چشم زخم
چشم زخم =
| مشخصات قرآنی | |
|---|---|
| نام آیه | ۶۷ |
| نام سوره | یوسف |
| سال نزول | ۱۲بعثت |
| محل نزول | مکه |
| شأن نزول | گروهی از یهودیان مشرکان مکه را تحریک کردندتاعلت مهاجرت بنی اسرائیل ازشام به مصرراازپیامبرپرسیدندودرپاسخ به این پرسش سوره یوسف نازل شد |
| اطلاعات دیگر | |
چشمزخم (با نامهای مترادفی مانند شورچشمی یا نظر بد) یک باور فراعلمی و کهن است که بر اساس آن، نگاه برخی افراد، جانوران یا حتی موجودات فراطبیعی میتواند باعث آسیب، بیماری یا بدبیاری برای افراد، جانوران یا اشیای ارزشمند شود. این باور، یکی از قدیمیترین و فراگیرترین باورهای بشری است که در سراسر جهان، از جمله در قلمرو فرهنگ اسلامی، رواج داشته است.
مفاهیم و سازوکارهای فرضی برای تبیین چیستی چشمزخم، دو دیدگاه کلی در متون تاریخی و فرهنگی ارائه شده است:
دیدگاه مادّی: بر پایه این نگرش، نوعی ماده یا انرژی زیانبار (مانند حرارت) از چشمان فرد «شور» خارج شده و به هدف اصابت میکند.
دیدگاه نفسانی: این دیدگاه، اثر چشمزخم را ناشی از تأثیر مستقیم و ناخودآگاه قوای نفسانی فرد بر جهان خارج میداند، بدون نیاز به هیچ واسطه مادی[۱].
پیوند با حسد و تمایزها
در باور عمومی، مایه اصلی چشمزخم اغلب حسد (رشک) دانسته شده است. افرادی که به دلایلی مانند محرومیت، فقر یا داشتن نقص ظاهری (مانند چشمآبی یا موبور بودن در جوامعی که این صفات نامتعارف است) در معرض حسادت پنداشته میشدند، خود نیز بالقوه دارای «چشم شور» تلقی میشدند. در مقابل، امور مطلوب مانند کودکان، داراییها و موفقیتها، اهداف معمول چشمزخم شمرده میشدند.
با این حال، رابطه میان «حسد» و «چشمزخم» از نوع عموم و خصوص مطلق نیست. در باور عامه، ممکن است افراد نیکخواه نیز به طور ناخواسته باعث چشمخوردن شوند. بنابراین، میتوان چشمزخم را پدیدهای مستقل از قصد و حسادت دانست.
راهکارهای پیشگیری و درمان مردم برای دفع یا درمان چشمزخم، تدابیر گستردهای را به کار بردهاند که شامل موارد زیر است:
پنهانسازی: پوشاندن کودکان با لباسهای کهنه، استفاده از حجاب و نقاب، یا ساده نگه داشتن نماهای خانه.
اوراد و تعاویذ: به کار بردن ذکرهایی مانند «ماشاءاللّه» و همراه داشتن طلسم.
نمادها و اشیا: استفاده از نمادهایی مانند خمسه (دست پنج)، نعل اسب، فیروزه و آینه.
عملیات آیینی: دود کردن اسفند، استفاده از نمک و انجام خالکوبی.
تأثیر بر فرهنگ مادی و رفتار اجتماعی این باور در شکلدهی به عادات اجتماعی و هنر تأثیر عمیقی داشته است:
آداب گفتگو: کاربرد بسیار ذکر «ماشاءاللّه» در گفتگوها.
رفتار اجتماعی: عیبجویی عمدی از کودکان در ملأ عام برای در امان ماندن از چشم بد.
هنر و معماری: نقشهای نمادین دافع چشمزخم در جواهرسازی، فرش، کاشیکاری و نقاشیهای دیواری.
چشمزخم در متون دینی اسلامی قرآن: هیچ آیهای به صراحت به چشمزخم اشاره نکرده است. اگرچه برخی مفسران، آیاتی مانند آیه 67 سوره یوسف و آیه 51 سوره قلم را اشاره به این موضوع دانستهاند، این تفسیر مورد اجماع نیست و معانی دیگری مانند کنایه از نگاه خصمانه نیز ارائه شده است.
حدیث: در برخی احادیث، عباراتی مانند «العینُ حقّ» (چشمزخم واقعیت دارد) نقل شده است. با این حال، این احادیث معمولاً مبنای استنباط احکام فقهی قرار نگرفته و در فقه، فرد چشمزننده به طور معمول «ضامن» محسوب نمیشود.
جمعبندی چشمزخم یک باور کهن و فراگیر است که به عنوان یک «مادرْباور»، شبکهای وسیع از عقاید و رفتارهای فرهنگی را شکل داده است. این باور، با وجود نداشتن پشتوانه علمی، نقش مهمی در توجیه رویدادهای ناگوار و تنظیم رفتارهای اجتماعی در بسیاری از جوامع تاریخی ایفا کرده است.
پانویس
منابع
- موسی پور، ابراهیم (۹۳). «چشم زخم». دانشنامه جهان اسلام. ۱۲ جلد. تاریخ وارد شده در
|سال=را بررسی کنید (کمک)
{Navbox | name = الگوی:ناوبری چشمزخم | title = چشمزخم | state = | bodyclass = hlist | group1 = مفاهیم و کلیات | list1 = * مفاهیم و سازوکارهای فرضی * دیدگاه مادّی * دیدگاه نفسانی * پیوند با حسد و تمایزها | group2 = راهکارهای مقابله | list2 = * پنهانسازی * اوراد و تعاویذ * نمادها و اشیا * عملیات آیینی | group3 = تأثیرات فرهنگی | list3 = * آداب گفتگو * رفتار اجتماعی * هنر و معماری | group4 = در متون دینی | list4 = * چشمزخم در قرآن * چشمزخم در حدیث * آیه ۶۷ سوره یوسف * آیه ۵۱ سوره قلم | group5 = منبعشناسی | list5 = * دانشنامه جهان اسلام * ابراهیم موسی پور | group6 = مقالات مرتبط | list6 = * حسد * طلسم * فرهنگ عامه * باورهای فراعلمی }}