کفران نعمت

مفهوم‌شناسی

تصاویر از ویکی برداشته شده است .

واژه «کفران» در لغت به معنای پوشاندن چیزی است و از آنجا که فرد در واقع تلاش می‌کند ارزش نعمت را پنهان کند، به این رفتار، کفران نعمت گفته می‌شود. تناسب معنای لغوی و اصطلاحی کفران نعمت چنین است که کسی که کفران نعمت می‌ورزد، با نادیده گرفتن نعمت‌های فراوان و ارزشمند خداوند، گویی روی آن‌ها را می‌پوشاند و انکار می‌کند یا حق آن‌ها را ادا نمی‌نماید. کفران نعمت یعنی اینکه شخص، یا نعمت را در قلب خود کم‌اهمیت بشمارد، یا با زبان سخنی بگوید که نشانه بی‌توجهی نسبت به نعمت و کوچک شمردن آن باشد، و یا حتی در عمل آن را نادیده بگیرد و به جای استفاده شایسته، در مسیر نادرست به کار گیرد[۲].

کفران نعمت در قرآن

خداوند در قرآن کریم، امر به شکرگزاری کرده و از کفران نعمت و ناسپاسی نهی می‌کند: «... وَاشْكُرُوا لِي وَلَا تَكْفُرُونِ»[۳]؛ یعنی شکر نعمت‌های من را به جا آورید و ناسپاسی نکنید. همچنین در تحسین شکر و مذمت کفران نعمت فرموده است: «لَئِنْ شَكَرْتُمْ لَأَزِيدَنَّكُمْ وَلَئِنْ كَفَرْتُمْ إِنَّ عَذَابِي لَشَدِيدٌ»[۴]؛ قطعاً اگر شکر نعمت‌های من را بجا آورید، آن را برای شما افزایش می‌دهم، و اگر ناسپاسی کنید، مجازاتم شدید است. طبق این آیه، ناشکری و کفران نعمت از گناهان بزرگ است. در آیه‌ای دیگر، برای کسانی که کفران نعمت می‌کنند، مثالی بیان شده است: «وَضَرَبَ اللَّهُ مَثَلًا قَرْيَةً كَانَتْ آمِنَةً مُطْمَئِنَّةً يَأْتِيهَا رِزْقُهَا رَغَدًا مِنْ كُلِّ مَكَانٍ فَكَفَرَتْ بِأَنْعُمِ اللَّهِ فَأَذَاقَهَا اللَّهُ لِبَاسَ الْجُوعِ وَالْخَوْفِ بِمَا كَانُوا يَصْنَعُونَ»[۵]؛ خدا برای پندآموزی، مثالی زده است: شهری که در امنیت و آسایش بود و روزی آن‌ها از هر سو فراوان می‌رسید، اما نعمت خدا را ناسپاسی کردند، در نتیجه خدا به سبب اعمال آن‌ها، بلای گرسنگی و ترس فراگیر را بر آنان نازل کرد. همچنین در آیه «... قَالَ هَٰذَا مِنْ فَضْلِ رَبِّي لِيَبْلُوَنِي أَأَشْكُرُ أَمْ أَكْفُرُ وَمَنْ شَكَرَ فَإِنَّمَا يَشْكُرُ لِنَفْسِهِ وَمَنْ كَفَرَ فَإِنَّ رَبِّي غَنِيٌّ كَرِيمٌ»[۶]، خداوند شکر و کفران نعمت را برای خود بنده دارای فواید و مضرات مستقیم می‌داند؛ شاکر سود می‌برد و ناسپاس از نعمت محروم می‌ماند. در روایتی از امام صادق علیه السلام آمده است: الْکفْرُ فِی کتَابِ اللَّهِ عَلَی خَمْسَةِ أَوْجُه، ...وَالْوَجْهُ الثَّالِثُ مِنَ الْکفْرِ کفْرُ النِّعَمِ وَ ذَلِک قَوْلُهُ تَعَالَی یحْکی قَوْلَ سُلَیمَانَ علیه السلام[۷].

عوامل کفران نعمت

داشتن آرزوهای دوردست: آرزوهای بلند انسان را به آنچه ندارد وابسته و دلخوش می‌کند. به همین دلیل، فرد نعمت‌های موجود را کوچک می‌شمارد و شکر آن‌ها را به جا نمی‌آورد، و پیامدهای منفی کفران نعمت گریبانگیر او می‌شود[۱۶]. عدم شناخت نعمت‌ها: گاهی ناشکری به دلیل عدم آگاهی و شناخت کافی نسبت به نعمت‌هاست[۱۷]. تفکر در نعمت‌های مادی و معنوی، انسان را به شکرگزاری وادار می‌کند. کم‌اهمیت شمردن نعمت‌ها: یکی دیگر از دلایل ناسپاسی، نادیده گرفتن ارزش نعمت‌هاست. قرآن می‌فرماید: «وَإِنْ تَعُدُّوا نِعْمَةَ اللَّهِ لَا تُحْصُوهَا ...»[۱۸]؛ نعمت‌های خدا آنقدر فراوان‌اند که شمارش آن‌ها ممکن نیست. مقایسه خود با دیگران: مقایسه سطح زندگی با دیگران، رضایت از زندگی را کاهش داده و به مرور باعث کفران نعمت می‌شود. پیامدهای کفران نعمت دور ماندن از معرفت خدا: ناسپاسی موجب می‌شود انسان از شناخت خداوند دور بماند[۱۹]. عدم تشکر از دیگران: کسانی که نعمت‌های خداوند را نمی‌بینند، معمولاً در برابر مخلوقات نیز ناسپاس و طلبکار می‌شوند[۲۰]. زوال نعمت: کفران نعمت سبب از دست رفتن آن‌ها می‌شود، و شکرگزاری باعث پایداری و افزونی نعمت‌هاست[۲۱][۲۲]. مجازات سریع: کفران نعمت یکی از گناهان دارای مجازات فوری در دنیا است[۲۳][۲۴]. عدم احساس خوشبختی: ناسپاسان هرگز احساس رضایت و خوشبختی نمی‌کنند و همیشه کمبود و خلأ را حس می‌کنند. سلب آرامش: کفران نعمت موجب از بین رفتن آرامش فرد می‌شود و خداوند در قرآن، بهره‌گیری درست و شکرگزاری را توصیه می‌کند. راهکارهای درمان کفران نعمت کسب معرفت نسبت به نعمت‌ها: شناخت و تفکر درباره نعمت‌های ظاهری و باطنی، ریشه ناسپاسی را می‌سوزاند[۲۵]. توجه به زندگی افراد کم‌بضاعت: نگاه به زندگی افراد نیازمند، روح شکرگزاری را تقویت می‌کند. توجه به اهمیت شکرگزاری: مطالعه آیات و روایات درباره شکر، فرد را به کسب این صفت و بهره‌مندی از نتایج آن ترغیب می‌کند[۲۶]. توجه به بلای نازل شده: تفکر در مصائب و بلایا باعث می‌شود انسان نعمت‌های خود را قدر بداند و شکر کند[۲۷].