خواب

خواب یک وضعیت زیستی، رفتاری، و فیزیولوژیکاً پیچیده و ضروری است که به صورت طبیعی و چرخه‌ای در پستانداران، پرندگان، ماهی‌ها، و سایر جانوران رخ می‌دهد. این حالت از آگاهی تغییر یافته با کاهش پاسخ‌دهی به محرک‌های محیطی، کاهش نسبی تحرک عضلانی، و تغییر الگوهای فعالیت مغزی مشخص می‌شود. از دیدگاه پژوهشی، خواب یک پدیده کاملاً غیرفعال نیست، بلکه شامل فرآیندهای بازسازی فعال عصبی و تنظیم هموستاز است. همه ما تقریباً یک سوم از زندگی را در خواب به سر می‌بریم. اما به آن اندازه که از واقعیتهای بیداری خودآگاهی داریم، از خواب خودمان کمتر می‌دانیم. خواب عبارت است از کاهش تا فقدان سطح هوشیاری، تعلیق نسبی ادراکات حسی و غیرفعال شدن تقریباً تمام عضلات ارادی در زمان استراحت است به طوری که فعالیت بدن و ذهن تغییر کرده و توهم‌های بینایی جایگزین تصاویر واضح واقعی بشوند. در بین پستانداران، پرندگان، ماهیان و دیگر جانوران مراحل خواب و بیداری وجود دارد. خواب برای سلامت و بازسازی سیستم اعصاب، سیستم ایمنی و سیستم عضلانی- اسکلتی انسانها و جانوران اهمیت دارد.

چرا بخوابیم؟

خواب یک فرایند حیاتی و فعال است که برای حفظ سلامت مغز و بدن کاملاً ضروری است، نه صرفاً زمانی برای استراحت. پژوهش‌ها نشان می‌دهند که در طول خواب، مغز به‌طور فعال مشغول کارهایی مانند تثبیت خاطرات روزانه و پاکسازی مواد زائد و سمی است که طی بیداری انباشته شده‌اند.

خواب به سه دلیل برای مغز خوب است

• تقویت حافظه بلندمدت: خواب با تثبیت خاطرات در حافظه بلندمدت و پاکسازی حافظه کوتاه‌مدت، فضا برای یادگیری اطلاعات جدید ایجاد می‌کند. گاهی خواب زیاد باعث ایجاد خاطرات ساختگی می‌شود.
• حذف خاطرات بی‌اهمیت
• تقویت حافظه عضلانی یا مهارت‌های حرکتی

به گفتهٔ واکر در کتاب چرا می‌خوابیم، کمبود خواب نیز به سه روش به مغز آسیب می‌زند

• کاهش توجه و تمرکز: کمبود خواب باعث کاهش تدریجی عملکرد می‌شود، به‌ویژه در فعالیت‌های پرخطر مانند رانندگی.
• کاهش کنترل عاطفی: کمبود خواب باعث اختلال آمیگدال (بخش کنترل عواطف مغز) می‌شود و واکنش‌های عاطفی را ۶۰٪ شدیدتر می‌کند.
• ارتباط با آلزایمر: کمبود خواب ممکن است فرایند تشکیل حافظه و سیستم پاکسازی گلیمفاتیک (که پلاک‌های مرتبط با آلزایمر را پاک می‌کند) را مختل کند

دیدگاه قرآن نسبت به خواب

در ادبیات دانشنامه‌ای اسلامی، خواب (نوم) در قرآن کریم نه تنها به عنوان یک نیاز فیزیولوژیک بلکه به مثابه یک پدیده هستی‌شناختی و نشانه‌ای از قدرت خداوند (آیة) تلقی می‌شود. قرآن انواع خواب را بر اساس کارکرد و شرایط وقوع آن دسته‌بندی می‌کند

نوع/کارکرد خواب	تعریف و توصیف قرآنی	سوره و آیه (مثال)
۱. سبات (Subāt)	خواب استراحت و آرامش: کارکرد عمومی و رحمتی خواب که هدف آن قطع فعالیت‌های روزانه، تأمین آرامش و بازیابی نیروی جسمی و روانی است.	سوره نبأ (۷۸)، آیه ۹: «وَجَعَلْنَا نَوْمَکُمْ سُبَاتًا» (و خواب شما را مایه آرامش [و قطع کار] قرار دادیم.)
۲. الموتة الصغری	خواب به مثابه مرگ موقت: دیدگاهی که خواب را نوعی قبض روح موقت می‌داند. در این حالت، روح از بدن جدا می‌شود و تنها با اراده الهی در بیداری بازگردانده می‌شود، که تأکیدی بر حاکمیت مطلق خداوند بر حیات و ممات است.	سوره زمر (۳۹)، آیه ۴۲: «اللَّهُ یَتَوَفَّی الْأَنْفُسَ حِینَ مَوْتِهَا وَالَّتِی لَمْ تَمُتْ فِی مَنَامِهَا…» (خداوند جان‌ها را به هنگام مرگشان می‌گیرد، و آن را که نمُرده است، در خوابش [می‌گیرد]…)
۳. خوابِ امنیت (الأمنة)	خواب آرامش‌بخش الهی: حالتی خاص که خداوند به مؤمنان در شرایط بحرانی (مانند جنگ و اضطراب شدید) عطا می‌کند تا ترس و خستگی آنان از بین برود و به آرامش روحی دست یابند.	سوره انفال (۸)، آیه ۱۱: «…إِذْ یُغَشِّیکُمُ النُّعَاسَ أَمَنَةً مِنْهُ…» (…زمانی که خواب سبکی را از جانب خود، برای آرامش بر شما فرو پوشاند…)
۴. رقود (Ruqūd)	خواب معجزه‌آسا و طولانی: اشاره به وضعیت غیرعادی و طولانی‌مدت خواب اصحاب کهف. این نوع خواب تحت مراقبت الهی رخ داده و خارج از چارچوب طبیعی است و نشان‌دهنده قدرت خارق‌العاده خداوند است.	سوره کهف (۱۸)، آیه ۱۸: (اشاره به حالت خواب و بیداری آنان که به عنوان رقود توصیف شده است.)

به‌طور کلی، قرآن خواب را نشانه رحمت، تدبیر الهی و دلیلی بر امکان رستاخیز می‌داند؛ زیرا بیدار شدن پس از خواب عمیق به مثابه نوعی زنده شدن مجدد است.

دیدگاه پژوهشگران نسبت به کیفیت خواب

طبقه‌بندی پنج‌گانه خواب بر اساس رویکرد چندوجهی

پژوهشی جدید توسط محققانی از دانشگاه کنکوردیا، از جمله اورور پرو و والریا کبتس، با بررسی داده‌های ۷۵۰ شرکت‌کننده از «پروژه نقشه‌برداری از اتصالات مغز انسان» (Human Connectome Project)، نشان داد که برای درک کیفیت خواب (به عنوان یکی از پنج بُعد اصلی عملکرد انسانی)، لازم است رویکردی جامع و چندوجهی فراتر از تمرکز بر صرفاً «مدت زمان خواب» اتخاذ شود.

این مطالعه، با بهره‌گیری از داده‌های ترکیبی روان‌شناختی، اجتماعی و تصویربرداری پیشرفته مغزی (مانند fMRI)، توانست پنج الگوی (یا «نوع») متمایز از خواب را شناسایی و طبقه‌بندی کند که هر یک با الگوی منحصربه‌فردی از فعالیت مغزی مرتبط است:

1. خواب ضعیف/ناآرام: مستقیماً با بدترین وضعیت سلامت روان (مانند افسردگی، اضطراب و استرس) مرتبط است.
2. خواب مقاوم/سازگار: افرادی که با وجود مشکلات احتمالی خواب، آسیب‌های روانی یا شناختی را تجربه نمی‌کنند.
3. خواب کوتاه‌مدت: که عمدتاً با کاهش عملکرد شناختی به دلیل کمبود مدت زمان خواب تعریف می‌شود.
4. و ۵. دو نوع ترکیبی دیگر: که ویژگی‌های خاص مغزی و روانی را نشان می‌دهند.

انواع خواب

ساختار خواب انسان به‌طور کلاسیک به دو فاز اصلی تقسیم می‌شود

خواب بدون حرکت سریع چشم (NREM) که خود شامل سه مرحله مجزا است و عمدتاً مسئول ترمیم فیزیکی و کاهش متابولیسم است؛ و خواب با حرکت سریع چشم (REM) که با رؤیاپردازی شدید و افزایش فعالیت مغزی مشابه بیداری مشخص می‌شود و نقش حیاتی در تثبیت حافظه و یادگیری ایفا می‌کند.

خواب رَپید آی مومنت (REM Sleep): فاز فعال رؤیا

خواب REM یک مرحله کلیدی در سیکل خواب است که با فعالیت مغزی شدید مشابه بیداری (امواج بتا) و حرکت سریع چشم‌هامشخص می‌شود. این فاز، محل اصلی وقوع رویاهای واضح است.

ویژگی‌های اصلی:

• فیزیولوژی: تنفس و ضربان قلب نامنظم می‌شوند، در حالی که عضلات اصلی دچار فلج موقت (آتونیا) می‌گردند.
• اهمیت بیولوژیک:ترشح هورمون رشد در این مرحله رخ می‌دهد و فعالیت شیمیایی مغز با افزایش استیل‌کولین و کاهش سروتونین/نورآدرنالین همراه است.

سیکل خواب

خواب در طول شب به صورت چرخه‌ای (سیکل) پیش می‌رود که شامل مراحل غیر REM (NREM مراحل ۱، ۲، ۳ و ۴)

و REM است. ترتیب معمول یک سیکل به این صورت است: N1 → N2 → N3 → خواب).

• دوN4 → N3 → N2 → REM.
• هر سیکل خواب تقریباً ۹۰ تا ۱۲۰ دقیقه به طول می‌انجامد و برای یک خواب شبانه مطلوب، تکرار این سیکل‌ها ۴ تا ۵ بار توصیه می‌شود (مجموعاً ۸ ساعتره مرحله ۴ (خواب عمیق) در ابتدای شب طولانی‌تر است و با پیشرفت شب، دوره‌های خواب REM افزایش یافته و در نزدیکی صبح ممکن است به نیم ساعت نیز برسد