حیله شرعی
حیله شرعی
معنای لغوی
حیله از ریشه «حول» گرفته شده که به معنای تدبیر ماهرانه امور[۱] و بهکارگرفتن فکر برای رسیدن به مقصود[۲] ، مهارت، نيكانديشى و قدرت تصرّف در كارها بهکار رفته است.[۳] [۴] راغب اصفهانی، اصل آن را به معنای دگرگونی و جدا شدن از غیر تعریف کرده است و حیله را بهکارگیری راههای پنهانی یا چارهجویی نهانی برای رسیدن به حالت یا چیزی میداند که در انسان حاصل میشود، وی استعمال این واژه را غالباً در امور منفی میداند؛ هرچند گاهی به عنوان راه حکیمانه نیز به کار برده میشود. [۵]
معنای اصطلاحی
مکارم شیرازی، حیلههای شرعی را همان حفظ ظواهر قوانین شرعی دانسته است هرچند که روح قوانین موجود نباشد.[۶]
حیلههای شرعی در ربا
حیلههای شرعی در ربای معاوضی
- ضم ضمیمه
نخستین راهی که برخی از فقهای امامیه برای تخلص از ربای معاوضی ارائه کردهاند، ضمیمه کردن کالایی غیر از جنسِ عوضین است[۷][۸] پیرامون ضم ضمیمه برای تخلص از ربا، دیدگاههای متفاوتی وجود دارد: عدهای قائلاند درصورتیکه ضمیمه در مقابل زیادی قرار گیرد، مشروع خواهد بود (سیستانی، 1415: ۲/ ۷۴)؛ گروهی صحت این حیله را مشروط به عقلائی بودن ضمیمه دانستهاند(مکارم شیرازی، 1385: ۱10) و برخی ضم ضمیمه را تنها در صورت تساوی عوضین از جهت قیمت، صحیح دانستهاند (موسوی خمینی،1392: ۱/ ۵۷۲).
بر طبق دیدگاه صاحب ریاض (ره)، در صورتی که طرف ناقص، مشخص باشد ضمیمه فقط به همان سمت افزوده میشود؛ اما اگر مشتبه باشد کالا به هر دو طرف ضمیمه میشود (طباطبایی کربلایی،1418: ۸/ ۴۳۹) و بدین ترتیب از عنوان «بیع دو جنس مماثل به همراه زیادی» خارج میشود (ر.ک: اردبیلی، 1403ق: ۸/ ۴۸۷). به عنوان مثال یک کیلو برنج مرغوب به همراه یک کیلو خرما در برابر سه کیلو برنج نامرغوب معامله شود. در این حالت خرما (ضمیمه) در مقابل دو کیلو برنج نامرغوب (زیادی) قرار میگیرد، ولی اگر ضمیمه به هردوطرف اضافه شود دراینصورت، ضمیمه در مقابل اجناس مماثل قرار میگیرد و در نتیجه، بیع متجانسین تحقق پیدا نمیکند(ر.ک: انصاری، 1415: ۱3/ ۲۵۰).
منابع
- ↑ موسی، حسين يوسف (۱۴۱۰). الإفصاح فى فقه اللغة. ج. ۱. قم: مكتب الاعلام الاسلامي. ص. ۱۴۱.
- ↑ فیومی، احمد بن محمد (۱۴۱۴). المصباح المنير فى غريب الشرح الكبير للرافعى. ج. ۱. قم: موسسه دار الهجرة. ص. ۱۵۷.
- ↑ فیروزآبادی، محمد بن يعقوب (۱۴۱۵). القاموس المحيط. ج. ۱. بیروت: دار الكتب العلمية. ص. ۴۹۷.
- ↑ بستانی، فواد افرام (۱۳۷۵). فرهنگ ابجدى. تهران: اسلامی. ص. ۳۵۰.
- ↑ راغب اصفهانى، حسین بن محمد (۱۴۱۲). مفردات ألفاظ القرآن. بیروت: دار القلم. ص. ۳۴۰.
- ↑ مکارم شیرازی، ناصر (۱۳۸۵). بررسی طرق فرار از ربا. قم: مدرسة الإمام علي بن أبي طالب (علیه السلام). ص. ۱۴.
- ↑ حلی، حسن بن یوسف (۱۴۱۰). نهایة الإحکام في معرفة الأحکام. ج. ۲. قم: اسماعیلیان. ص. ۵۵۳.
- ↑ حکیم، محسن (۱۳۹۴). منهاج الصالحین. قم: دار الرسالة. ص. ۱۰۵.