آلبویه
مقایسه تشویق به پرسشگری و تفکر در تربیت اخلاقی یهود و اسلام مقدمه
تربیت اخلاقی در ادیان الهی همواره بر پایههای استواری استوار بوده که یکی از مهمترین آنها، تشویق به پرسشگری و تفکر است. این اصل نه تنها به رشد فردی کمک میکند، بلکه زمینهساز تعمیق باورهای دینی و تقویت تعامل فعال با سنتهای مذهبی میشود. در این مقاله، این اصل در دو دین یهود و اسلام مورد بررسی و مقایسه قرار میگیرد. تشویق به پرسشگری و تفکر در تربیت اخلاقی یهود در نظام تعلیم و تربیت یهود، پرسشگری و تفکر، بهعنوان یک اصل تربیتی کلیدی مورد تأکید قرار گرفته است. در این سنت، یک مربی خوب کسی نیست که شاگردانی منفعل پرورش دهد، بلکه باید محیطی ایجاد کند که در آن پرسش، شکّاکیّت سازنده و حتی به چالش کشیدن مطالب توسط شاگردان تشویق شود. هدف نهایی، پرورش افرادی است که بتوانند بیندیشند و با سنت دینی خود، تعاملی پویا و فعال داشته باشند.
تشویق به پرسشگری و تفکر در تربیت اخلاقی اسلام
در اسلام نیز بر اهمیت خردورزی، تفکر و پرسشگری تأکید فراوان شده است. قرآن کریم بارها انسان را به تدبر، تفکر و تعقل، فرا میخواند. همچنین در سنت روایی، پیامبر اکرم (ص) و ائمه معصومین (ع) همواره پیروان خود را به پرسش، کسب علم و تفکر تشویق میکردند. حدیث مشهور «تفكر ساعة، خيرٌ مِن عِبادة ستين سنة»؛ (یك ساعت تفكر، از شصت سال عبادت بهتر است)، نشاندهنده اهمیت تفکر در اسلام است. مقایسه دو رویکرد در تربیت اخلاقی یهود، تشویق به تفکر، ماهیتی دروندینی دارد. این فرآیند عموماً در چارچوب «قوم برگزیده» و متون مقدس یهود، معنا مییابد و عمدتاً معطوف به تقویت تعصب و پایبندی درونی نسبت به آموزههای شریعت است. همچنین پرسشگری، بیشتر ابزاری برای تعمیق ایمان جامعه یهود به آموزههای کتاب مقدس در راستای قوم برگزیده است. در مقابل، در اسلام، دایره تفکر و پرسشگری بسیار گستردهتر و جهانشمول است. این دعوت (یا ایها الناس)، خطاب به تمامی انسانهاست و محدود به قوم یا نژاد خاصی نمیشود. موضوع پرسش، میتواند تمامی عرصههای هستی را دربرگیرد؛ همانطور که در جریان جنگ جمل، فردی بیاباننشین نزد امام علی(ع) آمد و در آن شرایط حساس و بحرانی، پرسشی دربارهی باورهای دینی خود مطرح کرد. هنگامی که اطرافیان به او اعتراض کردند که «اکنون زمان پرسش نیست»، امام علی(ع) با متانت فرمود: «او را رها کنید» و سپس با حوصله به پرسش توحیدی آن مرد پاسخ داد. نتیجهگیری یهود و اسلام، پرسشگری و تفکر را به عنوان موتور محرک فهم دینی و تربیت اخلاقی میشناسند. در یهود ، این امر بیشتر در خدمت تعمیق ایمان درونگروهی و در چارچوب بسیار مشخصی قرار دارد، اما در اسلام این اصل، فراگیر، جهانشمول و بدون مرزهای سخت دروندینی تعریف شده است. اسلام با تأکید بر عقلانیت به عنوان موهبتی الهی برای همه انسانها، پرسشگری و تفکر را نه تنها مجاز، که ضروری میداند و آن را کلید درک عمیقتر حقیقت و تقرب به خداوند میشمارد.
منبع
۱. بحارالانوار، علامه مجلسی
۲. یادداشتهای درس «تربیت اخلاقی در یهود»، استاد قلعهبهمن