خواب

خواب یک وضعیت زیستی، رفتاری، و فیزیولوژیکاً پیچیده و ضروری است که به صورت طبیعی و چرخه‌ای در پستانداران، پرندگان، ماهی‌ها، و سایر جانوران رخ می‌دهد. این حالت از آگاهی تغییر یافته با کاهش پاسخ‌دهی به محرک‌های محیطی، کاهش نسبی تحرک عضلانی، و تغییر الگوهای فعالیت مغزی مشخص می‌شود. از دیدگاه پژوهشی، خواب یک پدیده کاملاً غیرفعال نیست، بلکه شامل فرآیندهای بازسازی فعال عصبی و تنظیم هموستاز است.

ساختار خواب انسان به طور کلاسیک به دو فاز اصلی تقسیم می‌شود: خواب بدون حرکت سریع چشم (NREM) که خود شامل سه مرحله مجزا است و عمدتاً مسئول ترمیم فیزیکی و کاهش متابولیسم است؛ و خواب با حرکت سریع چشم (REM) که با رؤیاپردازی شدید و افزایش فعالیت مغزی مشابه بیداری مشخص می‌شود و نقش حیاتی در تثبیت حافظه و یادگیری ایفا می‌کند.

دیدگاه قرآن نسبت به خواب

در ادبیات دانشنامه‌ای اسلامی، خواب (نوم) در قرآن کریم نه تنها به عنوان یک نیاز فیزیولوژیک بلکه به مثابه یک پدیده هستی‌شناختی و نشانه‌ای از قدرت خداوند (آیة) تلقی می‌شود. قرآن انواع خواب را بر اساس کارکرد و شرایط وقوع آن دسته‌بندی می‌کند:

نوع/کارکرد خواب	تعریف و توصیف قرآنی	سوره و آیه (مثال)
۱. سبات (Subāt)	خواب استراحت و آرامش: کارکرد عمومی و رحمتی خواب که هدف آن قطع فعالیت‌های روزانه، تأمین آرامش و بازیابی نیروی جسمی و روانی است.	سوره نبأ (۷۸)، آیه ۹: “وَجَعَلْنَا نَوْمَكُمْ سُبَاتًا” (و خواب شما را مایه آرامش [و قطع کار] قرار دادیم.)
۲. الموتة الصغری	خواب به مثابه مرگ موقت: دیدگاهی که خواب را نوعی قبض روح موقت می‌داند. در این حالت، روح از بدن جدا می‌شود و تنها با اراده الهی در بیداری بازگردانده می‌شود، که تأکیدی بر حاکمیت مطلق خداوند بر حیات و ممات است.	سوره زمر (۳۹)، آیه ۴۲: “اللَّهُ يَتَوَفَّى الْأَنْفُسَ حِينَ مَوْتِهَا وَالَّتِي لَمْ تَمُتْ فِي مَنَامِهَا…” (خداوند جان‌ها را به هنگام مرگشان می‌گیرد، و آن را که نمُرده است، در خوابش [می‌گیرد]…)
۳. خوابِ امنیت (الأمنة)	خواب آرامش‌بخش الهی: حالتی خاص که خداوند به مؤمنان در شرایط بحرانی (مانند جنگ و اضطراب شدید) عطا می‌کند تا ترس و خستگی آنان از بین برود و به آرامش روحی دست یابند.	سوره انفال (۸)، آیه ۱۱: “…إِذْ يُغَشِّيكُمُ النُّعَاسَ أَمَنَةً مِنْهُ…” (…زمانی که خواب سبکی را از جانب خود، برای آرامش بر شما فرو پوشاند…)
۴. رقود (Ruqūd)	خواب معجزه‌آسا و طولانی: اشاره به وضعیت غیرعادی و طولانی‌مدت خواب اصحاب کهف. این نوع خواب تحت مراقبت الهی رخ داده و خارج از چارچوب طبیعی است و نشان‌دهنده قدرت خارق‌العاده خداوند است.	سوره کهف (۱۸)، آیه ۱۸: (اشاره به حالت خواب و بیداری آنان که به عنوان رقود توصیف شده است.)

به طور کلی، قرآن خواب را نشانه رحمت، تدبیر الهی و دلیلی بر امکان رستاخیز می‌داند؛ زیرا بیدار شدن پس از خواب عمیق به مثابه نوعی زنده شدن مجدد است.

دیدگاه پژوهشگران نسبت به کیفیت خواب

طبقه‌بندی پنج‌گانه خواب بر اساس رویکرد چندوجهی

پژوهشی جدید توسط محققانی از دانشگاه کنکوردیا، از جمله اورور پرو و والریا کبتس، با بررسی داده‌های ۷۵۰ شرکت‌کننده از «پروژه نقشه‌برداری از اتصالات مغز انسان» (Human Connectome Project)، نشان داد که برای درک کیفیت خواب (به عنوان یکی از پنج بُعد اصلی عملکرد انسانی)، لازم است رویکردی جامع و چندوجهی فراتر از تمرکز بر صرفاً «مدت زمان خواب» اتخاذ شود.

این مطالعه، با بهره‌گیری از داده‌های ترکیبی روان‌شناختی، اجتماعی و تصویربرداری پیشرفته مغزی (مانند fMRI)، توانست پنج الگوی (یا «نوع») متمایز از خواب را شناسایی و طبقه‌بندی کند که هر یک با الگوی منحصربه‌فردی از فعالیت مغزی مرتبط است:

1. خواب ضعیف/ناآرام: مستقیماً با بدترین وضعیت سلامت روان (مانند افسردگی، اضطراب و استرس) مرتبط است.
2. خواب مقاوم/سازگار: افرادی که با وجود مشکلات احتمالی خواب، آسیب‌های روانی یا شناختی را تجربه نمی‌کنند.
3. خواب کوتاه‌مدت: که عمدتاً با کاهش عملکرد شناختی به دلیل کمبود مدت زمان خواب تعریف می‌شود.
4. و ۵. دو نوع ترکیبی دیگر: که ویژگی‌های خاص مغزی و روانی را نشان می‌دهند.

نتیجه‌گیری: این تحقیق بر اهمیت ارزیابی جامع تمام ابعاد خواب تأکید دارد تا پزشکان بتوانند ارزیابی دقیق‌تر و درمان‌های هدفمندتری برای بیماران خود طراحی کنند.