عدالت اقتصادی

عدالت اقتصادی در قرآن و نقد سرمایه‌داری

مقدمه

عدالت اقتصادی یکی از ارکان اصلی در آموزه‌های قرآن کریم است. قرآن با طرح مسائلی همچون انفاق، زکات، تحریم ربا، و شفافیت در معاملات، الگویی برای توزیع عادلانه ثروت و رفع نیازهای اجتماعی ارائه می‌دهد. در نگاه اسلامی، اقتصاد تنها نظامی برای تولید و مصرف نیست، بلکه ابزاری برای تحقق عدالت اجتماعی و پرورش کرامت انسانی به شمار می‌آید. از این منظر، آموزه‌های قرآنی می‌توانند مبنای نقد نظام‌های اقتصادی معاصر، به‌ویژه سرمایه‌داری باشند.

مبانی قرآنی عدالت اقتصادی

۱. توزیع عادلانه ثروت

قرآن در آیه «كَيْ لَا يَكُونَ دُولَةً بَيْنَ الْأَغْنِيَاءِ» (حشر، ۷) هشدار می‌دهد که ثروت نباید در دست گروهی خاص متمرکز شود. این آیه نشان‌دهنده ضرورت گردش عادلانه سرمایه است.

۲. تحریم ربا و استثمار

قرآن ربا را ظلم آشکار دانسته و مسلمانان را به ترک آن فرا می‌خواند: «فَإِن لَّمْ تَفْعَلُوا فَأْذَنُوا بِحَرْبٍ مِّنَ اللَّهِ وَرَسُولِهِ» (بقره، ۲۷۹). این حکم، یکی از مهم‌ترین اقدامات برای جلوگیری از استثمار مالی است.

۳. انفاق و حمایت اجتماعی

زکات، صدقه و انفاق، در قرآن به‌عنوان وظایفی اجتماعی مطرح شده‌اند: «إِنَّمَا الصَّدَقَاتُ لِلْفُقَرَاءِ وَالْمَسَاكِينِ...» (توبه، ۶۰). این نظام حمایتی، مانع تعمیق فقر و فاصله طبقاتی می‌شود.

۴. شفافیت در معاملات

دستور قرآنی به رعایت انصاف در معاملات، در آیه «أَوْفُوا الْكَيْلَ وَالْمِيزَانَ بِالْقِسْطِ» (انعام، ۱۵۲) بیان شده است. این اصل، پایه شفافیت اقتصادی و اعتماد اجتماعی است.

اهداف کلان اقتصادی قرآن

کاهش فاصله طبقاتی و جلوگیری از انحصار ثروت.

تضمین کرامت انسانی با تأمین نیازهای اولیه.

تعادل میان تولید، توزیع و مصرف.

پرورش مسئولیت اجتماعی ثروتمندان.

نقد سرمایه‌داری بر اساس قرآن

سرمایه‌داری مدرن با محوریت سود فردی، مالکیت مطلق و مصرف‌گرایی افراطی شناخته می‌شود. این نظام غالباً منجر به:

شکاف شدید طبقاتی،

بی‌توجهی به نیازمندان،

بحران عدالت اجتماعی،

و گسترش فقر ساختاری می‌شود.

از منظر اهداف قرآنی، سرمایه‌داری با عدالت اقتصادی ناسازگار است؛ چراکه نه‌تنها موجب تقویت انحصار ثروت می‌شود بلکه روح تعاون و کرامت انسانی را نیز تضعیف می‌کند.

دیدگاه‌های معاصر

سید محمدباقر صدر در اقتصادنا تلاش کرده است نظام اقتصادی اسلام را بر مبنای عدالت قرآنی طراحی کند.

مرتضی مطهری در آثار خود (از جمله عدل الهی و جامعه و تاریخ) رابطه عدالت و اقتصاد را تبیین کرده است.

علامه طباطبایی در تفسیر المیزان بارها بر جنبه‌های اجتماعی ـ اقتصادی آیات مربوط به عدالت تأکید کرده است.

سید قطب در فی ظلال القرآن به پیوند اقتصاد با ارزش‌های اخلاقی و اجتماعی پرداخته است.

نتیجه

عدالت اقتصادی در قرآن نه صرفاً یک دستور اخلاقی، بلکه هدفی تمدنی است که بر پایه کرامت انسانی و مسئولیت اجتماعی شکل گرفته است. این اهداف می‌تواند هم مبنای نقد سرمایه‌داری و هم الگویی برای طراحی اقتصاد اسلامی باشد؛ اقتصادی که بر گردش عادلانه ثروت، حمایت از اقشار ضعیف و منع استثمار استوار است.