ابراهیم بن عبدالله محض

ابراهیم بن عبدالله بن حسن محض، مشهور به قتیل باخمری، از نوادگان حسن مجتبی، در دوران عباسیان علیه خلافت منصور قیام کرد. او پس از پنج سال زندگی مخفیانه در بصره ظهور یافت و مردم را به بیعت با برادرش دعوت کرد. با وجود پیروان فراوان، به دلیل برخی تصمیمات استراتژیک نادرست و پایبندی به اصول اخلاقی در میدان نبرد، شکست خورد و در سال ۱۴۵ هجری کشته شد. او را دانشمندی آشنا به شعر و زبان معرفی کرده‌اند که مجموعه شعری المفضلیات با تلاش او گردآوری شد.

زندگی

ابراهیم بن عبدالله بن حسن، مشهور به قتیل باخمری، از نوادگان حسن بن علی و فرزند حسن مثنی بود که در سال ۱۴۵ هجری قمری کشته شد. او و برادرش محمد، به همراه پدرشان عبدالله، در اواخر حکومت امویان به رهبری مروان بن محمد داعیه قیام داشتند، اما توجه چندانی به آنان نمی‌شد. با انتقال خلافت به عباسیان و به قدرت رسیدن منصور دوانیقی، این خاندان فعالیت خود را آشکار کردند. در سال ۱۳۶ هجری قمری، زمانی که منصور برای حج به مکه رفته بود، بیشتر بنی‌هاشم به دیدار او رفتند، اما عبدالله بن حسن و دو پسرش از این دیدار خودداری کردند. این موضوع، نگرانی و بدگمانی منصور را افزایش داد، به‌ویژه آن‌که پیش‌تر در مجلسی در ابواء، گزارش شده بود که او با محمد بن عبدالله (نفس زکیه) بیعت کرده بود.

در پی قدرت‌گیری عباسیان، ابراهیم از شهری به شهری در حال فرار و اختفا بود و گاه در مناطق مختلف مانند سند، کرمان، حجاز، یمن، شام و موصل پنهان می‌شد. پس از پنج سال زندگی مخفیانه، در سال ۱۴۳ یا ۱۴۵ هجری وارد بصره شد. او در آن‌جا مردم را به بیعت با برادرش دعوت کرد و بسیاری از مردم، از جمله گروهی از فقها و محدثان، به او پیوستند. فهرست بیعت‌کنندگان شامل چهارهزار نفر بود. از جمله حامیان او، ابوحنیفه، فقیه نامدار کوفی بود که فتوا به حمایت از ابراهیم می‌داد و به او نوشت که اگر به کوفه بیاید، زیدیان از او پشتیبانی خواهند کرد.

ابراهیم در ماه رمضان سال ۱۴۵ هجری در بصره قیام کرد. حاکم بصره، سفیان بن معاویه، که تمایل به او داشت، مقاومتی نکرد. او سپس به خوزستان و فارس لشکر کشید و آن مناطق را به‌طور موقت تصرف کرد. پس از شنیدن خبر کشته‌شدن برادرش محمد، تصمیم گرفت به سوی منصور حرکت کند. برخلاف پیشنهاد برخی از مشاورانش مبنی بر اقامت در بصره یا استفاده از تاکتیک‌های نظامی مؤثرتر، تصمیماتی گرفت که به زیان او تمام شد.

در جنگ با سپاه عباسیان، نخست سپاه عیسی بن موسی (پسر عموی منصور) عقب‌نشینی کرد، اما پس از آن بازگشتند و به ابراهیم حمله کردند. ابراهیم در این نبرد کشته شد و سر او به منصور برده شد. گفته می‌شود که یکی از دلایل شکست او، پایبندی‌اش به اصول اخلاقی اسلامی بود؛ از جمله این‌که پس از عقب‌نشینی سپاه دشمن، فرمان تعقیب آنان را صادر نکرد.

درگذشت

ابراهیم در ظهر روز دوشنبه، ۲۵ ذیقعده سال ۱۴۵ هجری قمری کشته شد.

شخصیت علمی

ابراهیم فردی دانشمند و آشنا به شعر و لغت بود. از جمله روایتی دربارهٔ او نقل شده که در واکنش به جمله‌ای دربارهٔ خواست مرگ، استناد به آیه‌ای از سوره کهف کرد و معنای جمله را تأیید نمود. این واکنش با تحسین حاضران، از جمله ابوعمرو بن علاء، مواجه شد. در زمان اختفا در بصره، در خانه مفضل ضبی زندگی می‌کرد و مجموعه‌ای از اشعار عربی را گردآوری کرد که بعدها به نام المفضلیات مشهور شد. مفضل پس از کشته شدن ابراهیم، این اثر را به نام خود ثبت کرد و قصایدی بر آن افزود.

پانویس

منابع

• اختری، عباسعلی (۱۳۹۰). «ابراهیم بن عبدالله محض». دایرةالمعارف جامع اسلامی. تهران: آرایه.