. علی بن موسی مباشرت در چنین کاری را رد کرد، ولی آنان را مختار
قرار داد که هرچه میخواهند انجام دهند. در نهایت در روزی مشخص، همگان جمع شدند و برای اطمینان بیشتر، بر علی بن موسی ال ِسابل اضّر
مبدل تن کرده و با صحنهسازی، او را باغباِن خانه معرفی کردند و به وی گفتند در باغ مشغول کار شود، سپس همگی در اتاق جمع شدند. در
نهایت قیافهشناس، بررسیهای خود را انجام داد و اعالم کرد که پدِر این فرزند در اتاق نیست، اما عموهای این فرزند و عموهای پدرش در اینجا
حاضر هستند؛ سپس اعالم کرد که اگر کسی پدر این فرزند باشد، آن باغبانی است که رِّد پایش را در باغچه دیدهام. با این سخِن قیافهشناس،
همگی به اشتباه خود پیبردند و به امامت محمد بن علی اقرار کردند و از علی بن موسی الّرضا عذر خواستند.«]۱۸۵[
از دیگر مسائل پرحاشیٔه زندگی علی بن موسی الّرضا، مسئلٔه جانشینی وی بودهاست. پس از ماجرای واقفیها و انکاِر امامت علی بن موسی و
مسائلی که در دیرفرزندآورِی علی بن موسی پیش آمد، و در نهایت انکار انتساِب محمد تقی به علی بن موسی، علی بن موسی الّرضا بارها بر
جانشینی محمد تقی تأکید و توصیه نمود. مسئلٔه بعدی که در جانشینی علی بن موسی الّرضا رخ داد، مسئلٔه سِّن کِم محمد تقی بود. پذیرش
علی بن موسی ال ِتیبثت رد ار دوخ شالت مامت اضّر جایگاه محمد
]۱۸۶[
امامی که در سن کودکی به امامت رسیدهاست، برای شیعیان سابقه نداشت.
تقی کرد. ُنصوصی از علی بن موسی الّرضا از طریق اشخاصی مانند علی بن جعفر، صفوان بن یحیی، معمر بن خالد و حسین بن یسار در اینباره
نقل شدهاست. علی بن موسی الِتماما رب فلتخم یاه‌شور اب ،یقت دمحم دلوت زا سپ اضّر محمد تقی تأکید کرد، مانند نشان دادن ُمهِر امامِت
خانواده
همسران
فرزندان
انتساب محمد تقی
جانشینی
علی بن موسی الرضا - ویکیپدیا، دانشنامٔه آزاد PM 8:50 9/9/25,
https://fa.wikipedia.org/wiki/الرضا_موسی_بن_علی 15/35
با همٔه این تمهیدات، اینبار شیعیان با چالشی جدید مواجه بودند که آیا بلوغ، شرط امامت است و اینکه آیا یک کودک
]۱۸۷[
فرزندش به یارانش.
]۱۸۸[]۱۸۹[ این چالش سبب شد تا گروهی از شیعیان به عبدالله بن موسی
شرعًا شرایط امامت را داراست و علم الزم برای این مقام را دارد یا نه؟
در این بین گروهی از شیعیان نیز پس از
]۱۹۰[
گرایش پیدا کنند؛ اما با بیپاسخ ماندن پرسشهاشان از وی، از پذیرش امامت او رویگردان شدند.
درگذشت علی بن موسی و با استناد به سِّن کِم فرزندش محمد تقی، به امامت برادرش احمد بن موسی باور پیدا کردند که این مذهب بهنام
همچنین پس از درگذشت علی بن موسی، جمع کثیری از واقفیه که به امامت وی باور پیدا کردهبودند، مجددًا به
]۱۹۱[
احمدیه شناخته میشوند.
]۱۹۲[
عقیدٔه وقف بازگشتند و ُمَؤَّلفه نام گرفتند.
سرانجام اکثریت جامعٔه شیعه، امامت محمد تقی را پذیرفتند؛ هرچند که این پذیرش با استداللهای متفاوتی انجام شد. گروهی بر این عقیده بودند
که امامت محمد تقی حق و صحیح است و او پس از رسیدن به سن بلوغ و بهدست آوردن شرایط علمی الزم، امام خواهد بود و علمش را از طریق
کتابهای پدرانش بهدست خواهد آورد. گروهی دیگر بر این اعتقاد بودند که خداوند علم و امامت را به هرکس بخواهد میدهد حتی اگر آن شخص
کودک باشد مانند عیسی و َیحَیی بن َزَکرّیا که در کودکی پیامبر شدند، آنچنانکه محمد تقی در اثبات جانشینی خود، به جانشینی سلیمان برای
داوود، جانشینی یحیی برای زکریا و نبوت عیسی در سنین خردسالی استدالل کردهبود. سرانجام نظریٔه دوم پذیرش بیشتری در جامعٔه شیعه
]۱۹۴[]۱۹۳[
یافت.
بهگفتٔه باقر شریف قرشی، موّرخ شیعه، در توصیف ویژگیهای ظاهری علی بن موسی الّرضا اختالفاتی وجود دارد؛ این اختالف در سفیدرو یا
سرخرویی و خرماییرنگ بودن پوست صورتش گزارش شدهاست. شمایل وی از لحاظ ظاهری، شبیه به جَّدش محمد توصیف شدهاست.
در ویژگیهای اخالقیاش آوردهاند که با مردم، خوشاخالق و نرمخوی بوده و هرگز
]۱۹۵[
نویسندگان، قد و قامتش را میانه و ُپرهیبت نوشتهاند.
بدگویی نکردهاست. در َعْفو و بخشش، سرآمد بوده و به حلم و بردباری دعوت میکردهاست. فروتن بوده و به اخالص، کمحرفی، راستگویی،
ناجی و باغستانی در دانشنامه جهان اسالم میگویند که در رعایت برخی
]۱۹۶[
امانتداری و خوشقولی بیش از دیگر صفاتش شهره بودهاست.
آداب، اهتمام داشت؛ غذا را آهسته و اندک میخورد. گزارش کردهاند که صدایش را بلند نمیکرد و صبحها بعد از اقامٔه نماز صبح، با مردم به گفتگو
مینشست. آوردهاند که هرگز پایش را مقابل کسی دراز نکرده و تکیه نمیزدهاست. مهماننواز بود و از مهمان کار نمیکشید. در دیدار مردم لباس
فاخر میپوشید اما در غیر آن لباسش خشن و ارزان بود. نظافت را رعایت میکرد، ظاهری آراسته و نظیف داشت، با عود هندِی تازه، گالب و ُمشک
]۱۹۷[ ابراهیم بن عباس از اخالقیات علی بن موسی نقل میکند که: »وی هرگز کالم کسی را قطع نکرد و حاجت هیچکس
خود را خوشبو میکرد.
را رد ننمود. هرگز پایش را در مقابل کسی دراز نکرده و با تندی با کسی صحبت ننمودهاست. شبها کم میخوابید و با خدمتکاراِن خود بر سر یک
سفره مینشست.«]۱۹۸[ از کیفیت عبادتش، صدوق، محدث شیعه، گزارش کردهاست که روزٔه بسیار میگرفت و دائم در ذکر بودهاست. شبها کمتر
میخوابیده و بیشتر به عبادت و شبزندهداری میپرداختهاست. صدقٔه بسیار میداد و تقاضای مردم را سریع اجابت میکرد. کیفیِت انفاقش بهقدری
]۱۹۹[
بود که در روِز َعَرفه، تمام اموالش را میان مردِم خراسان تقسیم کرد.
بهگفتٔه احمد پاکتچی، موضع سیاسِی علی بن موسی ال ِناماما دننام اضّر پیش از خویش، میان دیدگاه زیدیه و اکثریِت اهل حدیث قرار داشت؛ نه
]۲۰۰[ او َتقّیه را یک استراتژی بلندمدت برای شیعیان درنظر داشت که شیعیان با عمل به
بهدنبال قیام بود و نه مشروعیت بخشیدن به حکومتها.
بااینحال در شرایطی که جامعٔه شیعه
]۲۰۱[
آن، از تندرویهای نامعقول خودداری کنند تا به شرایط سخْت دچار نشوند و تحت فشار قرار نگیرند.
علی بن موسی الّرضا ویژگیها
]۲۰۲[
در خطر فروپاشی و تفرقه بود، تق و هیفقاو دننام ییاه‌نایرج ربارب رد اراکشآ و تشاذگ رانک ار هّیْطحّیه ایستاد.
و صفات و شئون امامت را در هر موقعیتی برای مردم بیان میکرد و با تأکید بر حِّق والیت امام، اطاعت از او را الزم میشمْرد و بدینگونه رهبرِی
در همین راستا، او به تبیین جایگاِه
]۲۰۳[
دینی و سیاسِی امامان را یادآوری میکرد و در تعیین مصداِق امام، از اماماِن شیعٔه دوازدهامامی نام میُبرد.
]۲۰۴[ او صراحتًا و برخالف اماماِن پیشین، بی
»امام ُمْفَتَرُضال َعاّطة« پرداخت که دانا به سیاست، خیرخواه برای بندگان خدا و نگاهبان دین خداست.
هیچ تقّیهای، خود را امام مفترضالّطاعه معرفی، و شبهات را در این زمینه رفع کرد و در دفاع از حِّق امامان شیعه برای حکومت، ضمن نقدی
]۲۰۵[
مسامحهآمیز از ابوبکر و ُعَمر، به نقدی تند و صریح از خلفای عباسِی معاصر خویش پرداخت.
ویژگیهای ظاهری و اخالقی
دیدگاه و فعالیت سیاسی و علمی
مواضع سیاسی
علی بن موسی الرضا - ویکیپدیا، دانشنامٔه آزاد PM 8:50 9/9/25,
https://fa.wikipedia.org/wiki/الرضا_موسی_بن_علی 16/35
بهگفتٔه جالل درخشه، ُکنش علی بن موسی الّرضا در مسئلٔه والیتعهدی با دیدگاهش دربارٔه تقّیه منافاتی ندارد. در سیرٔه او اگرچه حاکمیت جوْر
نفی میشود، اما اصول ثابتی نیز هستند که مبنای واکنشها در هر زمان، قرار میگیرند از جمله: پیشگیری از آشوب و فتنه و بحران، حرکت
منسجم تشکیالتی، بسترسازی برای برپایِی حکومت امام معصوم، بهرهگیری از ظرفیتهای اجتماعی و انسانی، اثبات برتری اماماِن شیعه و غصب
علی بن موسی الّرضا در
]۲۰۶[
خالفت، و حفظ وحدت جامعه؛ و برآینِد مجموعٔه این معیارهاست که چگونگِی رفتار در قبال تقّیه را تعیین میکند.
برابر مأمون، موضعی منفی اتخاذ میکند که در چند موقعیت قابل مشاهده است: عدم پذیرش اولیٔه والیتعهدی، بیان حدیث سلسلةالذهب در
نیشابور، اظهار نارضایتی از پذیرش والیتعهدی، شرط عدم دخالت در امور حکومتی، تأکید بر حِّق خویش در مجلس والیتعهدی و استفاده از ظواهِر
َرِت ُکبرٰی« مینامد که حقی
]۲۰۷[ او در هنگام والیتعهدی، آشکارا خالفت را »ِاما
امور و سنتها که در آن دوره، برخالف سنت پیامبر انجام میشد.
از حقوِق اهل بیت است که پدراِن مأمون آن را ادا نکرده بودند و مأمون آن را به صاحبش بازگرداند. درعینحال او در برابر ظلم خلفا، تقّیه و صبْر
]۲۰۸[
پیشه میکند و بهدنبال قیام علیِه حکومت نیست.
علی بن موسی ال ِتبسن رد اضّر شیعیان با سلطان، با بیان عدم مشروعیِت سلطان از سوی شیعه، شیعیان را از ارتباط و همکاری با سلطان بر حذر
میدارد؛ اما به شیعیانش توصیه میکند که درصورت ناچاری، همکاری باید با احتراز و پرهیز باشد. او همکاری را درصورتی جایز میداند که از
علی
]۲۱۰[]۲۰۹[
ریختِن خونی جلوگیری یا خطری دفع شود یا حفظ مصالحی مانند امر به معروف و نهی از منکر در محدودهای خاص مطرح باشد.
بن موسی الّرضا در برابر دیگر مکاتب فکری و عقیدتی در آن دوران — که بخشی از آن بهخاطر رشد نهضت ترجمه بود — شاگرداِن بسیاری
]۲۱۱[
تربیت، و در مناظراتش با شخصیتهای مختلف، به گسترش علوِم شیعی کمک کرد.
دانشمندانی از اهل سنت مانند ِابن َحَجِر َعسَقالنی و ابن َنّجار، از جایگاه ویژٔه علی بن موسی الِنس رد هک دنا‌هدرک دای اضّر کمتر از بیست سالگی، در
]۲۱۲[ ابن حجر در اینباره مینویسد که رضا، اهل علم و فضل بود که از جهت نسب نیز شرافت
مسجد پیامبر بر منبر رفته و فتوا میدادهاست.
در میان امامان شیعه نیز، تنها چهار امام امکان نشر آزادانه اسالم را پیدا نمودند که علی بن موسی الّرضا آخرین آنان بود. بر اساس
]۲۱۳[
داشت.
وی
]۲۱۴[
گزارشی از یقطینی، وی برای اثبات جایگاه علمی خود نزد برخی از شکاکان به امامتش، به پانزدههزار مسئله علمیشان پاسخ دادهاست.
]۲۱۵[
جلسات علمی تشکیل میداد که ویژٔه شیعیان نبود و بزرگان اهل سنت نیز در این جلسات حاضر میشدند.
آرای کالمی
دوران علی بن موسی الِییامن‌تردق رطاخ‌هب ،اضّر دو گروه معتزله و اهل حدیث، عصر بحثهای کالمی بودهاست. با رویکارآمدِن مأمون، فضای بازی
ایجاد شد تا هر گروه، آزادانه دیدگاه مذهبِی خویش را مطرح نماید و سایر مذاهب، آن را مورد نقد و بررسی قرار دهند. علی بن موسی الّرضا نیز در
بین این دو گروه، اقدام به بیان دیدگاهش نمود. این امر سبب شد تا اکثر روایاتی که از علی بن موسی توسط منابع گزارش شدهاند، در حوزٔه علم
کالم باشد. از مهمترین مسائلی که در این کشمکشهای کالمی مطرح میشد، مسائل امامت و توحید بود. عالوه بر این گفتگوهای علمی بین دو
مذهب کالمِی غیرشیعه، شیعیان بهعنوان مذهبی پرطرفدار، بهجهت سختگیریهای حکومت عباسی از امامان خویش، دور بودند و امکان برگزاری
جلسات علمی و پرسش و پاسخ با امام خویش را نداشتند. این فاصلٔه شیعیان با رهبراِن خویش بههمراه گرایِش اهل حدیث به روایات و ترجیِح هر
روایتی بر عقل، سبب شد تا شیعیان نیز همچون اهل حدیث، در معنای حقیقِی روایاتی دربارٔه صفاِت خدا درمانده شوند. همین امور سبب شده بود
تا اختالفات کالمی در بین شیعیان رواج یابد؛ بهگونهایکه ابینصر بزنطی به علی بن موسی ال نوچ یلئاسم رد نایعیش فالتخا زا اضّرْبر و اختیار
و صفات خدا خبر دادهاست. در این بحبوحٔه کالمی، علی بن موسی با تدارک جلسات مناظره، بیان روایات و اعتقادات و گفتگو با سران مخالفان و
با پیدایش معتزله و بیان دیدگاههای عقلی و برتری دادِن عقل بر
]۲۱۶[
دگراندیشان، با اختالفات اعتقادی در تشیع و جامعٔه اسالمی مبارزه کرد.
نقل، مسئلٔه امامت نیز — که از دیدگاه شیعه، بحثی نقلی است — شکلی عقلی به خود گرفت. شاهِد این تغییر، داغ شدِن بحثهای کالمی در
عصر علی بن موسی بود. مأمون نیز با ایجاد آزادِی نسبی در بیان دیدگاههای مختلف، سبب شد تا علی بن موسی برخالف پدرانش مسئلٔه امامت را
با خیال راحتتری تبلیغ و تشریح نماید؛ بهطوریکه تا قبل از آن، بحث دربارٔه امامت تنها مربوط به محافِل خاِّص علمی بود، اما در عصر علی بن
]۲۱۷[
موسی این بحثها به میان عموم جامعه کشیده شد. ازاینرو علی بن موسی در معرفِی تشیع و امامت به ایرانیان نقش اساسی را عهدهدار بود.
از مهمترین آرای کالمِی علی بن موسی الّرضا میتوان به جایگاه امامت و مسئلٔه ُحدوِث قرآن اشاره کرد که در عصر وی، یکی از بحثانگیزترین
مباحث کالمی بودهاست. وی در زمینٔه خلقِت قرآن، با انکار قدیم بودِن قرآن، به ریشٔه این بحِث کالمی نیز میپردازد و بحث بر سر آن را بیحاصل
میداند. او در مقابِل بحثهای طوالنی و اختالفانگیز بر سر ُحدوث و ِقَدِم قرآن، به دقت در ُمفاد آیات قرآن توصیه میکردهاست. هرچند احتمال
وی در مسئلٔه توحید نیز، با استناد به دالیل عقلی همچون برهان نظم، دلیل شرطی، برهان
]۲۱۸[
دالیل سیاسی در این پرهیز، داده شدهاست.
]۲۲۰[]۲۱۹[
حدوث و برهان حرکت، به اثبات وجود خدا پرداختهاست.
مناظرهها
موقعیت علمی و روایی
علی بن موسی الرضا - ویکیپدیا، دانشنامٔه آزاد PM 8:50 9/9/25,
https://fa.wikipedia.org/wiki/الرضا_موسی_بن_علی 17/35
برگی از رساله ذهبیه منسوب به علی بن موسی الرضا که با
عنوان طب الرضا تصحیف شدهاست.
عواملی مانند توسعٔه مذاهب اسالمی، گسترش سرزمینهای اسالم، نهضت ترجمه و پراکنِش آثار یونانی، مصری و ایرانی در سرزمینهای اسالمی و
نیز مشکالت داخلی و خارجی حکومتهای عباسی، سبب شد تا انقالب و تحولی در زمینٔه مناظرات کالمی رخ دهد. این تحول در عصر مأمون به
]۲۲۱[
اوج خود رسید و سبب شد تا مأمون با ایجاِد فضایی باز در زمینٔه آزادی بیان، بهعنوان یکی از بزرگترین متکلماِن زمان خویش شناخته شود.
با حضور علی بن موسی الِفلتخم مولع هب دنم‌هقالع هک نومأم ،تموکح رابرد رد اضّر ترجمهشده به عربی بود؛ مناظرات زیادی را میان علی بن
در مقابل،
]۲۲۲[
موسی ال ِنادنمشناد و اضّر دینی و رهبراِن ادیاِن مختلف — که از سرزمینهای مختلف به خراسان میآمدند — ترتیب میداد.
برخی روایاْت حاکی از این است که قصد اصلِی مأمون از ترتیب دادِن این مناظرات، امیدوارِی وی برای تضعیف جایگاه علی بن موسی
شاخصههای اصلِی مناظرات علی بن موسی
]۲۲۳[
ال ِناملاع و مدرم مومع دزن اضّر اقوام و گروههای گوناگون بودهاست.
الِیلک شخب ود رد ناوت‌یم ار اضّر مناظرات دروندینی با محوریت تشریح جایگاه امامان پس از پیامبر اسالم، اثبات امامت علی بن ابیطالب و برخی
مجادالت کالمی بین شیعه و سنی؛ و مناظرات بروندینی با موضوعاتی مانند اثبات توحید، ذات و صفات خدا، کیفیت آفرینش، نفی تشبیه، نفی
]۲۲۴[
تجسیم، اثبات نبوت محمد، نفی الوهیِت عیسی و نفی تثلیث دانست.
برای علی بن موسی تا پیش از سفر به خراسان، مناظراتی گزارش شدهاست، اما اهم مناظرات او که به تفصیل در منابع روایی مورد اشاره قرار
أِس جالوت یهودی بود که سرانجام با پذیرش اسالم رأس
َر
گرفتهاند، مناظرات وی در مقام والیتعهدی است. این مناظرات عبارتند از: مناظرهای با
]۲۲۶[
مناظرٔه دیگر با جاثلیق مسیحی داشت که به انکار تثلیث و پذیرش توحید توسط جاثلیق منتهی شد.
]۲۲۵[
جالوت، مناظره به پایان رسید.
مناظرهای دیگر با بزرِگ هیرَبداِن َزرُتشتی برای علی بن موسی گزارش شدهاست که با بیپاسخ ماندن پرسشهای علی بن موسی، مناظره به
سرانجام نرسید. ِعمراِن صابی دیگر فردیاست که با وجود گرایشهای غیراسالمی و غیرتوحیدی، در موضوع توحید و صفات خدا با علی بن موسی
سلیماِن َمْرَوزی و علی بن محمد بن َجْهم نیز
]۲۲۷[
وارد مناظره شد و در نهایت با استداللهای علی بن موسی، شهادتین گفت و اسالم را پذیرفت.
از افرادی هستند که در موضوعات َبداء و عصمت پرسشهایی را مطرح کردند و با پاسخهای علی بن موسی، جلسه را تبدیل به مناظرهای کالمی
بیهم دائو دربارٔه گزارش برگزاری و شرکت
]۲۲۹[]۲۲۸[
کردند. در پایان هر دو مناظره، سلیمان و علی بن محمد، به اشتباه بودِن اعتقادشان پیبردند.
در مناظرات میان علی بن موسی ال ،اضّرتک ِنامّل مسلمان و چهرههای برجستٔه دیگر جوامِع مذهبی از سوی مأمون، هدف این گزارشها را نشان
دادِن برترِی علی بن موسی ال ِنادنمشناد رگید و هفیلخ هب تبسن شناد و ملع رظن زا اضّر مسلمان و رقیباِن غیرمسلمان ادعا میکند و ادامه میدهد
بههمین دلیل، تاریخی بودِن آنها مورد پرسش قرار گرفتهاست، و میتوان آنها را سرچشمٔه تالش برای قرار دادِن علی بن موسی
]۲۳۰[
الِشناد رد بیقر ناونع‌هب اضّر زبانزِد خلیفه در نظر گرفت، همانطور که در منابع اهل سنت گزارش شدهاست.
رسالٔه ذهبیه
ِّرضا، رسالهای در طب و حفظ سالمتی است که بهدستور مأمون و
رسال ٔه َذ َهب ّیه یا ِطُّب ال
]۲۳۱[]۲۳۲[ این کتاب که رسالٔه
بهقلم علی بن موسی الّرضا نوشته شدهاست.
نام گرفته، دربارٔه پزشکی است و چون بهدستور مأمون آن را با آب طال
ذهبّیه]یادداشت ۶[
در این رساله مطالبی
]۲۳۳[
نوشتهاند، یکی از گرانبهاترین رسالههای پزشکی است.
دربارٔه تعدیل طعام، تدبیر حمام و اصالح بدن و حفظ بدن از امراض، جهت بهرهمندی از
در سندیِت این کتاب، ابهاماتی وجود دارد که اعتبارش را
]۲۳۴[
سالمتی کامل آمدهاست.
، سید عبدالله
مورد تردید و خدشه قرار دادهاست؛ محمدباقر مجلسی]۲۳۵[
، محمد عباديانی]۲۳۷[ از جمله کسانی اند که به اعتبار این کتاب به دیدٔه
]۲۳۶[
فاطمینیا
تردید نگریسته اند.
فقه الرضا
ِّرضا کتاب دیگری است که منتسب به علی بن موسی الّرضا است. این کتاب تا
ِف ْق ُه ال
سدٔه دهم هجری قمری ناشناخته بود. محمدباقر مجلسی و پدرش آن را معتبر اعالم
]۲۳۸[
کردند. بااینحال بیشتر علمای شیعه در اعتبار این کتاب تردید دارند.
صحیفة الرضا
آثار
علی بن موسی الرضا - ویکیپدیا، دانشنامٔه آزاد PM 8:50 9/9/25,
https://fa.wikipedia.org/wiki/الرضا_موسی_بن_علی 18/35
ِّرضا مجموعهای از ۲۴۰ حدیث منتسب به علی بن موسی الّرضا است که بهوسیلٔه عبدالله بن احمد بن عامر روایت شده که او آنها را از
َصحی َف ُة ال
برخی از روات این اثر را مسندالرضا نامیدند و بهعقیدٔه
]۲۳۹[
پدرش احمد و پدرش از علی بن موسی الّرضا در سال ۱۹۴ ‍ه.ق در مدینه شنیدهاست.
]۲۴۰[
قرشی، این نام به موضوع کتاب — که دربرگیرنده روایاتی از پیامبر اسالم و سایر امامان شیعه است — نزدیکتر است.
عیون اخبار الرضا
ِّرضا کتابی است که نویسندٔه آن، ِابِن باِبَوْیه، معروف به شیخ صدوق، هر چیزی را که دربارٔه علی بن موسی
ال
َر
َاخبا
ُع ُیو ُن
الِییارچ ،هدش لقن یسوم نب یلع زا هک یثیداحا و ینید تارظانم .تسا‌هدرک یروآدرگ ،هدش تیاور اضّر انتخاب ناِم وی، روایات مربوط به درگذشت
در این کتاب، رسالههای مختصری نیز از علی بن موسی نقل
]۲۴۱[
و معجزاتی که در حرمش واقع شده، از موضوعات این کتاب است.
]۲۴۲[
شدهاست.
منابع زندگینامهاِی اهل سنت، علی بن موسی الِثیدح ناققحم زا یدادعت هک دوش‌یم هتفگ .دنا‌هدرک رکذ ثیداحا نایوار زا یکی ناونع‌هب ار اضّر
عاهّم عامه از مدینه است. بهعنوان یک اماِم
امامی که ادعای یگانگِی مرجعیت مذهبی را دارد و اعتبار روایات نبوِی منتسب به حوزٔه صحابٔه پیامبر را بهرسمیت نمیشناسد، علم علی بن موسی
]۲۴۳[ واِقدی، از علی بن موسی بهعنوان یک راوی که از پدر و عموهایش نقل حدیث کردهاست
الِنارکف‌مه رظن رد اضّر اهِل عامهاش مشکوک بود.
بهگفتٔه مادلونگ، واقدی اگرچه او را بهعنوان »ِثقه« یعنی »راوِی مورد اعتماد« توصیف میکند، اما اهل سنت در مدینه
]۲۴۶[]۲۴۵[]۲۴۴[
یاد میکند.
]۲۴۷[
آشکارا از او دوری میکردند و پیروان و راویان حدیث از او، تنها شیعیان بودند.
از سوی دیگر، دانشمندان عاِهیلع ای وا زا ثیدح لقن ربارب رد یعنام چیه دنناوت‌یمن هّم اعتبار او دربارٔه روایاتی که او در زماِن حضورش در خراسان
بهعنوان ولیعهد نقل کرده، بیابند؛ از دیدگاه آنان، پذیرشش بهعنوان ولیعهِد مأمون بدین معنی بود که برخالف ادعای پیرواِن امامیٔه خود، وی
مدعِی مقاِم امامیه نبودهاست. در حقیقت، بهنظر میرسد که آنان او را بهعنوان یک راوِی برجسته بهواسطٔه تقوایش در علمش و نسبش از پیامبر،
مورد توجه قرار دادهاند. بااینحال، با توجه به احتراِم مستمر نسبت به علی بن موسی الِماما ناونع‌هب اضّر امامیه و توسعٔه بدنٔه احادیث امامیه بر پایٔه
اعتباِر وی، بعدها دانشمندان سنی بهوضوح بیمیل بودند که او را بهعنوان یکی از اولیاءشان مورد توجه قرار دهند. بیهم دائو در دانشنامٔه اسالم
میگوید ازاینرو، بعضی از اهل سنت این دیدگاه را بیان کردند که او همیشه یک راوِی قابلاعتماد نیست؛ درحالیکه بعضی دیگر از اهل سنت، با
احتراِم بیشتری نسبت به جایگاهش رفتار میکردند و گفتند که نقِص مربوط به روایات او، از راویاِن او سرچشمه میگیرد. بااینوجود، آنان همچنان
ُمِه َّمة و فضل بن روزبهان ُخنجی در
اغ مالکی در َاْلَاْلُفصو ُل ا ْل
از او بهعنوان مرِد تقوا و علم یاد میکردند، و حتی منابعی از اهل سنت مانند ابن َصّب
جعفریان از گروهی از دانشمندان اهل
]۲۵۰[]۲۴۹[]۲۴۸[
َمخدوم، به پیروی از شیعه، از درگذشت وی بهعنوان شهادت یاد کردهاند.
َوسیل ُة ا ْلخادم ِا َلی ا ْل
سنت یاد میکند که تا سدٔه ششم هجری قمری به زیارت مدفن علی بن موسی ال ِندوب بوبحم رب لیلد ار هعقاو نیا و دنا‌هتفر اضّر علی بن موسی
]۲۵۴[
و الّصواعق المحرقة،
]۲۵۳[
َلْنجی،
نو ُراَاْلبَاْلصار اثر َشْب
]۲۵۲[
در برخی منابع اهل سنت همچون الفصول المهمه،
]۲۵۱[
نزد اهل سنت دانستهاست.
موارد خارقالعادهای چون پیشگوییها و صحبت به زبانهای مختلف اشاره شدهاست.
زیدیه
دربارٔه شیعیاِن ِزْیدّیه، گفته میشود که گروهی از آنان علی بن موسی الّرضا را بهعنوان امام، پس از انتصاب از سوی مأمون بهرسمیت شناختند، اما
پس از درگذشت علی بن موسی الّرضا دوباره به زیدیه بازگشتند. دربارٔه دیگران از زیدیه — که از سوی طبری بهعنوان »کوفیاِن شیعی« یاد
میشوند، اما دیدگاههایشان بهصورت زیدی قابل تشخیص است — گزارش کردهاند که علی بن موسی الِنیشناج ناونع‌هب ار اضّر مأمون بهرسمیت
]۲۵۵[
نمیشناسند و گفتهاند که اگر او مدعِی خالفت باشد، او را بهرسمیت خواهند شناخت، آنچنانکه هر علوِی دیگری را بهرسمیت میشناسند.
شیعٔه دوازده امامی
در دیدگاهها
دیدگاه اهل سنت
دیدگاه شیعه
علی بن موسی الرضا - ویکیپدیا، دانشنامٔه آزاد PM 8:50 9/9/25,
https://fa.wikipedia.org/wiki/الرضا_موسی_بن_علی 19/35
خیرال ِز نیّدِرْکلی در توصیف علی بن موسی از دیدگاه شیعیان، مینویسد که: »علی بن موسی ال ِماث ،اضّرُن ا َاْلِئّمه از ائمٔه دوازدهگانه
جایگاه ویژٔه امامان شیعه از منظر تق ِسّد مذهبی، سبب شدهاست تا هر آنچه به آنان منسوب باشد، از نظر شیعیان مورد
است.«]یادداشت ۷[]۲۵۶[
]۲۵۷[ آثار مربوط به علی بن موسی ال ًاصوصخ اضّر پس از سفر او به ایران — اعم از چشمهها، قدمگاهها، حمام و
احترام و حائز اهمیت واقع شود.
]۲۵۸[ روایات شیعه، معجزات بسیاری را به علی بن موسی
مسجدهای منسوب به وی — از جمله اماکن مقدس برای شیعیانش محسوب میشود.
الّرضا نسبت میدهند که نشاندهندٔه آگاهَیش از مرگ و رویدادهای دیگر، تواناییش در خواندِن ذهِن مالقاتکنندگان، تعبیِر خواب، ضربهزدن به
]۲۵۹[
زمین و خارجکردِن شمِش طال از آن، قدرت شفابخشِی او، آگاهیش از زبانهای همٔه انسانها و حیوانات و برآوردهشدِن دعاهایش هستند.
همچنین روایات فراوانی در منابع شیعی، از فضیلِت زیارت مرقد علی بن موسی در مشهد یاد کردهاند. در این دسته از روایات، مواردی چون بخشش
شهرستانی از
]۲۶۰[
گناهان، در امان ماندن از آتش جهنم و ثواِب زیارت پیامبر اسالم از پاداشهای زیارت مرقد علی بن موسی گزارش شدهاست.
ّرضا، روایتی در فضیلت زیارت علی بن موسی
صدوق، محدث شیعه، در عیون اخبار ال
انگلبرت کمپفر
]۲۶۱[
الِمامت ترایز رب یسوم نب یلع ترایز ،نآ ساسا رب هک تسا‌هدرک لقن اضّر امامان شیعه از جمله حسین بن علی برتری دارد.
— پزشک و جهانگرد آلمانی در سدٔه هفدهم میالدی — ضمن اشاره به عالقٔه شدید شیعیان به زیارت علی بن موسی الّرضا، مینویسد که اعتقاد
این زائران، شفای بیماران بهواسطٔه توسل به علی بن موسی است. کثرِت زائران سبب شدهاست تا نیکوالی خانیکوف — خاورشناس روستباِر سدٔه
نوزدهم — در سفرنامٔه خویش بنویسد: »با وجود گذشِت هزار سال از درگذشت علی بن موسی، او هنوز در دنیا شرکِت فعال دارد.« وی همچنین
در توصیف زائراِن بسیاِر علی بن موسی، تعداد غذاهای طبخشده در آشپزخانٔه حضرتِی حرم امام رضا را تدارکشده برای پنجاههزار نفر دانستهاست؛
]۲۶۲[
این درحالی است که جمعیت مشهِد آن روزگار، شصتهزار نفر بودهاست.
در دوران امامت علی بن الحسین تا جعفر صادق و با سیاستهای اجرایی آنان، مسئلٔه عزاداری برای امامان شیعه و بهویژه حسین بن علی، امری
ُمَسَّجل نزد شیعیان محسوب شدهبود. موسی کاظم و علی بن موسی نیز این امِر ثابت را تحکیم بخشیدند و شیعیان را به برپایِی مراسم عزا و
]۲۶۳[
بزرگداشت اماماِن شیعه دعوت میکردند.
ّیه، علی بن موسی ال یوگلا ناونع‌هب اضّرهد تلقی میشود و در برخی از سلسلهها، وی بهعنوان پیوندی در زنجیرهای از اجازه برای
در س ِتّن صوف
انتقاِل دانِش عرفانی از پیامبر شناخته میشود. بیهم دائو در دانشنام ٔه اسالم گزارش میکند اعتقاد بر این است که وی، دانِش خود را به معروِف
َکْرخی )د. ۲۰۰ ‍ه.ق۸۱۵/–۸۱۶ م(، از عارفان مشهور نخستین، هنگام مواجهههایش در بغداد منتقل کردهاست؛ اما بااینحال در ادامٔه گزارَشش
]۲۶۵[]۲۶۴[
میگوید بعید است که علی بن موسی ال ًالامتحا و ،دشاب هدرک دیدزاب رهش نیا زا اضّر کِل روایت راجع به َتَصُّوِف او ساختگی است.
شاعران شیعی، بهخاطر ارادت و محبتشان به امامان و اهل بیتشان، و همینطور با توجه به آموزههای اسالمی، نسبت به سرودِن شعر دربارٔه
امامان شیعه، اهتمام ویژهای نشان دادهاند. علی بن موسی الِماما نیمتشه ناونع‌هب زین اضّر شیعیان دوازده امامی، جایگاه ویژهای دارد و شاعران
نسبت به رثا، مدح و نوحٔه او، خود را ملزم دانستهاند. سرودن در مدح اماماِن شیعه، منحصر به منابع و شاعران شیعی نبوده و در دیوان دیگر
شاعران نیز، اشعاری در مدح و فضیلت بزرگان اسالم گزارش شدهاست. بااینحال تا پیش از َصَفویان، در این زمینه اشعاِر زیادی وجود ندارد، زیرا
شاعرانی
]۲۶۶[
ثبت و ضبط نشوند یا دستخوِش تحریف قرار گیرند.
ْر
تعصباِت مذهبِی سدههای پنجم و ششِم هجری قمری، سبب شد تا این اشعا
چون َسنایی، ابن َیمین، وصاِل شیرازی، حسن کاشی، وحشِی باْفقی، ابن حسام خوْسفی، عبدال ِنمحّر جامی، َحزیِن الهیجی، ادیِب نیشابوری و ادیُب
]۲۶۷[ از معروفترین و قدیمیترین اشعاری که دربارٔه علی بن موسی
اْلَمماِلک از شاعرانی هستند که در مدح علی بن موسی الّرضا اشعاری سرودهاند.
الّرضا سروده شده، سرودٔه ِدعِبِل ُخزاعی است. دعبل که شیعه بود، برای دیدار با علی بن موسی راهی مرو شد و در دیداری که با وی داشت، شعری
]۲۶۸[
مفصل سرود که به »َقصیدٔه تائیه« یا »َمداِرُس اآْلیات« مشهور شد. این شعر در مدح پیامبر اسالم، اماماِن شیعه و ابراز اعتقادات شیعی بود.
سرودن شعر با زمینههای سیاسی–مذهبی از دیگر فرهنگهای عامیانه محسوب میشد. نسیم شمال در ماجرای بمباران حرم امام رضا توسط قوای
]۲۶۹[
روس، شعر »با آل علی هر که درافتاد برافتاد« را سرود و در آن به بیان برخی از القاب علی بن موسی الرضا پرداخت:
این قبر غریبالغربا، خسرو طوس است این قبر معینالضعفا، شمس شموس است
خاک در او ملجاء ارواح و نفوس است باید زره صدق بر این خاک درافتاد
نزد صوفیه
در آثار فرهنگی
آثار ادبی و هنری
علی بن موسی الرضا - ویکیپدیا، دانشنامٔه آزاد PM 8:50 9/9/25,
https://fa.wikipedia.org/wiki/الرضا_موسی_بن_علی 20/35
نقاشی قدیمی مربوط به ۱۸۲۲ م، اثری از جیمز بیلی فریزر
]۲۷۱[
پس از سفر به مشهد و پذیرش آئین اسالم
ّرضا، نگاهداریشده در موزٔه آستان قدس رضوی
قرآنی خطی منسوب به علی بن موسی ال
با آل علی هر که درافتاد برافتاد
َمن َهِج ااْلسالمی، به بررسی چند نمونه از تصویرآفرینی در کالم
َع َربی فی َضوِء ا ْل
َدِب ا ْل
در زمینه هنرشناسی نیز، محمود بستانی در کتاب تاری ُخ ا َاْل
]۲۷۰[
علی بن موسی الّرضا پرداخته، و با بیان عناصر هنری و فکری، بخشی از کتابش را به این مبحث اختصاص دادهاست.
از جمله آثار تجسمِی مرتبط با علی بن موسی الّرضا، نقاشی ضامن آهو اثر محمود
فرشچیان نقاشی دیگری را با نام ضامن آهو ۲ طراحی، و در سال
]۲۷۲[
فرشچیان است.
]۲۷۳[ از سال ،۱۳۸۲ جشنوارٔه فرهنگی
۱۳۸۹ رونمایی و به موزٔه آستان قدس اهدا کرد.
هنری امام رضا هرساله برگزار میشود و عالقهمندان، آثار خود را جهت نمایش و معرفی
در سال ،۱۳۹۳ از کتابی با عنوان یا ضامن آهو
]۲۷۴[
به این جشنواره ارسال میکنند.
رونمایی شد. موضوِع این کتاب، جمعآوری آثار گوناگون تجسمی در حوزههای
]۲۷۵[
خوشنویسی، نگارگری و عکاسی با محوریِت علی بن موسی الّرضا است.
اولین اثر نمایشی با موضوع علی بن موسی الرضا، مستند یا ضامن آهو ساختٔه پرویز
کیمیاوی است. این مستند بهسال ۱۳۵۰ ‍ه.ش برای بهنمایش درآوردِن حس و حاِل زائران علی بن موسی الّرضا در حرم امام رضا تولید شدهاست.
پس از آن مهدی فخیمزاده مجموعهای تلویزیونی را با نام والیت عشق در سال ۱۳۷۶ ‍ه.ش ساخت و به روی آنتن شبکه یک تلویزیون جمهوری
اسالمی ایران ُبرد. این مجموعه با موضوع سفر علی بن موسی الّرضا به مرو و والیتعهدی و درگذشت علی بن موسی
الِیدنب‌ناونع .تسا‌هدش‌هتخاس اضّر این فیلم با صدای محمد اصفهانی و آهنگسازِی بابک بیات همراه بود که بعدها با نام آلبوم والیت عشق، بهصورت
]۲۷۸[]۲۷۷[]۲۷۶[
جداگانه منتشر شد.
در زمینٔه کتابشناسی علی بن موسی الّرضا، گزید ٔه
کتابشناسِی امام رضا )ع( تألیِف هادی ربانی را
احمدی میانجی در کتابش،
]۲۷۹[
میتوان یاد کرد.
ّرضا، به جمعآوری نامهها،
مکاتیُب اِاْلماِم ال
دستنوشتهها و امالهای علی بن موسی الرضا در
البهالی منابع مختلف پرداختهاست. این اثر در ۲۲۴
صفحه، شامل دویست نامه و دستنوشته در
موضوعهای مختلف اعتقادی، اجتماعی، سیاسی،
دربارٔه
]۲۸۰[
فقهی، اخالقی، ادعیه و طب است.
زندگی علی بن موسی فراتر از گزارشهای شیعٔه
امامی، اطالعاِت بسیار اندکی بهدست آمده که عمدتًا گزارشهایی متأخر و با ماهیِت شرححالی هستند و مربوط به دورٔه مواجهٔه وی با مأمون است
]۲۸۱[
که با مناظراِت علمی پررنگ شدهاست.
از مهمترینشان منابع اولیه که به تاریخ عمومی عصر زندگی علی بن موسی الرضا میپردازند میتوان به سیرٔه ابان بن عثمان َبَجلی )د. حدود ۱۷۰
َمعاِرف ِابن ُقَتْیبه )د. ۲۷۶ ‍ه.ق(، َانَاساُب ا َاْلشراف اثر احمد َبالُذری )د.
َبقاُت ا ْل ُکبرٰی نوشتٔه محمد بن سعد بن منیع )درگذشته ۲۳۰ ‍ه.ق(، َاْلَاْل
‍ه.ق(، َط
ال ِّطوال اثر ابوَحنیفٔه دیْنَوری
ُر
۲۷۸–۲۷۹ ‍ه.ق(، تاریخ خلفا اثر ابن ماجه )د. ۲۷۳ یا ۲۸۳ ‍ه.ق(، تاریخ بغداد نوشتٔه ابن َطْیفور )د. ۲۸۰ ‍ه.ق(، َاخبا
اس َّیة منسوب به احمد بن اسماعیل َبَجلی قمی )اوایل سدٔه چهارم
َعّب
ال ُّدو َلِة ا ْل
ُر
)د. ۲۸۲ ‍ه.ق(، تاریخ یعقوبی نوشتٔه احمد یعقوبی )د. ۲۸۴ ‍ه.ق(، َاخبا
]۲۸۳[]۲۸۲[
هجری قمری( اشاره کرد.
آثار تجسمی
آثار نمایشی
منبعشناسی
منابع اولیه
علی بن موسی الرضا - ویکیپدیا، دانشنامٔه آزاد PM 8:50 9/9/25,
https://fa.wikipedia.org/wiki/الرضا_موسی_بن_علی 21/35
مهمترین منابع ثانویٔه تاریخ عمومی عصر زندگی علی بن موسی الرضا عبارتند از: تاریخ طبری اثر محمد بن جریر طبری )د. ۳۱۰ ‍ه.ق(، َاْلَاْلُفتوح ابن
َّتنبی ُه
َجو َهر و َالَا
ُم ُرو ُج ال َّذ َهب و َمعاِد ُن ال
ّتاب نوشتٔه محمد بن عبدوس کوفی َجْهَشیاری )د. ۳۲۱ ‍ه.ق(،
ُو َزراء و ا ْل ُک
َاعَثم کوفی )د. حدود ۳۱۴ ‍ه.ق(، َالَا
َمقاِتُل
َب ْدِء و ال ّتاریخ )نوشته در سال ۳۵۵ ‍ه.ق( اثر ُمَّطَهر بن طاِهر َمْقِدسی )سدٔه چهارم هجری قمری(،
و اِاْلشراف نوشتٔه مسعودی )د. ۳۴۶ ‍ه.ق(، َاْلَاْل
أْلخبار گردیزی )سدٔه پنجم هجری قمری(،
ُبواْلَفَرج اصفهانی )د. ۳۵۶ ‍ه.ق(، تاریخ بلعمی اثر ابوعلی محمد بن َبلَعمی )د. ۳۶۳ ‍ه.ق(، َزْیُنا
ال ِلاّطب ّیین ا
َصص )نوشته به سال ۵۲۰ ‍ه.ق(، َاَاْلنَاْلبا ُء فی تاریِخ ا ْل ُخ َلفاء علی بن محمد ِعمرانی )د.
ُمج َمُل ال َّتواریخ و ا ْلَق
اسماء الخلفاء ابن َحْزم )د. ۴۵۶ ‍ه.ق(،
َمم اثر ابن جوزی )د. ۵۸۷ ‍ه.ق(، َاِاْلکتفا ُء فی َاخباِر ا ْل ُخ َلفاء از ابن کردبوس تونسی )د. پیرامون ۶۰۰
ُملوِک وا ُاْل
ُمن َت َظم فی تاریِخ ا ْل
حدود ۵۶۹ ‍ه.ق(، َاْلَاْل
َع َرِب
َبر فی أ ِماّی ا ْل
ُمب َت َدِإ و ا ْل َخ
‍ه.ق(، َاْلَاْلکاِمُل ِفی ال ّتاریخ اثر ابن َاثیر )د. ۶۳۰ ‍ه.ق(، تاری ُخ اِاْلسالم از شمسالدین َذَهبی )د. ۷۴۸ ‍ه.ق(، َاْلَاْلِع َبر و دیواِن ا ْل
]۲۸۵[]۲۸۴[
َبرَبر اثر ابن َخلدون )د. ۸۰۸ ‍ه.ق(، تاری ُخ ا ْل ُخ َلفاء ُسیوطی ). ۹۱۱ ‍ه.ق(.
َع َجِم و ا ْل
و ا ْل
منبعشناسی آثار دربارٔه علی بن موسی الرضا در چند دسته بخشبندی میشوند:
نخستین گروه تاریخنگاریها، دربارٔه دوازده امام شیعه است که از میانٔه سدٔه سوم هجری قمری به بعد نوشته شدهاند. این آثار دربردارندٔه اطالعات
َبْیت نوشتٔه َنْصر بن علی َجْهَضمی )د. ۲۵۰ ‍ه.ق(،
سال تولد و درگذشت و شرححالی کوتاه از امامان است. بعضی از این آثار عبارتند از: تاری ُخ َاهِل ا ْل
ْینی )د. ۳۲۸ ‍ه.ق( است. َاإْلرشاد اثر شیخ مفید )د.
َموالید از ابن شهرآشوب و َاْلَاْلکافی اثر ُکَل
َّمة از ِابِن َاِبیالَّثْلج بغدادی )د. ۳۲۵ ‍ه.ق(، َاْلَاْل
تاری ُخ اَاْلِئَاْل
َورٰی فضل بن حسن َطْبِرسی )د. ۵۴۸ ‍ه.ق( است
۴۱۳ ‍ه.ق( از آثار مهم دربارٔه زندگینامهنویسی امامان شیعه است. دیگر اثر در این زمینه، إ ْعال ُم ا ْل
که از نظر علمی مورد اطمینان و دقیق است. آثار مهم دیگر در این زمینه عبارتند از: کتاب َمناِقُب آِل ابیطالب از ابن شهرآشوب )د. ۵۸۸ ‍ه.ق(،
َّمِة
ال َّنظیم فی َمناِقِب اَاْلِئَاْل
ُّر
ُّد
َّمة از علی بن عیسی ِارِبلی )د. ۶۹۲ ‍ه.ق(، َالَا
َّمة فی َمعِر َفِة األِئ
ُرو َض ُةا ْلواِعظین از َفّتال نیشابوری )د. ۵۰۸ ‍ه.ق(، َکْشُف ا ْلُغ
]۲۸۶[
ُمس َتقیم ِالٰی ُمْس َت َح ِیّق ال َّتقدیم از علی بن یوُنس عاِملی َنباطی َبیاضی )د. ۸۷۷ ‍ه.ق(.
ِّصراُط ا ْل
ال َّلهامیم از یوُسف بن حاَتِم شامی )د. ۶۷۶ ‍ه.ق(، َالَا
دستٔه دوم از آثار، کتابهایی هستند که دربارٔه ُنصوِص امامت، دالئل و ِفَرِق شیعه نوشته شدهاند و دربردارندٔه اخبار امامان شیعه هستند. در بعضی
آثار مانند کافی، االرشاد و اعالم الوری بخشهایی به این موضوع اختصاص یافتهاست. بعضی از مهمترین آثار مستقل در این زمینه عبارتند از: ِاثباُت
َّدالِئل
اشی، دو کتاب با نام َالَا
َّمة محمد بن مسعود َعّی
ُة ا ْل ُکبرٰی اثر َخصیبی که از آثار غالیان شیعه است. َدالِئُل اَاْلِئَاْل
َی
َوص َّیة منسوب به مسعودی، َاْلَاْلِهدا
ا ْل
ُج َو
یکی از عبدالله بن جعفر ِحْمَیری و دیگری از محمد بن ابراهیم بن جعفر ُنعمانی، َدالِئُل اِاْلما َمة از محمد بن َجریر بن رستم طبری، َاْلَاْل َخراِئ
]۲۸۷[
َمناِقب از ابن حمزه طوسی )د. پس از ۵۵۲ ‍ه.ق(.
َجراِئح از ُقطُبال َوار نیّدندی )د. ۵۷۳ ‍ه.ق(، َالَا ِقاّثُب ِفی ا ْل
ا ْل
َرجات از محمد بن حسن َصّفار قمی و کتاب َاإلحِتجاج از
ال َّد
ُر
َبصاِئ
دستٔه سوم آثار، کتابهای حدیثی–تاریخی هستند. مهمترین این آثار عبارتند از:
ْی َبة از
ِّرضا و َکما ُلال ّدین از شیخ صدوق )د. ۳۸۶ ‍ه.ق(، َاْلَاْلَغ
ال
َر
َاخبا
طبرسی. چند اثر تکنگاری نیز وجود دارند که مهمترینشان عبارتند از: ُع ُیو ُن
شیخ طوسی و الغیبة از ُنعمانی. این آثار دربردارندٔه تاریخ دورٔه امامان نیز هستند. دستٔه چهارم، آثار رجالی–تاریخی هستند که دربردارندٔه اطالعاتی
ِّرجال معروف به
ُر َمعِر َفِة ال
دربارٔه یاران امامان شیعه، مؤلفان و راویان شیعی و نیز آثار انساب است. مهمترین آثار در این زمینه عبارتند از: ِاختیا
َمجدی )نوشتٔه ۴۴۳ ‍ه.ق( از ابن
ِرجاِل َکّشی، رجاِل َنجاشی، َاْلَاْلِفهِرسِت طوسی، الفهرست ابن َندیم. در زمینٔه انساب، مهمترین آثار عبارتند از: َاْلَاْل
]۲۸۸[
َلوَّیة از ابونصر ُبخاری، ُلباُب اَاْلنَاْلساب از ابوالحسن بیهقی مشهور به ابن ُفنُدق، ُعم َد ُة ال ِلاّطب از ابن ِعَنبه )د. ۸۲۸ ‍ه.ق(.
َع
لِة ا ْل
َس
الَّسل
صوفی، ِس ُّر
ُم َجمُل ال َّتواریخ َو ا ْلِق َصص )نوشتٔه
پنجمین دسته شامل آثار عربی و فارسی سنیان دوازده امامی]یادداشت ۸[ است. مهمترین این آثار عبارتند از:
َمطاِلُب الَّسؤول از محمد بن َطلحه شافعی
ُة ا ْل َخواّص از ابن ُجوزی )د. ۶۵۴ ‍ه.ق(،
حدود ۵۲۰ ‍ه.ق(، کتاُب اآْلل از ابن خاَلَوْیْه )د. ۳۷۰ ‍ه.ق(، َتذِک َر
َلوَّیة از ابن َاخَضر گنابادی )د. ۶۱۱ ‍ه.ق(، تاریخ ُگزیده از َحمُدالله ُمسُتوفی )د.
َع
َبیِت ا ْلفاِطم َّیِة ا ْل
ُم ا ْلِعت َرِة ال َّن َبوَّیة و َمعاِرُف اهِل ا ْل
َمعاِل
)د. ۶۵۲ ‍ه.ق(،
َّمِة اِاْلثنٰی َع َشر ِعن َد اِاْلمام َّیة از
اغ مالکی )د. ۸۵۵ ‍ه.ق(، َالَاَّش َذراُت ال َهّذب َّیة فی َتراِجِم اَاْلِئَاْل
َّمة از ابن َصّب
ُمِه َّمة فی َمعِر َفِة َاحواِل اَاْلِئَاْل
۷۴۰ ‍ه.ق(، َاْلَاْلُفصو ُل ا ْل
ُروضاُت ا ْلِجنان و َج ُتاّن
ْعیان از ابن َخِّلکان، فصُل ا ْلِخطاب از خواجه محمد پارسا )سدٔه نهم هجری قمری(،
َفیاُت ا َاْل
َو
ابن طولون )د. ۹۵۳ ‍ه.ق(،
َمخدوم از فضل بن روزِبهان ُخْنجی )د. ۹۲۷ ‍ه.ق(، َالَاَّصواِعُق
َوسی َلُة ا ْلخادم ِا َلی ا ْل
َجنان از درویش حسین کربالیی )سدٔه دهم هجری قمری(،
ا ْل
]۲۸۹[
َمق َص ُد ا َاْلقصٰی از کمالال َراوخ نیّدزمی.
ُرو َض ُةال ُّش َهداء از حسین واعظ کاشفی )د. ۹۱۰ ‍ه.ق(، َاْلَاْل
ُم ْحِر َقة از ابن َحَجر ِهْیَتمی،
ا ْل
ّرضا. عیون اخبار الرضا به زندگینامه،
ّرضا و عیون اخبار ال
از میان این آثار، دو اثر اختصاص به علی بن موسی الرضا دارد: مناظرات علی بن موسی ال
]۲۹۰[
شرح حال و نقل اقواِل وی از طریق نقِل روایاِت شیعی پرداختهاست.
منابع ثانویه
تاریخهای مذهبی
علی بن موسی الرضا - ویکیپدیا، دانشنامٔه آزاد PM 8:50 9/9/25,
https://fa.wikipedia.org/wiki/الرضا_موسی_بن_علی 22/35
سال میالدی
سال میالدی
در منابع صوفیه نیز، از زندگانی علی بن موسی، خصوصًا در پوشش ماجراهای مربوط به صوفیان عصر وی، گزارشهایی نقل شدهاست. قدیمیترین
منابع صوفی در اینباره عبارتند از: َتهذیُب ا َاْلسرار اثر ابوسعد نیشابوری )د. ۴۰۷ ‍ه.ق( که ماجرای حمام رفتن علی بن موسی را نقل کردهاست.
ُّصح َبة اثر
ّیه و آداُب ال
َبقاُت الّصوف
محمد َغّزالی )د. ۵۰۵ ‍ه.ق( نیز با استناد به همین اثر، ماجرا را در کیمیای سعادت نقل میکند. پس از آن، َط
ابوعبُدالَّرحٰمن ُسَلمی )د. ۴۱۲ ‍ه.ق( که به ماجرای اسالم آوردن َکْرخی به دست علی بن موسی اشاره داشتهاست. پس از سلمی، صوفیان دیگری
نیز با استناد به کتاب وی، ماجرای اسالم آوردن کرخی را ذکر کردهاند؛ از جمله این موارد: رسال ٔه ُق َشیرّیه اثر عبُداْلکریم ُقَشْیری )د. ۴۶۵ ‍ه.ق(،
َمحجوب اثر ابواْلحسن ُهْجویری )د. میان ۴۸۱ تا ۵۰۰ ‍ه.ق(، طبقات الصوفیه از خواجه عبدالله انصاری )د. ۴۸۱ ‍ه.ق( و َمناِقُب اَاْلبَاْلرار اثر ابن
َکشُف ا ْل
]۲۹۱[
َخمیس موصلی )د. ۵۵۲ ‍ه.ق( است.
در دورٔه معاصر کتابهای بسیاری با موضوِع والیتعهدی علی بن موسی الرضا به رشتٔه تحریر درآمده است، از جمله مهمتریِن آنها عبارتند از: کتاِب
ّرضا تألیف سید جعفر مرتضی عاملی است. نویسنده در چهار بخش، زندگِی سیاسِی علی بن موسی الّرضا را بررسی و
َحیا ُة الّسیاس َّیة ِلِاْلماِم ال
َاْلَاْل
ّرضا )ع( تألیِف سید جعفر مرتضی عاملی، والیتعهدِی امام رضا علیهالسالم نوشتٔه مرتضی
ُة اِاْلماِم ال
َبْی َع
ارزیابی کردهاست. دیگر آثار عبارتند از:
َمأمون تألیِف سید جواد شهرستانی، نگاهی به زندگی و والیتعهدِی امام رضا )ع( تألیِف محمدعلی امینی و
َعهد َبی َن اِاْلماِم و ا ْل
ُة ا ْل
َوال َی
مطهری،
در این بین، منابع صوفی از حضور برخی از بزرگان صوفیه در
]۲۹۲[
فرصت والیتعهدی امام رضا )ع( در نشِر معارِف اسالمی بهقلِم محمدتقی فلسفی.
نزد علی بن موسی الرضا دوران والیتعهدی و حضور وی در خراسان اشاراتی داشتهاند. از جمله این افراد محمد بن َاسَلم طوسی است که روایت
]۲۹۳[
سلسلُة الَّذهب توسط وی ثبت شدهاست.
منابع صوفیه
آثار معاصر
سالشمار
۱۱ ۱۰ ۹ ۸ ۷ ۶ ۵ ۴ ۳ ۲ ۱
| | | | | | | | | | | | |
۸۷۲ ۸۵۲ ۸۳۲ ۸۱۲ ۷۹۲ ۷۷۲ ۷۵۲ ۷۳۲ ۷۱۲ ۶۹۲ ۶۷۲ ۶۵۲ ۶۳۲
۱۲
| | | | | | | | | | |
۲۰۱۴ ۱۹۰۰ ۱۷۸۶ ۱۶۷۲ ۱۵۵۸ ۱۴۴۴ ۱۳۳۰ ۱۲۱۶ ۱۱۰۲ ۹۸۸ ۸۷۴
علی بن موسی الرضا - ویکیپدیا، دانشنامٔه آزاد PM 8:50 9/9/25,
https://fa.wikipedia.org/wiki/الرضا_موسی_بن_علی 23/35
)۱( علی بن ابیطالب، از ۶۳۲ تا ۶۶۱ )۲۹ سال(
)۲( حسن مجتبی، از ۶۶۱ تا ۶۷۰ )۹ سال(
)۳( حسین بن علی، از ۶۷۰ تا ۶۸۰ )۱۰ سال(
)۴( سجاد، از ۶۸۰ تا ۷۱۲ )۳۲ سال(
)۵( محمد باقر، از ۷۱۲ تا ۷۳۲ )۲۰ سال(
)۶( جعفر صادق، از ۷۳۲ تا ۷۶۵ )۳۳ سال(
)۷( موسی کاظم، از ۷۶۵ تا ۷۹۹ )۳۴ سال(
)۸( علی بن موسی الرضا، از ۷۹۹ تا ۸۱۷ )۱۸ سال(
)۹( محمد تقی، از ۸۱۷ تا ۸۳۵ )۱۸ سال(
)۱۰( علی النقی، از ۸۳۵ تا ۸۶۸ )۳۳ سال(
)۱۱( حسن عسکری، از ۸۶۷ تا ۸۷۴ )۷ سال(
)۱۲( حجت بن الحسن، از ۸۷۴ تاکنون )۱۱۵۱ سال(
توضیحات
این الگو بر مبنای اندیشٔه شیعه دوازدهامامی است.
در اندیشٔه شیعی دورٔه امامت و خالفت الهی علی بن ابیطالب از درگذشت پیامبر اسالم آغاز شدهاست. دورٔه زمامداری وی بر مسلمین پس از
کشته شدن عثمان بن عفان آغاز شد.
آغاز امامت هر امام مصادف با درگذشت امام پیشین است.
دورٔه امامت حجت بن الحسن از لحظٔه درگذشت امام پیشین خود آغاز شدهاست و چون به عقیدٔه شیعیان دوازده امامی وی زنده و از نظرها
پنهان است؛ بنابراین، امامت حجت بن الحسن تا زمان ظهور وی و پس از آن تا زمان از دنیا رفتن او ادامه دارد.
مقیاس نمودار در ردیف نخست با مقیاس ردیف دوم )مرتبط با حجت بن الحسن( یکسان نیست.

نسخهٔ کنونی تا ‏۹ سپتامبر ۲۰۲۵، ساعت ۱۷:۲۴

این موارد نیاز به بررسی دارد...[۱][۲][۳][۴][۵][۶][۷]

ارجاعات

  1. ↑ «ترس و امید شیعیان از زندگی تحت لوای حاکمان جدید سوریه؛‌ بر علویان چه می‌گذرد؟»، یورونیوز.
  2. ↑ «ترس و امید شیعیان از زندگی تحت لوای حاکمان جدید سوریه؛‌ بر علویان چه می‌گذرد؟»، یورونیوز.
  3. ↑ «ترس و امید شیعیان از زندگی تحت لوای حاکمان جدید سوریه؛‌ بر علویان چه می‌گذرد؟»، یورونیوز.
  4. ↑ «ترس و امید شیعیان از زندگی تحت لوای حاکمان جدید سوریه؛‌ بر علویان چه می‌گذرد؟»، یورونیوز.
  5. ↑ «ترس و امید شیعیان از زندگی تحت لوای حاکمان جدید سوریه؛‌ بر علویان چه می‌گذرد؟»، یورونیوز.
  6. ↑ «ترس و امید شیعیان از زندگی تحت لوای حاکمان جدید سوریه؛‌ بر علویان چه می‌گذرد؟»، یورونیوز.
  7. ↑ «ترس و امید شیعیان از زندگی تحت لوای حاکمان جدید سوریه؛‌ بر علویان چه می‌گذرد؟»، یورونیوز.

منابع

  • خبرگزاری یورونیوز (۱۳۹۴). «کتابشناسی امام رضا (ع)». bokroom.ir. دریافت‌شده در ۸ بهمن ۱۴۰۳.

ابرابزار

تصحیح های لازم در ابرابزار
ر غلط درست
۱ ابن فلان ابن‌فلان
۲ ابو فلان ابوفلان
۳ ابی فلان ابی‌فلان
۴ ابا فلان ابافلان
۵ بنی فلان بنی‌فلان
۶ بنو فلان بنی‌فلان
۷ قران قرآن
۸ پیغمبر پیامبر
۹ حذف پارامترهای خالی یادکردها
۱۰ عده ای_ عده‌ای_
۱۱ ربیع الاول ربیع‌الاول
۱۲ مورخین مورخان
۱۳ {{پانویس۲}} {{پانویس|۲}}
۱۴ =پی‌نوشت = پانویس
۱۵ = پی‌نوشت = پانویس
۱۶ پانوشت پانویس
۱۷

رده‌ها

رده‌های مورد نیاز
ر عنوان رده توضیح
۱ فلان > فلان (شمسی) انتقال رده های شمسی به شناسه دار
۲ آسیا در فلان (میلادی)
۳ آسیا در فلان (شمسی)
۴ آسیا در فلان (قمری)
۵ سده فلان (میلادی)
۶ سده فلان (شمسی)
۷ سده فلان (قمری)
برگرفته از «https://www.islamical.org/w/index.php?title=کاربر:Shahroudi/کارگاه3&oldid=149373»