حیله شرعی

حیله شرعی

معنای لغوی

حیله از ریشه «حول» گرفته شده که به معنای تدبیر ماهرانه امور (موسى،1410: ۱/ ۱۴۱) و به‌کارگرفتن فکر برای رسیدن به مقصود (فيومى،1414: 1/ 157)، مهارت، نيك‌انديشى و قدرت تصرّف در كارها (فيروزآبادى، 1415: ۱/ ۴۹۷؛ بستانى، 1375: ۳۵۰) به‌کار رفته است. راغب اصفهانی، اصل آن را به معنای دگرگونی و جدا شدن از غیر تعریف کرده است و حیله را به‌کارگیری راه‌های پنهانی یا چاره‌جویی پنهانی می‌داند برای رسیدن به حالت یا چیزی که در انسان حاصل می‌شود، که غالباً بار منفی دارد؛ هرچند گاهی به عنوان راه حکیمانه نیز استعمال می‌شود(راغب اصفهانى، 1412: 340). در عبارت راغب اگرچه به عمومیت معنای حیله نسبت به راه‌های صحیح و غیرصحیح اشاره شده است، اما در عرف آنچه که از لفظ حیله به ذهن متبادر می‌شود همان معنای منفی و راه‌های غیرصحیح است.

معنای اصطلاحی

معنای اصطلاحی حیله با توجه به کلام فقها در ابواب مختلف فقهی این است که حیله درواقع همان حفظ ظواهر قوانین شرعی است هرچند که روح قوانین موجود نباشد (مکارم شیرازی، 1385: ۱۴). آنچه از دیدگاه اهل لغت و تعاریف فقهاء عظام به‌دست می‌آید این است که حیله در اصطلاح فقهی خود، راهی برای فرار از احکام الزامی اما با حفظ ظواهر شرعی است که در آن، فرد مکلف با توسل‌جستن به اموری در صدد تغییردادن ظاهری افعال خود است، به‌طوری‌که در نهایت و بالمآل، غرض و فلسفه مورد انتظار از آن حکم شرعی حاصل نشده ولی ظاهر و عنوان فعل، سازواری خود با حکم شرعی را حفظ کرده است.