مراتب نفس

نكتۀ مهمى كه سنگ‏ بناى فهم مكتب اخلاق عرفانى به شمار مى‏‌رود، توجه به نحوه تلقّى عرفا از قلمرو روح آدمى است، ايشان صقع نفس را مشتمل بر چند لايه و رتبه مى‏‌دانند كه در طول يكديگر و برهم مترتب مى‏‌شوند. يعنى برخلاف ديگران كه نفس را تك‌‏ساحتى و فقط قابل يک برش عرضى مى‌‏دانند كه براساس اين برش عرضى، آدمى به قواى ناطقه و شهويه و غضبيه و احتمالا وهميه تجزيه مى‏‌شود، عرفا بر اين باورند كه نفس آدمى داراى ساحت‏‌هاى متعدد طولى و ظرفيت‌‏هاى وجودى عمودى است كه به ترتيب و توأم با رشد معنوى او امكان فعليّت مى‏‌يابند. اين ساحت‌‏ها و مراتب‏ نفس‏ به ده لايه مى‏‌رسند.

ملا عبد الرزاق كاشانى این چنین می‌فرماید: نفس انسان داراى سه عنصر اوليه است؛ نفس حيوانى، اثر روحانى و سرّ الهى و هريك از اين سه، داراى سه رويكرد است: الف) به تدبير ما دون خويش؛ ب) به عين ذات خويش؛ ج) به كسب فيض از ما فوق خويش.

بدين شكل نفس داراى نه موقف مى‌‏شود. افزون بر اين‌ها، نفس داراى يك مرتبه جامع است كه مرتبه «احديت» نام دارد. بنابراين نفس داراى ده ساحت وجودى عمودى يا مراتب ده‌‏گانه صعودى است.‏ برخى عرفا اين ده مرتبه را اين‏ چنين نام‌‏گذارى كرده‏‌اند: غيب الجنّ؛ غيب النفس؛ نفس لوّامه؛ نفس مطمئنّه؛ غيب القلب؛ غیب العقل؛ مقام سرّ؛ غيب الروح؛ مقام خفىّ؛ غيب الغيوب (مقام أخفى).

مراتب ده‌‏گانه نفس و مقامات آنها

اكنون به ذكر مراتب ده‏‌گانۀ نفس و مقامات ده‌‏گانۀ هريک از اين مراتب مى‏‌پردازيم:

1. مقامات ده‏‌گانۀ مرتبه نخست نفس، «غيب الجن»: يقظه، توبه، محاسبه، انابه، تفكّر، تذكّر، اعتصام، رياضت، فرار و سماع كه مجموعاً به آن‏ها «بدايات» گفته مى‏‌شود.

2. مقامات ده‌‏گانۀ مرتبه دوم نفس، «غيب نفس»: حزن، خوف، إشفاق، خشوع، إخبات، زهد، ورع، تبتّل، رجاء و رغبت كه مجموعاً «ابواب» خوانده مى‏‌شوند.

3. مقامات ده‏‌گانۀ مرتبه سوم نفس، «نفس لوّامه»: رعايت، مراقبت، حرمت، اخلاص، تهذيب، استقامت، توكّل، تفويض، ثقه و تسليم كه مجموعاً به «معاملات» موسوم‌‏اند.

4. مقامات ده‏‌گانۀ مرتبه چهارم نفس، «نفس مطمئنّه»: صبر، رضا، شكر، حياء، صدق، ايثار، خلق، تواضع، فتوّت و انبساط كه مجموعاً به «اخلاق» معروف‌‏اند.

5. مقامات ده‌‏گانۀ مرتبه پنجم نفس، «غيب القلب»: قصد، عزم، ادب، ارادت، يقين، انس، ذكر، فقر، غنا و مقام مراد كه مجموعاً «اصول» نام گرفته‌‏اند.

6. مقامات ده‌‏گانۀ مرتبه ششم نفس، «غيب العقل»: احسان، علم، حكمت، بصيرت، فراست، إلهام، تعظيم، سكينه، طمأنينه و همّت كه مجموعاً به «اوديه» مشهورند.

7. مقامات ده‌‏گانۀ مرتبه هفتم نفس، «مقام سرّ»: محبّت، غيرت، شوق، قلق، عطش، وجد، دهش، برق، هيمان و ذوق كه مجموعاً «احوال» خوانده مى‌‏شوند.

8. مقامات ده‏‌گانۀ مرتبه هشتم نفس، «غيب الروح»: لحظ، وقت، صفاء، سرور، سرّ، نفس، غربت، غرق، تمكّن و غيبت كه مجموع را «ولايات» گفته‌‏اند.

9. مقامات ده‏‌گانۀ مرتبه نهم نفس، «مقام خفىّ»: مكاشفه، مشاهده، معاينه، حيات، قبض، بسط، سكر، صحو، اتّصال و انفصال كه اسم اين مجموعه «حقايق» است.

10. مقامات ده‌‏گانۀ مرتبۀ دهم نفس، «غيب الغيوب»: معرفت، فناء، بقاء، تحقيق، تلبيس، وجود، تجريد، تفريد، جمع و توحيد كه مجموعا به «نهايات» موسوم‏‌اند.

---

منابع

---