رقص

در دل قرون نخستین اسلامی، چهره‌ای درخشان از میان کوفه برخاست که نامش تا قرن‌ها بعد در محافل علمی شرق و غرب طنین‌انداز شد؛ ابوموسی جابر بن حیان کوفی، دانشمند شیعی و شاگرد برجسته امام جعفر صادق (ع)، که به‌حق «پدر علم شیمی» لقب گرفته است. او با نگارش صدها رساله در کیمیا، فلسفه، طب، و عرفان، نه‌تنها بنیان‌گذار روش‌های آزمایشگاهی در شیمی شد، بلکه اندیشه‌هایش الهام‌بخش دانشمندان اروپایی قرون وسطی نیز گردید. هرچند برخی پژوهشگران غربی در وجود تاریخی او تردید کرده‌اند، اما منابع معتبر اسلامی چون «الفهرست» ابن ندیم و «وفیات الاعیان» ابن خلکان، جابر را شخصیتی واقعی و تأثیرگذار در تمدن اسلامی می‌دانند.

جابربن حیان؛ پدر علم شیمی

ابوعبدالله جابر بن حیان بن عبدالله ــ که با نسبتهای ازدی، کوفی و طوسی و لقب صوفی شناخته شده است ــ عالم کیمیا و فیلسوف شیعی سدۀ 2ق/ 8 م که مجموعۀ بزرگی از آثار در کیمیا و فلسفۀ طبیعی به او منسوب شده است.در نسخه‌ای از کتاب الرحمۀ جابر تاریخ وفات او سال 200ق/ 816 م ذکر شده است.هولمیارد بر اساس داده‌های مأخوذ از رسائل جابر و کتب تراجم و تاریخ، خصوصاً بر پایۀ گزارشی از اخبار الطوال دینوری (ص 286) در خصوص شخصی به نام حیان العطار (که هولمیارد او را پدر جابر می‌داند) و دیگر داده‌های کهن، به این نتیجه رسیده که تولد جابر در اوایل سدۀ 2ق/ 8م، و وفات او در اواخر همان سده بوده است.با این حال، داده‌های منابع کهن یکدست نیست و در خود آنها نشانه‌هایی از شک در واقعیت جابر موجود است، چنان‌که از الفهرست ابن ندیم نیز این امر به خوبی پیدا ست (ص 420). از جملۀ قوی‌ترینِ این نشانه‌ها آن است که ابو سلیمان سجستانی (ه‌ م) در تعالیق خود از یکی از دوستان خویش به اسم حسن بن نکد موصلی نام می‌برد و می‌گوید که این شخص رسائلی تألیف می‌کرده، و آنها را به جابر بن حیان منسوب می‌نموده است.

آثار جابربن حیان

هر چند محور آثار جابر کیمیا ست، اما مجموعۀ آثار او گنجینه‌ای غنی است که اطلاعات گران‌بهایی را در هر دو حوزۀ تاریخ علوم (کیمیا، علم خواص پنهان اشیاء، طب، اخترشناسی و اختربینی، جادو و دیگر علوم غریبه و نیز ریاضی، منطق و فلسفه) و تاریخ مذاهب (به ویژه گروههای باطنی شیعی) به دست می‌دهد. جابر خود نخستین کسی است که فهرست یا فهرستهایی از آثار خود ارائه کرده است. ابن ندیم در الفهرست از دو فهرست، یکی بزرگ شامل تمامی رسائل وی، و دیگری کوچک، تنها شامل رسائل کیمیایی وی یاد می‌کند (ص 421) که احتمالاً از آنها برای تهیۀ گزارش خود در خصوص جابر بهره گرفته است. ظاهراً از این دو فهرست هیچ یک تا امروز باقی نمانده است. مجموعۀ آثار جابر به چند مجموعۀ کوچک‌تر تقسیم شده که هر یک مشتمل بر شماری رساله است. این مجموعه‌ها گاه از لحاظ سبک بیان و نیز از نظر موضوع تفاوتهایی با یکدیگر دارند. به عنوان نمونه رسائل سبعون کتاباً (هفتاد کتاب) به معرفی فرایندهای مختلف کیمیایی اختصاص یافته است، هر چند که در همین رسائل هم توضیحاتِ نظریِ پراکنده، و نیز اشاراتی باطنی موجود است. کراوس بر اساس تحلیل درونی و با تکیه بر ارجاعات درون متنی، این ترتیب را برای تألیف رسائل در نظر گرفته است: 1. کتاب الرحمة، 2. مائة و اثناعشر کتاباً (صد و دوازده کتاب)، 3. سبعون کتاباً (هفتاد کتاب)، 4. کتب الموازین، 5. الکتب الخمس مائة (پانصد کتاب)، 6. الکتب السبعة (هفت کتاب).