وقف
حقالناس در فقه اسلامی به حقوقی گفته میشود که انسانها نسبت به یکدیگر دارند و رعایت آنها بر هر مکلفی واجب است. این مفهوم در برابر حقالله قرار میگیرد، اما در فقه امامیه هر دو به هم پیوستهاند؛ زیرا تعدی به حقوق بندگان، در حقیقت نوعی بیاعتنایی به فرمان خداوند نیز محسوب میشود. اهمیت این موضوع چنان است که در روایات آمده است: «یُغفَرُ لِکُلِّ ذَنبٍ ما خَلاَ حُقُوقَ النّاس»؛ یعنی همهی گناهان جز حقالناس آمرزیده میشوند.[۱]
تفاوت حقالله و حقالناس
فقها حقالله را اموری دانستهاند که متعلق به مصالح عمومی و الهی است، مانند نماز و روزه، و حقالناس را اموری که متعلّق به اشخاص معین است. با این حال، در بسیاری از موارد این دو حق در هم تنیدهاند؛ مثلاً در قصاص یا دیه، حقالناس با جنبهای از حقالله همراه است. فقهای امامیه مانند شهید ثانی در مسالک الأفهام تأکید کردهاند که حقالناس تنها با رضایت صاحب حق ساقط میشود، نه با توبهٔ فرد خاطی.[۲]
گسترهی حقالناس در فقه اجتماعی
مفهوم حقالناس در فقه اسلامی محدود به اموال و معاملات نیست، بلکه در حوزههایی چون آبرو، امنیت، عدالت قضایی و حتی در رفتارهای فضای مجازی نیز مصداق دارد. بسیاری از فقهای معاصر، از جمله امام خمینی در تحریر الوسیله، غیبت، تهمت و هر نوع تضییع حیثیت مؤمن را از مصادیق روشن حقالناس دانستهاند. این نگاه سبب شده است که حقالناس یکی از پایههای اصلی اخلاق اسلامی و فقه اجتماعی شمرده شود.[۳]
جایگاه حقالناس در قرآن و معاد
در آموزههای قرآن، رعایت حقوق بندگان از معیارهای اصلی رستگاری معرفی شده است. آیهٔ «وَیْلٌ لِّلْمُطَفِّفِینَ» (مطففین: ۱) نمونهای از تأکید بر دقت در حقوق مردم است. روایات نیز نشان میدهند که حقالناس در قیامت قابل بخشش نیست مگر با رضایت صاحبان حق؛ بنابراین، ادای امانت، انصاف در معامله، و پرهیز از ظلم، از لوازم ایمان حقیقی دانسته شدهاند.[۴]
منابع
- شیخ حرّ عاملی، وسائلالشیعه، ج۱۷، ص۳۰۹.
- شهید ثانی، مسالک الأفهام، ج۱۴، ص۱۱۷.
- امام خمینی، تحریر الوسیله، ج۲، ص۵۹.
- علامه طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ج۲۰، ص۲۵۰.
[[رده:اخلاق اسلام