آل‌بویه

تصویری از ضرب سکه در دوران ال بویه

آل بویه(۹۳۴ – ۱۰۵۵ م / ۳۱۳–۴۳۵ خ) دودمانی ایرانی و شیعه‌مذهب با اصلیت دیلمی در دوران پس از اسلام بودند که از میانهٔ سده چهارم هجری (دهم میلادی) تا میانهٔ سده پنجم هجری (دوازدهم میلادی) بر نواحی جنوبی و غربی ایران و نیز بر عراق حکومت می‌کردند. آن‌ها از روستای آل بویه واقع در ارتفاعات املش استان گیلان به پا خاسته بودند و خود را از نوادگان ساسانیان می‌دانستند.

آل بویه یا بوئیان سلسله‌ای شیعه است که در سال‌های ۳۲۲ تا ۴۴۸ق بر بخش‌هایی از ایران و عراق حکومت می‌کرد. بنیانگذار این سلسله علی بن بویه (درگذشت ۳۳۸ق) به حمایت برادرانش احمد و حسن بود. این سلسله به نام پدر آنان (بویه) نامگذاری شده است. در دوره حکومت این سلسله، مراسم عزاداری حسین بن علی در روز عاشورا و جشن ولایت علی بن ابیطالب امام اول شیعیان در عید غدیر به صورت رسمی و عمومی برگزار می‌شد. همچنین در این دوره حَی عَلی خَیرِ الْعَمَلْ در اذان گفته می‌شد و استفاده از مهر نماز و تسبیح تربت رایج گردید. حاکمان این سلسله نیز قبور امامان شیعه در عراق را بازسازی کردند و زیارت مرقد آنان، گسترش یافت.

برخی از محققان با استناد به منابع تاریخی و ارائه شواهدی این سلسه را شیعه دانسته‌اند. با این حال دربارهٔ اینکه اینان از ابتدا شیعه اثناعشری بوده یا از زیدیه به این مذهب گرویده‌اند، نظرات مختلفی وجود دارد. رکن‌الدوله (حک:۳۲۳–۳۳۸ق)، معزالدوله (۳۲۵–۳۵۶ق) و عضدالدوله (۳۳۸–۳۷۲ق) از حاکمان مشهور این سلسله بودند. دربارهٔ آل بویه آثار مختلفی نوشته شده است. کتاب تجارب الاُمَم از ابن‌مسکویه (نوشته شده در قرن پنجم قمری) از منابع مهم دربارهٔ تاریخ این سلسله می‌دانند.

تاریخچه

آل بویه نام خود را از «بویه‏» گرفتند که پدر بنیادگذاران‌این سلسله بود. جد ایشان ابو شجاع بویه پسر فناخسرو (پناه‌خسرو) نام داشت که نسبت‌خود را به «مهرنرسی‏» وزیربهرام گور می‌رسانید. بویه از طائفه شرزیل آوند از اهالی قریه‌کیاکلیش در دیلمان بود و با گمنامی و تنگدستی زندگی می‌کرد وروزی او از صید ماهی بود، سپس شخصیتی یافته به خدمت‌یکی ازهموطنان خود به نام «ماکان کاکی‏» سردار امیر نصر ساسانی‌درآمد و پس از مرگ وی در سپاه «مردآویج زیاری‏» که از مردم‌گیلان بود، داخل شد.

وی سه پسر داشت که بعدها هر سه به سلطنت رسیدند. پسر بزرگ علی‌نام داشت که بعداً به موسوم‏ «عمادالدوله‏»» ه‌لو گردید و پسردوم حسن «رکن الدوله‏» و سومی احمد «معزالدوله‏» نامیده‌شدند. این سه پسر، پس از تحمل شدائد و تلاش فراوانی که به کاربردند، به پیشرفت فوق‌العاده‌ای نائل شدند. به گفته ابن ابی‌الحدید، چنان سلطنتی تشکیل دادند که در شکوه و عظمت، ضرب‌المثل بود. سلطنت ال بویه به خصوص در زمان عضدالدوله به اوج قدرت‌رسید و از آن پس، روی به انحطاط نهاد. آغاز آن از ماه ذیقعده‌سال ۳۲۱ه و پایان آن بنا بر احتمال قوی سال ۴۴۸ بود. سلطنت‌آنان ۱۲۰ سال ادامه داشت و ۱۷ تن از این خاندان به حکومت‌رسیدند.

حاکمان

برخی از حاکمان مشهور آل بویه عبارت‌اند از:

• علی بن بویه ملقب به عمادالدوله دیلمی فرزند ابوشجاع دیلمی و بنیانگذار حکومت آل بویه در فارس بود.
• حسن بن بویه ملقب به رکن‌الدوله فرزند ابوشجاع دیلمی و حکمران منطقه جبال بود او برای گسترش قلمرو حکومت آل بویه در مناطق ری، جبال، طبرستان و گرگان جنگ‌های متعددی انجام داد.
• احمد بن بویه ملقب به معزالدوله دیلمی برادر علی و حسن بن بویه بود که در سال ۳۳۴ق بغداد را فتح کرد. او به برپایی مراسم عزاداری در روز عاشورا و جشن عید غدیر در بغداد فرمان داد.
• عضدالدوله دیلمی فرزند حسن بن بویه بود که پس از درگذشت عمویش عمادالدوله جانشین وی در فارس شد. او از قدرتمندترین امیران شیعی ایران بود که بر مناطق وسیعی از سرزمین‌های اسلامی و ایران حکمرانی کرد. از جمله اقدامات وی، بازسازی خرابی‌های بغداد احداث آب‌انبارهای بزرگ در فارس، ساخت بیمارستان عضدی در بغداد، بازسازی قبور امامان از جمله حرم کاظمین و حرم عسکریین و همچنین کشیدن حصار به دور شهر مدینه است

اوضاع اجتماعی و فرهنگی ایران در دورهٔ آل بویه

دورهٔ آل بویه دورهٔ درخشش علمی و فرهنگی ایران و جهان اسلام است. این خاندان شیعی ایرانی نقش مهمی در حفظ و گسترش میراث حدیثی، فقهی و کلامی شیعه در ایران و عراق ایفا کردند و به تحکیم پایه‌ها و مبانی تشیع امامیه و ترویج آن پرداختند. دانشمندان، متکلمین، محدثین، فقیهان و مفسرین بزرگی چون شیخ صدوق، شیخ طوسی، شیخ مفید، سید رضی و… تربیت یافتند و با تشکیل جلسات مناظره به شبهات کلامی و فقهی پاسخ دادند.

آل بویه به تأسیس مراکز علمی و کتابخانه‌ها و بنای بیمارستان‌های به ویژه در شیراز و بغداد پراختند و برای تسلط بیشتر بر اوضاع قلمرو خلافت و ترویج تشیع، اقدامات اجتماعی و فرهنگی در خور توجهی انجام دادند.

در زمان آل بویه قبور ائمه شیعه مورد توجه قرار گرفت. مشاهد کاظمین، کربلا و نجف را بازسازی کردند و برای ترویج سنت زیارت به اهدای نذورات، موقوفات و ایجاد تسهیلات برای زائرین پرداختند.

زوال و سقوط آل بویه

حکومت آل بویه در نهایت با قدرت گرفتن سلجوقیان رو به زوال نهاد. در سال ۴۴۷ هجری قمری، طغرل بیگ سلجوقی وارد بغداد شد و حکومت آل بویه را به پایان رساند. این واقعه نقطه پایانی بر ۱۲۷ سال حکومت آل بویه در عراق بود. با این حال، شاخه فارس آل بویه تا سال ۴۵۴ هجری قمری به حیات خود ادامه داد.

منابع

مقاله

الهامی، داوود (۱۳۷۹). ماهنامه مکتب اسلام، ویراستار. «آل بویه نخستین سلسله قدرتمند شیعه» (۴).