عبدالواحد آمدی

عبدالواحد آمدی، محدث و قاضی شهر آمد در سده ششم هجری بود که به‌ویژه به‌خاطر گردآوری کلمات قصار علی بن ابی‌طالب در کتاب غررالحکم شناخته می‌شود. این اثر تأثیرگذار بارها ترجمه، شرح و چاپ شده است. اطلاعات چندانی از زندگی شخصی او در دست نیست، اما بر پایه برخی شواهد، احتمال تعلق مذهبی او به شیعه مطرح شده است.

زندگی

آمدی با نام کامل ابوالفتح ناصح‌الدین عبدالواحد بن محمد، محدث و قاضی اهل شهر آمد در نیمه نخست سده ششم هجری قمری/دوازدهم میلادی بود. در برخی منابع، نام او به صورت محمد بن عبدالواحد نیز آمده است. اطلاعات چندانی از زندگی او در دست نیست و تاریخ دقیق تولد و وفات وی در منابع رجالی ذکر نشده است.

آمدی در مقدمه کتاب جواهرالکلام از احمد غزالی (درگذشته ۵۲۰ ق / ۱۱۲۶ م) به عنوان معاصر خود یاد کرده است. ابن‌شهر آشوب (درگذشته ۵۸۸ ق / ۱۱۹۲ م) نیز در بیان اسناد برخی آثار شیعه، از او به عنوان راوی کتاب غررالحکم یاد می‌کند. دربارهٔ زمان درگذشت وی، سال‌های متفاوتی چون ۵۱۰، ۵۲۰ و ۵۵۰ ق ذکر شده‌اند. محدث ارموی در مقدمه غررالحکم، با توجه به شواهد موجود، سال ۵۵۰ ق / ۱۱۵۵ م را صحیح‌تر دانسته است.

با توجه به اینکه ابن شهرآشوب اجازه روایت غررالحکم را از آمدی داشته و این کتاب را در شمار منابع شیعی آورده است، برخی پژوهشگران همچون مجلسی، افندی اصفهانی و نوری، او را از دانشمندان شیعه دانسته‌اند. در این میان، عبارت «کَرَّمَ اللهُ وَجْهَه» که آمدی در دیباچه کتاب دربارهٔ علی بن ابی‌طالب به کار برده، یا حمل بر تقیه شده یا آن را از تصرفات کاتبان دانسته‌اند.

آثار

شهرت آمدی بیشتر به سبب دو اثر او، یعنی غررالحکم و دررالکلم است. این آثار مجموعه‌ای از کلمات قصار منسوب به علی بن ابی‌طالب هستند. گردآوری چنین سخنانی تا پیش از قرن پنجم هجری رواج چندانی نداشت. از میان منابع پیشین، تنها اثر صد کلمه از جاحظ (درگذشته ۲۵۵ ق / ۸۶۹ م) در دسترس آمدی بوده، که او آن را اثری کوچک و در شأن جاحظ نمی‌دانسته است.

کتاب غررالحکم بر اساس حروف الفبا (تنها حرف اول) و با رعایت سجع تنظیم شده است. در سده دوازدهم هجری/هجدهم میلادی، جمال‌الدین محمد خوانساری (درگذشته ۱۱۲۱ یا ۱۱۲۵ ق / ۱۷۰۹ یا ۱۷۱۳ م) به دستور شاه سلطان حسین صفوی، این کتاب را به فارسی ترجمه و شرح کرد. این ترجمه در سال ۱۳۴۶ ش به کوشش میرجلال‌الدین محدّث ارموی در تهران منتشر شد.

در یکی دو قرن اخیر نیز توجه بسیاری به این اثر شده است. از جمله، عبدالکریم بن محمد یحیی قزوینی آن را بر اساس موضوع به ۹۹ باب تقسیم کرده، شرحی فارسی بر آن افزوده و نام آن را نظم الغرر و نضد الدرر نهاده است. بخشی از همین اثر با عنوان اصداف الدرر شناخته می‌شود.

غررالحکم همچنین به خواهش میرزا احمد تبریزی، توسط میرزا موسی خوشنویس (متخلص به «حالی») به فارسی برگردانده شد و بخشی از آن در مجموعه انهار جاریه در سال ۱۳۴۴ ق / ۱۹۲۵ م در شیراز به چاپ رسید. ترجمه دیگری نیز توسط حاجی محمدعلی انصاری در تهران در سال ۱۳۳۵ ش انجام شد. همچنین خلاصه‌ای از این کتاب را سید ابوالقاسم مرعشی همراه با متن عربی، در سال ۱۳۲۷ ش در تهران منتشر کرده است.

غررالحکم بارها به چاپ رسیده است، از جمله در دمشق (۱۳۳۱ ق / ۱۹۱۳ م)، صیدا (۱۳۴۹ ق / ۱۹۳۰ م) و بمبئی (۱۲۸۰ ق / ۱۸۶۳ م). نسخه‌های خطی متعددی از این اثر نیز در دست است.

علاوه بر غررالحکم، آمدی کتابی دیگر با عنوان جواهرالکلام فی الحکم و الاحکام من قصه سید الانام نیز داشته که حاجی خلیفه بخشی از مقدمه آن را نقل کرده است.

پانویس

منابع

• اختری، عباسعلی (۱۳۹۰). «آمدی». دایره‌المعارف جامع اسلامی. تهران: آرایه.