فقر

فقر در منابع اسلامی، ناتوانی در تأمین نیازهای اساسی زندگی تعریف شده و از منظر قرآن و سنت، پیامدهایی چون ذلت، اندوه، زوال عقل و تضعیف دین به همراه دارد. راهکارهای مبارزه با فقر در سیره پیامبر اسلام صلی‌الله‌علیه‌وآله بر سه محور «افزایش تولید»، «توزیع عادلانه» و «مصرف بهینه» استوار است. اشتغال‌زایی، عدالت در توزیع منابع و میانه‌روی در مصرف، از عوامل کلیدی در کاهش فقر و تحقق رفاه پایدار در جامعه اسلامی به‌شمار می‌آیند.

معنای لغوی و اصطلاحی فقر

فقر در لغت به معنای نیازمندی و تهیدستی است و در اصطلاح، به ناتوانی فرد در تأمین نیازهای اساسی زندگی مانند خوراک، پوشاک، مسکن، آموزش، بهداشت و درمان اطلاق می‌شود. در فقه اسلامی، فقیر از جمله گروه‌هایی است که استحقاق دریافت زکات دارد؛ به‌ویژه آن‌که نتواند هزینه‌های یک‌ساله خود و خانواده‌اش را، چه بالفعل و چه بالقوه، تأمین کند. چنین فردی شرعاً مجاز است از زکات برای تأمین این نیازها بهره‌مند شود.

فقر از دیدگاه قرآن

از منظر قرآن، فقر پدیده‌ای است که آثار زیان‌بار و گسترده‌ای بر زندگی انسان دارد. این وضعیت نه‌تنها زمینه‌ساز کفر و انکار باورهای دینی است، بلکه موجب ذلت، خواری، زوال عقل، اندوه، ضعف در دینداری، گسترش دشمنی‌های شدید و در نهایت، شکستن توان و استقامت انسان در برابر دشواری‌های زندگی می‌گردد. چنین پیامدهایی، ضرورت مقابله با فقر و توجه به عدالت اجتماعی و اقتصادی را در نظام اسلامی برجسته می‌سازد.

ملاک ارزیابی فقر

ارزیابی فقر و تشخیص افراد نیازمند از توانگران، از جمله مسائل پیچیده اقتصادی و اجتماعی است. اقتصاددانان برای این منظور شاخصی به نام «خط فقر» تعریف کرده‌اند که بر اساس میزان درآمد ماهانه افراد، وضعیت مالی آنان را تعیین می‌کند. این شاخص با مفهوم «حدّ کفاف» در منابع دینی هم‌خوانی دارد؛ به‌گونه‌ای که درآمد کافی برای رفع نیازهای اساسی، بدون افراط و تفریط، کفاف نامیده می‌شود و انسان را از وابستگی به دیگران بی‌نیاز می‌سازد.

در فقه اسلامی، ملاک فقر، ناتوانی فرد در تأمین هزینه‌های یک‌ساله خود و خانواده‌اش است. با این حال، برخی فقها تأکید کرده‌اند که اگر نیازمندی ناشی از تنبلی و بی‌تلاشی باشد، فرد فقیر محسوب نمی‌شود و مستحق دریافت زکات نیست. فقیر واقعی کسی است که با وجود تلاش برای کسب روزی، همچنان از تأمین نیازهای سالانه خود ناتوان باشد.

راهکارهای مبارزه با فقر

محمد صلی‌الله‌علیه‌وآله برای مقابله با فقر، سه راهکار بنیادین ارائه کرد: افزایش تولید، توزیع عادلانه و مصرف بهینه. این اصول، الگویی فراگیر برای مبارزه با فقر در همه جوامع محسوب می‌شوند.

افزایش تولید

در سیره نبوی، اشتغال‌زایی و کارآفرینی نخستین گام در فقرزدایی است. پیامبر اسلام افراد توانمند را به تلاش و کسب روزی از راه حلال تشویق می‌کرد و کمک مالی را تنها برای ناتوانان مجاز می‌دانست. عواملی چون تنبلی، گداصفتی، نادانی و سوءمدیریت اقتصادی از موانع تحقق اقتصاد سالم معرفی شده‌اند.

توزیع عادلانه

«عدالت در توزیع» نقش برجسته‌ای در دستیابی به رفاه پایدار و کاهش فقر دارد؛ یعنی تقسیم منصفانه منابع و درآمدهای عمومی میان آحاد جامعه، به‌ویژه اقشار محروم. امام علی علیه‌السلام در این‌باره فرموده‌اند: «در عدل، گشایش است» و «مردم با اجرای عدالت بی‌نیاز می‌شوند». پیامبر اسلام صلی‌الله‌علیه‌وآله نیز در برنامه‌های فقرزدایی خود، بر تحقق عدالت تأکید داشت و برای تبیین مفاهیم، رفع موانع و اجرای عدالت در جامعه، تلاش‌های گسترده‌ای انجام داد.

مصرف بهینه

تنظیم و کنترل مصرف از راهکارهای اساسی در مبارزه با فقر به‌شمار می‌آید. الگوی مصرف، به‌عنوان شیوه استفاده از منابع، نقش مهمی در وضعیت اقتصادی و رفاه اجتماعی دارد. رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌وآله در کنار تولید و توزیع، بر مصرف بهینه تأکید داشت و میانه‌روی در هزینه‌ها را شعار اصلی این حوزه معرفی می‌کرد. آن حضرت فرمود: «خداوند رحمت کند کسی را که درآمدی پاک کسب کند و با اعتدال خرج نماید.» این رویکرد، زمینه‌ساز پایداری اقتصادی و کاهش آسیب‌های ناشی از اسراف و مصرف نادرست است.