امیة بن ابی‌الصلت

اُمَیّة بن ابی الصَّلت امیة بن ابی‌الصلت
متولد	؟
وفات	۶۲۹م/ ۷ق مدینه
نژاد	عرب
حرفه	شاعر
آثار	مجموعه‌ای از شعرهایش برجا مانده.
دین	حنیف

اُمَیّة بن ابی‌الصَّلت‌ (؟ -۶۲۹م) شاعر عربی بود. نزدیک به بیشتر شعرهایش گمشده است که اغلب آن در زهد و سرگذشت پیامبران برپایه تورات بود. به دین حنیف یا به نقلی دینی با عنوان «حنیفیه» روی آورد اما با اینکه پس از اسلام را دید، مسلمان نشد. او از قبیله بنی ثقیف در طائف بود و از طرف مادری با بزرگان مکه رابطه خویشاوندی داشت. به جز وجود تاریخی، تمام جنبه‌های دیگر زندگی او مورد تردید است. اهمیت او در اشعاری منسوب به اوست که دارای مضامین مذهبی و داستان‌های مشابه قرآن هستند و با بقیه اشعار جاهلی متفاوتند. بسیاری از مورخان در سندیت این اشعار ابراز تردید کرده‌اند.

اُمَیَّه بن ابی‌صلت از شاعران قبیله ثقیف بود که یکتاپرست و مخالف بت‌پرستی بود. او در قرن هفتم میلادی می‌زیست و امیدوار بود پیامبر موعود باشد، اما با بعثت پیامبر اسلام، حسد ورزید. برخی معتقدند آیه‌ای از سوره اعراف دربارهٔ او نازل شده است. محمد در روایتی، او را بلعم باعورای اسلام معرفی کرده است.

زندگی

امیه در طائف در قبیله بنی‌ثقیف به‌دنیا آمد. مادرش رقیه دختر عبدشمس بن عبدمناف بود و از این راه با بزرگان مکه رابطه خوبی داشت. خانواده‌اش همه شعر می‌سرودند. خواهرش، فارعه، از آن جهت اهمیت دارد که گویند اخبار امیه را برای محمد بازگو می‌کرده است. تصویر مورخان سنتی عرب از او، گرچه در صحتش تردید وجود دارد، چنین بیان می‌کند که او متون کهن در مورد الله را خوانده‌بود و از عبادت بت‌ها اعلام برائت و بیزاری کرده‌بود. در اشعارش داستان پیامبران را، بر اساس کتاب‌های اهل کتاب، بیان می‌کند و اسامی بسیاری تولید می‌کند که عرب بیابانگرد ناآشنا بود.

اُمَیَّه بن ابی‌صلت از شاعران مشهور عرب بود. گفته شده که او یکی از زاهدان عصر خود و یکتاپرست بوده و از بت‌پرستی پرهیز می‌کرد. او مردم را به دینی که آن را «حنیفیه» می‌نامید دعوت می‌کرد. امیّه در قرن هفتم میلادی، هم‌زمان با اوایل بعثت پیامبر اسلام، زندگی می‌کرد. از پیامبر اسلام نقل شده که «شعر امیّه بن ابی صلت ایمان آورده ولی دلش ایمان نیاورده است.» همچنین، از محمد روایت شده که «داستان بلعم باعورا در بنی‌اسرائیل شبیه داستان امیّه بن ابی‌صلت در این امت است.». برخی گفته‌اند که آیه ۱۷۵ سوره اعراف: «وَاتْلُ عَلَیْهِمْ نَبَأَ الَّذِی آتَیْنَاهُ آیَاتِنَا…» دربارهٔ او نازل شده است.

گفته شده امیّه بن ابی صلت در کتب آسمانی خوانده بود که در آخرالزمان پیامبری مبعوث خواهد شد و به دلیل مهارت خود در ادب و شعر، امیدوار بود که خود او این پیامبر باشد. اما با ظهور پیامبر اسلام، بر او حسد برد. او در تلاش بود نقطه ضعفی در محمد بیابد و روزی که بر کشته‌های جنگ بدر گذر می‌کرد، پرسید: «این افراد را چه کسی کشته است؟» پاسخ دادند: «پیامبر اسلام» او گفت: «اگر او پیامبر بود، خویشان خود را نمی‌کشت.»

درگذشت

امیه هیچگاه اسلام نیاورد. مرگ امیه نیز آمیخته با افسانه است. معروف‌ترین داستان چنین بیان می‌کند که دو پرنده است بر سقف خانه او فرود می‌آیند، سقف شکافته‌می‌شود، دو پرنده با همدیگر سخن می‌گویند، یکی بر سینه امیه که بیهوش افتاده بود، می‌نشیند. آنگاه امیه به هوش می‌آید و ندای پرندگان را پاسخ می‌گوید، چند بیت می‌سراید و سپس جان می‌سپارد.

اشعار

حدود ۹۰۰ بیت از اشعار او موجود است که در دیوانی توسط محمد بن حبیب گردآوری شده است. در این اشعار برخی از داستانهای ویژه قرآن - با کلماتی گاه عین کلمات قرآن - آمده است. تنها تکه‌هایی از شعر امیه باقی‌مانده‌اند و اگرچه برخی از قصیده‌های بلند بازسازی شده‌اند، تحلیل لحن و تکنیک‌های به‌کار رفته امکان‌ناپذیر است؛ حتی امکان‌ناپذیر است که تعیین کرد که آیا این متون مذهبی واقعاً قصیده‌هایی در قالب سنتی بودند یا نه. فردریک، خاورشناس برجسته، اشعار پراکنده او را در دیوانی گردآوری کرده است.

روایات و اشعار امیه بر دو نوع کاملاً متمایز تقسیم می‌شوند:

• اشعار مدحی به شیوه جاهلی و بدوی. مانند:

1. امیه در برخی از اشعارش اشراف و ثروتمندان مکه را مدح کرده و از آنان صله طلبیده است.
2. قصیده‌ای مشهور در رثای کشتگان مکیان در جنگ بدر که در آن قریشیان را به انتقام و بازپس‌گیری خون‌بهای آنان تشویق می‌کند.
3. قصیده‌ای در مدح پیامبر اسلام که مسلماً جعلی است؛ چرا که معقول نیست کسی که مرثیه‌ای برای کشتگان مکیان در جنگ بدر گفته پیامبر اسلام را چنین مدح گوید.
4. قصیده‌ای در مدح آزادزادگان ایرانی که به آسانی می‌توان آن را جعلی و ساخته شعوبیان ایران‌دوست دانست.

• اشعار «مذهبی» که در فضایی کاملاً افسانه‌ای غرق هستند و بخشی از حوادث زندگیش را نیز دربردارند. این اشعار با خبر ظهور پیامبری تازه شروع می‌شود. امیه یک یا دو همراه ابوسفیان به شام رفت. در راه پیوسته تورات و انجیل را می‌خواند، با راهبان به گفت و گو می‌نشست و به کارهای عجیب می‌پرداخت. سرانجام، راهبان بشارت ظهور پیامبری نو را دادند. او که طمع در پیامبری داشت، در پی یافتن آن اوصاف در خود برآمد. اما خود دارای هیچ‌یک‌نبود، به همین سبب، سخت ناراحت و غمگین شد (برخی گفته‌اند که آیة ۱۷۵ سوره اعراف دربارهٔ او نازل شده است).

سندیت اشعار

بحث مستشرقان با ترجمه کتاب کتاب البدء و التاریخ مقدسی توسط کلمان هوار شروع شد که اظهار داشت: چون در داستان‌های مشترک بین قرآن و اشعار امیه، اشعار امیه جزئیاتی دارند که در قرآن نیست دیگر نمی‌توان آنها را تقلید از قرآن تلقی کرد، بلکه باید باور داشت که شعرها واقعی و پیش از نزول قرآن وجود داشته‌اند. تور آندره اشعار امیه را در کتاب «ریشه‌های اسلام و مسیحیت» در پژوهشی موشکافانه بررسی کرد و نظریهٔ هوار را به کلی ناصحیح خواند و استدلالهای او را رد کرد و محور اصلی نظریه هوار را که «پیش‌تر بودن اطلاعات داده شده در شعر امیه نسبت به قرآن کریم» دلیل عمده اصالت شعرش می‌داند، به شدت مورد انتقاد قرار داد.

حجاج بن یوسف ثقفی گفته است: «آنانکه شعر امیه را می‌شناختند، درگذشتند و بدین‌سان، سخن او نیز نابود شد.» آذرتاش آذرنوش از این سخن چنین نتیجه می‌گیرد: «این سخن بدان معنی است که آن مقدار شعر عامیانه که تا آن روز به نام امیه ساخته شده بوده، مورد قبول حجاج نبوده، یا اصلاً اشعار فراوانی هنوز جعل نشده بوده است». رژی بلاشر نیز چنین نتیجه می‌گیرد که «این آثار نه از نظر مضمون و نه از نظر اسلوب، به هیچ وجه بازگو کننده آن آثار مذهبی جاهلی - که وجود آن برای ما چون رازی گشته است - نمی‌تواند بود».

سیدن استیکر می‌نویسد برخی از اشعار او ممکن است موثق باشند. جیمز مونتگمری، استاد مطالعات عربی و ایرانی دانشگاه کمبریج، در مدخل دانشنامه اسلام می‌نویسد: «هرگونه برداشت احساسی یا تحلیل شخصیت امیه بر اساس چنین متون مورد تردید واقع‌شده‌ای نابخردانه است»

تحلیل اشعار

پنج عامل را باید در بررسی اشعار او در نظر گرفت: (۱) وضع فرهنگی-مذهبی طائف، (۲) روایت‌های مبتنی بر حنیف بودن امیه، (۳) رفتار او با محمد، (۴) تکه‌تکه بودن شعرهایش و (۵) انگیزه‌ها برای جعل و انتساب اشعار به او. امیه معاصر محمد بود و گفته‌شده که باهم رقیب و دشمن بودند؛ این امر احتمال تاثیرپذیری محمد از امیه را نفی می‌کند. اشعار غیرمعمول امیه (اگر موثق باشند) ممکن است گواهی بر گستردگی داستان‌های قرآنی در مکه و پیرامونش در آن زمان باشد. در برخی داستان‌ها تفاوت‌های فاحشی میان روایت قرآن و اشعار منسوب به امیه وجود دارد که شاید منبعی برای افسانه‌های موجود در تفاسیر باشد؛ گرچه متون آگادایی منبع بهتری برای این افسانه‌ها به‌نظر می‌رسد.

پانویس

منابع

• آذرنوش، آذرتاش. «امیة بن ابی الصلت». دائرةالمعارف بزرگ اسلامی. ج. ۱۰.
• اختری، عباسعلی (۱۳۹۰). «امیة بن ابی صلت». دایرةالمعارف جامع اسلامی. تهران: آرایه.

• Montgomery, James (2012). "Umayya b. Abi 'l-Ṣalt". Encyclopaedia of Islam (به انگلیسی) (Secondناشر= Brill Online ed.).