زیارت عاشورا

زیارت عاشورا از زیارت‌هایی است که در سیره و کلام معصومین (علیهم‌السلام) و علمای بزرگ دین بر مداومت قرائتش، فراوان سفارش شده است. این زیارت‌نامه را که از سوی امام پنجم ـ امام محمدباقر (ع) ـ به شیعیان تعلیم شده، می‌توان منشور و آیین‌نامه زندگی یک شیعه و یک مؤمن راستین دانست. زیارت‌نامه‌ای که در واقع صحیفه‌ای است مختصر؛ اما کامل از دیدگاه اسلام‌شناسی، معرفت‌شناسی، امام‌شناسی، جامعه‌شناسی و انسان‌شناسی. در این زیارت انسان با عالی‌ترین مضامین معارف الهی در شناخت معصومین (علیه‌السلام) ـ به‌ویژه امام حسین (ع) ـ و نیز شناخت رابطه وجودی مردم با ائمه معصومین (ع) و مباحث انسان‌شناسی، هم‌چنین وظایفی که یک شیعه حقیقی و یک عزادار صادق در قبال امام حسین (علیه‌السلام) و نهضت او دارد، آشنا می‌شود.

مقدمه

جایگاه زیارت عاشورا در فرهنگ شیعه

زیارت عاشورا در میان شیعیان به عنوان یک سند تاریخی و معنوی از واقعه عاشورا محسوب می‌شود. این زیارت‌نامه، یاد و خاطره شهدای کربلا را زنده نگه می‌دارد و پیوند عمیقی بین شیعیان و امام حسین (ع) ایجاد می‌کند. خواندن زیارت عاشورا در ایام خاص مانند محرم، صفر و روز عاشورا، بخشی جدایی‌ناپذیر از مراسم عزاداری و سوگواری شیعیان است. این زیارت به عنوان یک منبع معنوی، نقش مهمی در تقویت ایمان و روحیه مقاومت در برابر ستم دارد.

اهمیت زیارت عاشورا به عنوان یک دعا و زیارت‌نامه

زیارت عاشورا به دلیل مضامین بلند و تأثیرات روحی و معنوی آن، از جایگاه ویژه‌ای در میان ادعیه و زیارات شیعه برخوردار است. این زیارت‌نامه شامل دو بخش اصلی است:

1. سلام و درود بر امام حسین (ع) و یارانش: در این بخش، خواننده با بیان سلام و درود بر امام حسین (ع) و شهدای کربلا، ارادت و محبت خود را به ایشان ابراز می‌کند.
2. لعن بر دشمنان امام حسین (ع): در این بخش، خواننده با لعن و نفرین بر قاتلان امام حسین (ع) و ظالمان تاریخ، بیزاری خود را از ظلم و ستم اعلام می‌کند.

تاریخچه زیارت عاشورا

زیارت مؤمنین، به ویژه ائمه و سیدالشهدا (ع)، از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است و قرآن کریم هم با اشاره به غار اصحاب کهف، اهمیت زیارتگاه‌ها را تأیید کرده است. در میان زیارات مختلف، زیارت عاشورا از شهرت و اهمیت خاصی برخوردار است. این زیارت در دو کتاب معروف قدیمی به نام‌های «کامل الزیارات» نوشته ابن قولویه قمی و «مصباح المتهجد» اثر شیخ طوسی نقل شده و دارای چهار سند است. بررسی صحت این زیارت نیاز به دقت دارد، چرا که روش قدما و متأخرین در بررسی روایات متفاوت است. قدما بیشتر به وثوق صدور روایت توجه داشتند، در حالی که متأخرین بیشتر به راویان و توثیق آنها می‌پردازند. در دوران‌های بعدی، جمع‌آوری قرائن و ادله برای بررسی صحت روایات سخت‌تر شده، چون قدما به زمان ائمه نزدیک‌تر بودند و قرائن بیشتری در اختیار داشتند. با این حال، زیارت عاشورا به دلیل شهرت زیاد، محتوای عمیق و مضامین غنی‌ای که در بر دارد، برای کسانی که با ادبیات اهل بیت (ع) و روایات آشنا هستند، به گونه‌ای است که صدور آن از معصومین (ع) را قطعی و قابل اعتماد نشان می‌دهد.

فضیلت‌ها و ثواب‌های زیارت عاشورا

بدون تردید زیارت عاشورا در بین ادعیه و زیارات از ویژگیهای منحصر به فرد و متمایزی برخوردار می باشد که درک همه آنها با عقل محدود بشر عادی ممکن نیست.

۱ - زیارت عاشورا از احادیث قدسیه است مرحوم محدث نوری (ره) استاد مرحوم حاج شیخ عباس قمی (صاحب مفاتیح الجنان) در خصوص فضیلت و اهمیت زیارت عاشورا فرموده است: 9 در فضل و مقام زیارت عاشورا همین بس که از سنخ دیگر زیارت ها نیست که به ظاهر از انشاء و املای معصومی باشد، هر چند که از قلوب پاک ایشان جز آنچه از عالم بالا به آنها برسد بیرون نمی آید، ولی این زیارت ولعن و سلام و دعا از خداوند متعال به جبرئیل امین و از او به خاتم النبیین رسیده است).

صد میلیون درجه مقام برای زائر تعلق عنوان شهید برای زائر مطابق با اصحاب امام حسین (ع) در روز عاشورا، ضمانت حضرت حق تعالی در برآوردن تمامی ،حاجات زائر و رسیدن او به مقام مستجاب الدعوه، محو شدن گناهان و سائر ثوابها و آثاری که در اثر زیارت حضرت سید الشهداء با قرائت زیارت عاشورا وعده داده شده است گویای اسرار عجیب و شگفت انگیزی می باشد که به این زیارت شریف اختصاص دارد.

حضرت امام باقر (ع) در تعبیری عجیب فرموده اند که اگر مردم میدانستند در زیارت امام حسین (ع) چه فضیلتی است از شوق آن می مردند و حسرت رسیدن به آن پاداشها جسم و روح آنها را پاره پاره می کرد.

از حضرت امام صادق نیز روایت شده است ، فرمودند: زیارت امام حسین (ع) را فرو نگذار که خدا عمرت را طولانی و روزی ات را زیاد می کند و زندگی با سعادت و مرگ با شهادت به تو خواهد بخشید.

همچنین آن حضرت به صفوان فرمودند: زیارت عاشورا بخوان و از آن مواظبت کن.

برخی از علما و بزرگان با هدف برآمدن حاجات خود چهل روز پیاپی به قرائت زیارت عاشورا در اوقات معین می پرداختند و آن را بسیار مجرب می دانستند و مردم را نیز به توسل به این زیارت شریف برای رفع مشکلات و حل معضلات توصیه می فرمودند.

گلچین فرازهایی از زیارت عاشورا

۱. لقب «ثارالله»؛ نماد خونخواهی الهی

در فراز آغازین زیارت عاشورا، امام حسین (ع) با لقب «ثارالله» خطاب شده‌اند. این لقب، هم به معنای «خون» و هم به معنای «کسی که خون او طلب می‌شود» است. این واژه نشان می‌دهد که خون امام حسین (ع) متعلق به خداست و خداوند خود، انتقام او را خواهد گرفت. در قرآن کریم نیز به این موضوع اشاره شده است: «وَ مَن قُتِلَ مَظلُومًا فَقَد جَعَلنا لِوَلِيِّهِ سُلطانًا» (سوره اسراء، آیه ۳۳). این آیه بیانگر آن است که برای کسی که مظلومانه کشته شده، حق قصاص قرار داده شده است. در فرهنگ شیعه، خون امام حسین (ع) نماد ظلم‌ستیزی، حق‌طلبی و عزت‌خواهی است و یادآور این است که دفاع از حق، حتی اگر به قیمت جان انسان تمام شود، ارزشمند است.

۲. لقب «الوتر الموتور»؛ یگانه‌ای که انتقامش گرفته نشده

در زیارت عاشورا، امام حسین (ع) با لقب «الوتر الموتور» نیز مورد خطاب قرار می‌گیرند. این لقب به معنای «یگانه‌ای که خود و نزدیکانش کشته شده‌اند، اما انتقام خون آنان گرفته نشده است» است. این مفهوم، عمق فاجعه کربلا را نشان می‌دهد؛ فاجعه‌ای که در آن، نه تنها امام حسین (ع)، بلکه بسیاری از یاران و خاندان او نیز به شهادت رسیدند. انتقام خون امام حسین (ع) و یارانش به عهده امام زمان (عج) گذاشته شده است و این موضوع در ادعیه و زیارات متعدد، از جمله زیارت ناحیه مقدسه و دعای ندبه، مورد تأکید قرار گرفته است.

۳. لعن یزید و خاندان بنی‌امیه؛ نماد بیزاری از ستم

در زیارت عاشورا، یزید و خاندان بنی‌امیه مورد لعن قرار می‌گیرند. یزید به عنوان «پسر هند جگرخوار» و «ملعون پسر ملعون» توصیف شده است. هند جگرخوار، مادر یزید، در جنگ احد جگر حضرت حمزه (ع) را به دندان کشید و به همین دلیل به این نام معروف شد. علاوه بر این، خاندان بنی‌امیه، از جمله معاویه و ابوسفیان، در زمان پیامبر (ص) مورد لعن قرار گرفتند و در قرآن به عنوان «شجره ملعونه» معرفی شده‌اند. این لعن‌ها نشان‌دهنده بیزاری از ستمگرانی است که به حریم اهل بیت (ع) تجاوز کردند و حق‌ستیزی را به اوج رساندند.

۴. فلسفه لعن در زیارت عاشورا؛ تولی و تبری

برخی افراد به لعن‌های مکرر در زیارت عاشورا اعتراض می‌کنند و آن را خشن می‌دانند. اما باید توجه داشت که لعن در این زیارت به معنای ناسزاگویی نیست، بلکه نقطه مقابل رحمت است. لعن به معنای دوری از رحمت خداوند است و بخشی از اصل «تولی و تبری» در اسلام محسوب می‌شود. این اصل به معنای دوستی با دوستان خدا و بیزاری از دشمنان اوست. در قرآن نیز موارد زیادی وجود دارد که خداوند کافران و ستمگران را لعن کرده است، مانند آیه ۵۷ سوره احزاب که می‌فرماید: «إِنَّ الَّذِينَ يُؤْذُونَ اللَّهَ وَرَسُولَهُ لَعَنَهُمُ اللَّهُ». بنابراین، لعن در زیارت عاشورا، نه یک عمل خشن، بلکه بیانگر موضع‌گیری در برابر ظلم و ستم است.

۵. ترتیب لعن و سلام؛ تخلیه و تحلیه روح

در زیارت عاشورا، زائر ابتدا صد بار بر ستمگران لعن می‌فرستد و سپس صد بار بر امام حسین (ع) و یارانش سلام می‌دهد. این ترتیب، نشان‌دهنده تبری از دشمنان و تولی به دوستان خدا است. زائر با این عمل، خود را از دشمنان امام حسین (ع) پاک می‌کند و سپس با اظهار محبت به اهل بیت (ع)، تقرب به خدا را طلب می‌کند. این رویه، روشی عرفانی و حکیمانه است که در مسیر تعالی روح، ابتدا انسان خود را از آلودگی‌ها پاک می‌کند و سپس به سوی معبود خویش پرواز می‌کند.

۶. شکر بر مصیبت؛ نعمتی در پس فاجعه

در پایان زیارت عاشورا، زائر خداوند را به خاطر مصیبت عظیم کربلا شکر می‌کند. این شکرگزاری ممکن است در نگاه اول عجیب به نظر برسد، اما با توجه به نتایج نهضت کربلا، معنای عمیقی دارد. شهادت امام حسین (ع) و یارانش اگرچه مصیبتی بزرگ بود، اما نعمتی برای اسلام محسوب می‌شود، زیرا اسلام را از انحراف نجات داد و مسیر حق را آشکار کرد. امام حسین (ع) فرمودند: «إِنْ كَانَ دِينُ مُحَمَّدٍ لَمْ يَسْتَقِمْ إِلَّا بِقَتْلِي، فَيَا سُيُوفُ خُذِينِي». از این منظر، نهضت کربلا نعمتی عظیم بود که از سوی خداوند برای نجات مسلمانان مقرر گردید.

۷. لعن چهار شخص خاص؛ نمادهای ظلم در تاریخ

در فراز آخر زیارت عاشورا، چهار شخص مورد لعن قرار می‌گیرند. بر اساس تفسیر شیخ طوسی، این چهار شخص عبارتند از:

۱. قابیل (قاتل هابیل)

۲. قدار بن سالف (پی‌کننده ناقه صالح)

۳. ابن ملجم (قاتل امام علی (ع))

۴. معاویه (پدر یزید و فرزند ابوسفیان).

این لعن‌ها نشان‌دهنده بیزاری از ستمگران و قاتلان اولیای الهی در طول تاریخ است.

آداب قرائت زیارت عاشورا

از مستحبات قرائت زیارت عاشورا از نزدیک و یا راه دور در هر زمان و مکان بجا آوردن دو رکعت نماز زیارت است که اغلب پس از قرائت زیارت سید الشهداء (ع) لازم دانسته اند.

لیکن برخی گفته اند در زیارت از راه دور می توان نماز را قبل از قرائت زیارت عاشورا خواند و گروهی تقدم آن را بر زیارت اولی میدانند و برخی دیگر بجا آوردن دو رکعت نماز قبل از زیارت و دو رکعت پس از قرائت زیارت عاشورا را مستحب دانسته اند.

پانویس

1. قربانی مقدم، «محمد»، بررسی سندی زیارت عاشورا.