عبادت در اسلام
عبادت در اسلام نهتنها حق خداوند بلکه مسئولیت بنیادین انسان است. این مسئولیت، هم یک الزام اخلاقی (moral imperative) و هم راهی برای تحقق حقیقت انسان است.
جنبههای مختلف عبادت در اسلام
عبادت به عنوان الزام اخلاقی (The Moral Imperative)
عبادت در اسلام جایگاه مرکزی دارد و این امر در ساختار سوره فاتحه، که خلاصهای از قرآن دانسته میشود، بهوضوح دیده میشود. این سوره با ستایش خداوند آغاز شده، در انتها درخواست بنده از خداوند را مطرح میکند، و در آیه پنجم به یکی از مهمترین بیانات قرآنی درباره عبادت اشاره دارد:[۱]
«ایاک نعبد و ایاک نستعین» (تنها تو را میپرستیم و تنها از تو یاری میجوییم).
عبادت: پیوند میان خدا و انسان
مفسران بر این باورند که عبادت نقطه اتصال میان خدا و بشر است و در قلب تعالیم قرآنی قرار دارد. قرآن به دفعات به انسانها دستور میدهد که خدا را عبادت کنند و هیچ شریکی برای او قائل نشوند. یکی از احادیث معتبر، اصل پیام نبوی را اینگونه خلاصه میکند:[۲]
«حق خدا بر بندگان این است که او را عبادت کنند و برای او شریک نیاورند. و حق بندگان بر خدا این است که کسانی را که برای او شریکی نیاورند، عذاب نکند.»
این حدیث رابطه میان حق و مسئولیت را روشن میکند: خداوند حقی بر انسان دارد (عبادت)، و انسان نیز مسئولیت دارد که این حق را ادا کند.[۳]
حق در عبادت
واژه حَقّ در قرآن حدود ۳۰۰ بار به کار رفته و در برخی موارد به عنوان یکی از نامهای خداوند ذکر شده است. معانی این واژه شامل حقیقت، واقعیت، درستی، شایستگی، و مسئولیت میشود. در علوم اسلامی، مفهوم حقیقت (حقیقة) به دنبال یافتن حقیقت و درستی در محدوده ابزارها و روشهای آن علم است. بنابراین، عبادت در اسلام نه فقط یک وظیفه اخلاقی بلکه راه تحقق حقیقت انسان است. حقوق الهی (حقوقالله) و حقوق انسان (حقوقالإنسان) دو مفهوم کلیدی در اسلام هستند. حق اصلی خداوند بر انسان، عبادت اوست؛ و این عبادت نهتنها به عنوان یک وظیفه اخلاقی بلکه به عنوان راهی برای رسیدن به کمال و حقیقت انسانی در نظر گرفته میشود. در نتیجه، بهشت، نتیجه و پیامد نهایی عبادت است، یعنی تحقق حقیقت وجود انسان.[۴]
شهادتین و تحقق عبادت
عبادت باید بر شناخت معبود (ماعبود) و شیوه صحیح عبادت استوار باشد:[۵]
- شهادت اول: «لا اله الا الله» → بیان حق خداوند و یکتایی او.
- شهادت دوم: «محمد رسولالله» → بیان مسئولیت انسان در عبادت بر اساس الگوی پیامبر اسلام.
این دو شهادت (شهادتین)، اصول اساسی عبادت را تشکیل میدهند و قرآن تأکید میکند که همه پیامبران این دو بُعد را تعلیم دادهاند:[۶]
«ما هیچ پیامبری پیش از تو نفرستادیم مگر اینکه به او وحی کردیم که: هیچ معبودی جز من نیست، پس مرا عبادت کنید.» (سوره انبیا، آیه ۲۵)
ضرورت شناخت معبود
در الهیات اسلامی، گفتوگو درباره خدا (God-talk) همواره بر شناخت واقعیت معبود، یعنی "حق مطلق" تمرکز دارد تا انسان بتواند به شیوهای درست و مناسب با او ارتباط برقرار کند. از این رو، اهمیت دانش و معرفت در عبادت را نمیتوان نادیده گرفت. قرآن و سنت، همانطور که فرانتس روزنتال توصیف میکند، نمونهای از "پیروزی دانش" (knowledge triumphant) هستند.[۷]
پیامبر اسلام در اینباره گفته است: «عبادتکنندهای که معبود خود و راه درست عبادت را نشناسد، مانند الاغی در آسیاب است.» علی بن ابیطالب نیز تأکید میکند: «عبادتی که در آن علم نباشد، خیری در آن نیست، و علمی که در آن فهم نباشد نیز بیارزش است.» از جعفر صادق نیز نقل شد است که عقل را چنین تعریف میکند: «عقل چیزی است که با آن خداوند رحمان پرستیده میشود و بهشت حاصل میگردد.» این دیدگاهها بیانگر آن است که در تعالیم اسلامی، عبادت حقیقی بدون شناخت خداوند و شناخت خود ممکن نیست. در همین خصوص از غزالی در تفسیر آیه «وَما خَلَقتُ الجِنَّ وَالإِنسَ إِلّا لِیَعبُدونِ» (ذاریات: ۵۶) نقل شده است که: «یعنی تا بندگان من باشند. هیچ بندهای بنده نمیشود مگر آنکه پروردگارش را در ربوبیت او و خود را در عبودیت خویش بشناسد. او باید خود و خدای خویش را بشناسد، و این غایت نهایی ارسال پیامبران است.» همچنین گفته شده است که شهادتین تنها یک بیان اعتقادی نیستند، بلکه روشی برای شناخت خدا ارائه میدهند:[۸]
- نفی (لا اله): نفی هرگونه شریکی برای خدا و نفی هر ادعای نادرست نسبت به صفات الهی.
- اثبات (الا الله): اثبات یکتایی خدا و تصدیق صفات او به درستی.
پانویس
ارجاعات
- ↑ chittick, “Worship”, Classical Islamic Theology, 220-221.
- ↑ chittick, “Worship”, Classical Islamic Theology, 220-221.
- ↑ chittick, “Worship”, Classical Islamic Theology, 220-221.
- ↑ chittick, “Worship”, Classical Islamic Theology, 220-221.
- ↑ chittick, “Worship”, Classical Islamic Theology, 220-221.
- ↑ chittick, “Worship”, Classical Islamic Theology, 220-221.
- ↑ chittick, “Worship”, Classical Islamic Theology, 221-223.
- ↑ chittick, “Worship”, Classical Islamic Theology, 221-223.
منابع
- chittick, william c. (2008). "Worship". The Cambridge Companion to Classical Islamic Theology (به انگلیسی). Cambridge: Cambridge University Press.