مراتب نفس
نكتۀ مهمى كه سنگ بناى فهم مكتب اخلاق عرفانى به شمار مىرود، توجه به نحوه تلقّى عرفا از قلمرو روح آدمى است، ايشان صقع نفس را مشتمل بر چند لايه و رتبه مىدانند كه در طول يكديگر و برهم مترتب مىشوند. يعنى برخلاف ديگران كه نفس را تكساحتى و فقط قابل يک برش عرضى مىدانند كه براساس اين برش عرضى، آدمى به قواى ناطقه و شهويه و غضبيه و احتمالا وهميه تجزيه مىشود، عرفا بر اين باورند كه نفس آدمى داراى ساحتهاى متعدد طولى و ظرفيتهاى وجودى عمودى است كه به ترتيب و توأم با رشد معنوى او امكان فعليّت مىيابند. اين ساحتها و مراتب نفس به ده لايه مىرسند.
ملا عبد الرزاق كاشانى این چنین میفرماید: نفس انسان داراى سه عنصر اوليه است؛ نفس حيوانى، اثر روحانى و سرّ الهى و هريك از اين سه، داراى سه رويكرد است: الف) به تدبير ما دون خويش؛ ب) به عين ذات خويش؛ ج) به كسب فيض از ما فوق خويش.
بدين شكل نفس داراى نه موقف مىشود. افزون بر اينها، نفس داراى يك مرتبه جامع است كه مرتبه «احديت» نام دارد. بنابراين نفس داراى ده ساحت وجودى عمودى يا مراتب دهگانه صعودى است.[۱] برخى عرفا اين ده مرتبه را اين چنين نامگذارى كردهاند: غيب الجنّ؛ غيب النفس؛ نفس لوّامه؛ نفس مطمئنّه؛ غيب القلب؛ غیب العقل؛ مقام سرّ؛ غيب الروح؛ مقام خفىّ؛ غيب الغيوب (مقام أخفى).
مراتب دهگانه نفس و مقامات آنها
مراتب دهگانۀ نفس و مقامات دهگانۀ هريک از اين مراتب اینگونه است:
1. مقامات دهگانۀ مرتبه نخست نفس، «غيب الجن»: يقظه، توبه، محاسبه، انابه، تفكّر، تذكّر، اعتصام، رياضت، فرار و سماع كه مجموعاً به آنها «بدايات» گفته مىشود.
2. مقامات دهگانۀ مرتبه دوم نفس، «غيب نفس»: حزن، خوف، إشفاق، خشوع، إخبات، زهد، ورع، تبتّل، رجاء و رغبت كه مجموعاً «ابواب» خوانده مىشوند.
3. مقامات دهگانۀ مرتبه سوم نفس، «نفس لوّامه»: رعايت، مراقبت، حرمت، اخلاص، تهذيب، استقامت، توكّل، تفويض، ثقه و تسليم كه مجموعاً به «معاملات» موسوماند.
4. مقامات دهگانۀ مرتبه چهارم نفس، «نفس مطمئنّه»: صبر، رضا، شكر، حياء، صدق، ايثار، خلق، تواضع، فتوّت و انبساط كه مجموعاً به «اخلاق» معروفاند.
5. مقامات دهگانۀ مرتبه پنجم نفس، «غيب القلب»: قصد، عزم، ادب، ارادت، يقين، انس، ذكر، فقر، غنا و مقام مراد كه مجموعاً «اصول» نام گرفتهاند.
6. مقامات دهگانۀ مرتبه ششم نفس، «غيب العقل»: احسان، علم، حكمت، بصيرت، فراست، إلهام، تعظيم، سكينه، طمأنينه و همّت كه مجموعاً به «اوديه» مشهورند.
7. مقامات دهگانۀ مرتبه هفتم نفس، «مقام سرّ»: محبّت، غيرت، شوق، قلق، عطش، وجد، دهش، برق، هيمان و ذوق كه مجموعاً «احوال» خوانده مىشوند.
8. مقامات دهگانۀ مرتبه هشتم نفس، «غيب الروح»: لحظ، وقت، صفاء، سرور، سرّ، نفس، غربت، غرق، تمكّن و غيبت كه مجموع را «ولايات» گفتهاند.
9. مقامات دهگانۀ مرتبه نهم نفس، «مقام خفىّ»: مكاشفه، مشاهده، معاينه، حيات، قبض، بسط، سكر، صحو، اتّصال و انفصال كه اسم اين مجموعه «حقايق» است.
10. مقامات دهگانۀ مرتبۀ دهم نفس، «غيب الغيوب»: معرفت، فناء، بقاء، تحقيق، تلبيس، وجود، تجريد، تفريد، جمع و توحيد كه مجموعا به «نهايات» موسوماند.[۲]
منابع
- احمدپور، مهدی (۱۳۸۵). كتابشناخت اخلاق اسلامى: گزارش تحليلى ميراث مكاتب اخلاق اسلامى. قم: فتر تبليغات اسلامى، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامى.
- ↑ حکیم، محمدعلی. لطائف العرفان. ص. ۲۳۱.
- ↑ احمدپور، كتابشناخت اخلاق اسلامى: گزارش تحليلى ميراث مكاتب اخلاق اسلامى، جلد۱: ۴۶.