نشوز

نشوز

نشوز یک مفهوم فقهی-حقوقی در نظام خانواده اسلامی است که به معنای سرپیچی یکی از زوجین از انجام وظایف ناشی از عقد نکاح می‌باشد. این اصطلاح بیشتر در منابع فقهی و حقوقی مذاهب اسلامی به‌کار می‌رود و دارای آثار حقوقی مشخصی است که مهم‌ترین آنها سقوط حق نفقه زن در صورت تحقق شرایط نشوز می‌باشد. بررسی دقیق این مفهوم برای درک تعادل حقوق و تکالیف زوجین در چارچوب فقه اسلامی ضروری است. این مقاله با اتکا به منابع معتبر فقهی، به بررسی ابعاد مختلف نشوز می‌پردازد.

مفهوم‌شناسی

تعریف لغوی

واژه «نشوز» در زبان عربی از ریشه «نَشَزَ» به معنای «بلند شدن»، «ارتفاع گرفتن»، «برترى جستن» و «سرکشی» است. راغب مى گوید: (و نشوز المرئة بغضها لزوجها و رفع نفسها من طاعته و عینها عنه الى غیره.)1 نشوز زن عبارت است از کینه و نفرت او نسبت به شوهرش و سرتافتن از اطاعت او و چشم داشتن به جز او.

تعریف اصطلاحی

در اصطلاح فقهی، نشوز به «ترک اطاعت واجب در چارچوب رابطه زناشویی» تعریف شده است. بر این اساس، هرگاه یکی از زوجین از انجام وظایف شرعی خود که به‌موجب عقد نکاح بر عهده گرفته، خودداری کند، ناشزه محسوب می‌شود.

اقسام نشوز

1. نشوز زن

نشوز زن زمانی محقق می‌شود که وی بدون عذر شرعی موجه از انجام وظایف واجب خود نسبت به شوهر سرپیچی کند. مصادیق نشوز زن در فقه بر اساس منابع فقهی، موارد زیر از مصادیق بارز نشوز زن شمرده می‌شوند:

· عدم تمکین خاص: امتناع از برقراری رابطه زناشویی بدون وجود عذر شرعی.

· خروج از منزل بدون اذن شوهر: مگر در موارد اضطراری یا مواردی که شرعاً نیاز به اجازه ندارد (مانند خروج برای انجام واجبات شرعی). · امتناع از آراستگی برای شوهر: هنگامی که شوهر درخواست کند و این امر در حد متعارف باشد.

· ترک نظافت شخصی: به گونه‌ای که موجب نفور و دوری شوهر گردد.

نکته فقهی مهم: بر اساس دیدگاه امام خمینی(ره) در کتاب تحریرالوسیله، امور مربوط به خانه‌داری مانند نظافت منزل، پخت‌وپز و امثال آن، از مصادیق نشوز محسوب نمی‌شوند. بنابراین اگر زن از انجام این امور سر باز زند، ناشزه محسوب نشده و حق نفقه او ساقط نمی‌گردد، اگرچه رعایت این موارد و اطاعت از شوهر در آنها عملی پسندیده است.

2. نشوز مرد

بر اساس فتاوای فقهای امامیه، اگر مرد از انجام وظایف واجب مالی خود نسبت به زن، به‌ویژه پرداخت نفقه، خودداری کند، ناشزه محسوب می‌شود. نشوز مرد می‌تواند شامل ترک سایر مسئولیت‌های شرعی و قانونی نسبت به همسر نیز باشد.

آثار حقوقی نشوز

الف) آثار نشوز زن

· سقط نفقه: مهم‌ترین اثر نشوز زن، سقوط حق دریافت نفقه است. با تحقق شرایط نشوز، مرد دیگر موظف به پرداخت نفقه نخواهد بود.

· استمرار عقد نکاح: نشوز به خودی خود باعث انحلال خودکار عقد نمی‌شود.

· قابلیت رفع: وضعیت نشوز با بازگشت زن به اطاعت (توبه عملی) مرتفع می‌شود و تکلیف پرداخت نفقه مجدداً بر عهده شوهر قرار می‌گیرد. صرف عذرخواهی کلامی برای واجب شدن مجدد نفقه کافی نیست.

ب) آثار نشوز مرد · الزام قانونی: زن می‌تواند از طریق مراجع قضایی، مرد را برای انجام تعهداتش (مانند پرداخت نفقه) الزام کند. · ضمانت اجرای کیفری: در صورت امتناع مرد، نظام قضایی می‌تواند وی را مجازات نماید.

رویه اصلاحی در مواجهه با نشوز (با تمرکز بر نشوز زن)

در فقه اسلام، برای اصلاح زن ناشزه، یک رویه تدریجی و تربیتی پیش‌بینی شده است که باید به ترتیب زیر اجرا شود: مرحله اول: پند و اندرز (موعظه) شوهر باید ابتدا با زبان نرم، استدلال و گفت‌وگو، همسر خود را به انجام وظایفش ترغیب و از سرپیچی منصرف کند. مرحله دوم: هجر در مضجع (قهر کردن در بستر) اگر پند و اندرز مؤثر نبود، مرد می‌تواند در بستر خواب از وی دوری کند (مانند پشت کردن به او یا خوابیدن در جای جداگانه). هدف این عمل، آگاه کردن زن از جدیت موضوع است. مرحله سوم: ضرب غیرمبرح (تنبیه مختصر و غیرآسیب‌زا) این مرحله تنها با شرایط بسیار دقیق مجاز شمرده شده است: · فقط پس از بی‌اثر بودن دو مرحله قبل جایز است. ·تنها اصلاح رفتار و بازداشتن از نافرمانی باید انگیزه باشد، نه انتقام‌جویی یا خشونت. · باید خفیف و به‌گونه‌ای باشد که موجب سرخی، کبودی، جراحت یا شکستگی نشود. .برخی روایات اشاره دارند که این تنبیه باید حداقلی و نمادین باشد. از امام باقر(ع) روایت شده که پیامبر(ص) فرمودند: «آیا شما زنانتان را می‌زنید و بعد با آنان همبستر می‌شوید و در آغوش می‌گیرید؟»، که بر نکوهش آزار زن و لزوم رعایت اخلاق حتی در هنگام اعمال قاطعیت دلالت دارد.

جمع‌بندی

· عدم تساوی در ابزار: این رویه تدریجی مخصوص مواجهه مرد با نشوز زن است. زن در صورت مواجهه با نشوز مرد، حق قهر یا تنبیه فیزیکی ندارد و تنها می‌تواند از طریق قانونی اقدام کند.

· تأکید بر اخلاق: منابع فقهی همواره بر حسن معاشرت، گذشت و ایجاد فضای صمیمی در خانواده به‌عنوان بهترین راه پیشگیری از ناسازگاری تأکید کرده‌اند. · نشوز به‌مثابه آخرین راه‌حل: احکام مرتبط با نشوز، راهکارهای نهایی برای حفظ کانون خانواده در موارد اختلاف عمیق هستند و استفاده از آنها مستلزم رعایت دقیق تمام شرایط و مراحل است.

منابع

1.صالحی، عباس (۱۳۷۴). نشوز. مرکز پزوهش های علوم اسلامی و انسانی. ص. 6.

2.معصومی، سید مسعود (۱۳۸۰). نشوز زن. ندای دوست. ص. ۹۰.