کشاورزی

کشاورزی در تمدن اسلامی یکی از بنیادی‌ترین عرصه‌های تحول علمی و اقتصادی بود. مسلمانان با بهره‌گیری از تجربه‌های ایران، بیزانس و هند، نظام‌های تازه‌ای از مالکیت زمین، آبیاری و کشت مشارکتی را پدیدآوردند. با توسعهٔ روش‌های علمی در شناخت خاک و گیاه، و گسترش کشت محصولات گرمسیری، انقلابی در تولید و اقتصاد کشاورزی جهان اسلام شکل گرفت.

تاریخچه

کشاورزی پیش از اسلام

برای درک گسترهٔ دگرگونی کشاورزی در دورهٔ اسلامی، باید به وضعیت کشاورزی پیش از ظهور اسلام نگریست. در آن دوران، باروری خاک وابسته به چرخهٔ تناوب کشت بود و هر زمین تنها هر چهار سال یک‌بار زیر کشت می‌رفت. بیرون از دره‌های رودخانه‌ای، کشاورزی کاملاً به باران وابسته بود و تنوع محصولات بسیار محدود بود. در زمستان، خوراک مردم غالباً از غلات، تره‌فرنگی و کلم تشکیل می‌شد. شکر تنها در چین و بخش‌هایی از هند شناخته‌شده بود و ثروتمندان می‌توانستند عسل را جایگزین آن کنند. مواد اولیهٔ پوشاک محدود به پوست، پشم و کتان بود؛ ابریشم ویژهٔ طبقات مرفه بود و تولید آن ناشناخته، و پنبه تنها در هند کشت می‌شد.

روش‌های آبیاری و نوآوری‌های فنی

یکی از جنبه‌های مهم «انقلاب کشاورزی اسلامی» در شیوه‌های انتقال دانش به کشاورزان و بهره‌گیری از دانش اخترشناسی نمایان شد. منجمان مسلمان با تکیه بر داده‌های نجومی، تقویم‌های کشاورزی تازه‌ای تدوین کردند تا جایگزین پیش‌بینی‌های سنتی پیش از اسلام شوند. در قرن یازدهم میلادی، تقویمی بر اساس بیست‌وهشت صورت فلکی، موسوم به منازل القمر، پدید آمد که کشاورزان را در تعیین زمان کاشت، هرس و آبیاری یاری می‌داد. این داده‌ها همچنین با ابزارهایی چون اسطرلاب تلفیق می‌شد و در تعیین جهت قبله و محاسبهٔ زمان نیز کاربرد داشت. گاه برای حفظ بهتر اطلاعات، دستورالعمل‌های کشاورزی در قالب شعرهای آهنگین نوشته می‌شد تا کشاورزان آن را به‌خاطر بسپارند.

در حوزهٔ آبیاری، مسلمانان سامانه‌های پیچیده‌ای از چاه‌ها و قنات‌ها طراحی کردند که آب را از مناطق کوهستانی به شهرها و مزارع می‌رساند. در مراکش (۱۱۰۷ میلادی)، صدها کارگر به مدت سی سال بر روی طرحی برای رساندن آب به شهر و باغ‌ها کار کردند. اصل مشابهی در ایران، مادرید و والنسیا نیز اجرا شد. در والنسیا، سامانهٔ «آسِکیا رئال» (قنات شقار) بیش از بیست‌هزار هکتار زمین برنج و نیشکر را آبیاری می‌کرد. ابزار کلیدی دیگر، نُعوره (نوریه) یا چرخ آبی بود که در مناطق مختلف از جمله اندلس، مراکش و مصر رواج داشت و گاه قطر آن به شصت‌وچهار متر می‌رسید. در والنسیا بیش از هشت‌هزار نوریه و در مایورکا بیش از چهارهزار «سنیه» (چرخ آبی با نیروی حیوانات) وجود داشت که برخی تا سدهٔ بیستم همچنان فعال بودند.

سازمان‌های محلی و قوانین آبیاری

در اسپانیای اسلامی، رودخانهٔ توریا به هشت شاخهٔ آبیاری تقسیم می‌شد که ۹٬۲۲۷ هکتار را پوشش می‌داد. دو سوی رود دارای شوراهایی از داوران متخصص در حقوق و کشاورزی بود که هر دو سال یک بار انتخاب می‌شدند و هر پنجشنبه تشکیل جلسه می‌دادند تا دعاوی مربوط به آب و زمین را بررسی کنند.

بُعد حقوقی و فقهی کشاورزی

در آغاز، قوانین کشاورزی در فقه اسلامی جایگاه چندانی نداشت و شریعت بسیاری از سنت‌های محلی را کنار زد. با گسترش زمین‌ها در دورهٔ عباسیان (۷۵۰–۱۲۵۸ میلادی)، نیاز به تنظیم مقررات مالی و مالکیت افزایش یافت. نخستین تألیف در زمینهٔ خراج و مالیات توسط معاویه عبیدالله یسار اشعری (درگذشت ۷۸۶) انجام شد. از برجسته‌ترین نویسندگان این حوزه می‌توان به یحیی بن آدم قرشی، ابویوسف یعقوب بن ابراهیم (قاضی رشید)، ابوعبید بن سلام و قدامه بن جعفر کاتب اشاره کرد. آنان مبانی فقهی مالیات و ادارهٔ املاک را تدوین کردند و بعدها فقهایی چون جوینی در اثر خود غیاث‌الأمم این مباحث را به فلسفهٔ حقوق اسلامی پیوند زدند.

فقهای اسلامی سازوکارهایی چون قیاس، مصلحت و عرف را برای حل مسائل نوپدید به کار گرفتند. بدین‌سان شاخه‌هایی از شریعت برای عدالت اجتماعی و تنظیم روابط اقتصادی ایجاد شد. دولت نهادی به نام محتسب را مأمور نظارت بر فعالیت‌های کشاورزی و مالیات کرد تا تعادل اقتصادی حفظ شود. در نتیجه، حقوق زمین، توزیع آب، و کنترل مأموران همگی با چارچوب قانونی مشخصی سامان یافتند.

میراث و تأثیر در اسلام

«انقلاب کشاورزی اسلامی» جدایی روشنی از سنت‌های پیشین ایجاد کرد و بر فناوری‌های آبیاری، مالکیت زمین و حتی الگوهای تغذیهٔ جهان کنونی اثر گذاشت. بخش بزرگی از منابع مکتوب آن هنوز منتشر نشده، اما آثار علمی و فنی این دوره پایه‌گذار کشاورزی مدرن در سرزمین‌های اسلامی بود.

پانویس

منابع

Idrisi, Zohor (2014). "Agricultural Sciences". In Ibrahim Kalin (ed.). The Oxford Encyclopedia of Philosophy, Science, and Technology in Islam (به انگلیسی). New York, USA: Oxford University Press. ISBN 978-0-19-935843-4.