شهید اول

محمد بن مکی عاملی (۷۳۴ – ۷۸۶ هجری قمری)، معروف به «شهید اول»، یکی از فقهای برجسته شیعه در قرن هشتم هجری محسوب می‌شود. وی از شاگردان برجسته فخرالمحققین حلی بود و در حوزه فقه شیعه تحصیلات و فعالیت‌های علمی چشمگیری داشت. از مهم‌ترین تألیفات او می‌توان به «اللمعة الدمشقیة» و «ذكرى الشيعة» اشاره کرد که هر دو آثار مهمی در زمینه فقه شیعه به شمار می‌روند. شهید اول در شهر دمشق، به دلیل دشمنی‌ها و حسدهای برخی مخالفان جریان شیعی، به شهادت رسید. نقش علمی و جایگاه فقهی وی در تاریخ اندیشه شیعه مورد توجه محققان و پژوهشگران قرار دارد.

ولادت

شهید اول، محمد بن مکی عاملی، در سال ۷۳۴ هجری قمری در روستای جزّین (یا جَزّین) از مناطق جبل عامل در لبنان زاده شد. پدر وی، جمال‌الدین مکی بن شمس‌الدین، از دانشوران نامدار روزگار خود به شمار می‌رفت. در منابع تاریخی و رجالی، او با القاب و عناوینی همچون ابن مکی، امام الفقیه، شهید یا شهید اول یاد شده است.

تحصیلات و استادان

در اوایل بلوغ، محمد بن مکی به عراق سفر کرد و در شهر حله که در آن زمان یکی از مراکز مهم شیعیان بود، سکونت گزید و در محضر دانشمندان برجسته به تحصیل پرداخت. وی به عنوان یکی از پر استادترین فقهای شیعه شناخته می‌شود و بنا بر نقل‌هایی از سید صدر کرکی، دخترزاده محقق حلی، بیش از هزار اجازه روایتی و اجتهادی از اساتید مختلف دریافت کرده بود که نشان‌دهنده تلمذ او نزد اساتید متعدد است.

از جمله استادان مهم شهید اول می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• فخرالمحققین، پسر علامه حلی: شهید اول بیش از هفت ماه در محضر وی به تحصیل مشغول بود. نقل شده که شهید برای تلمذ به قصد علامه حلی به حله رفته بود، اما در بین راه با مراسم تشییع جنازه وی مواجه شد. شهید اول اجازه روایتی از فخرالمحققین دارد که در پشت کتاب «القواعد» آمده است و بیانگر تائید و اعطای اجازه روایت به او توسط این استاد بزرگ است.
• سید عمیدالدین بن عبدالمطلب حلی: خواهرزاده علامه حلی که بر بسیاری از کتب علامه حلی شرح نوشته است.
• سید ضیاءالدین عبدالله حلی: برادر سید عمیدالدین که شرحی بر کتاب «تهذیب الوصول» علامه حلی دارد.
• ابن معیه: دانشمندی برجسته در فقه، تاریخ، انساب و ادب که تألیفات فراوانی دارد. شهید اول وی را از شگفتی‌های زمان خود در علوم و آثار معرفی کرده است.

این مجموعه استادان، نقش اساسی در شکل‌گیری دانش و فقه شهید اول ایفا کردند و تأثیر گسترده‌ای بر سطح علمی ایشان داشتند.

شاگردان

محمد بن مکی عاملی (شهید اول) شاگردان متعددی، در حوزه‌های فقه و حدیث پرورش داد. برخی از مهم‌ترین شاگردان وی که نزد او به تحصیل پرداخته و اجازه روایت دریافت کردند عبارت‌اند از:

• شیخ مقداد سیوری، نویسنده کتاب «التنقیح».
• شیخ حسن بن سلیمان حلی، مؤلف کتاب «مختصر بصائر الدرجات».
• شیخ شمس‌الدین محمد، مشهور به ابن عبدالعال کرکی عاملی.
• شیخ زین‌الدین علی بن خازن حائری، استاد روایت احمد بن فهد حلی، نویسنده کتاب‌های «المهذب»، «الموجز» و «عدة الداعی».

شهید اول در دوازدهم رمضان سال ۷۸۴ هجری قمری، یعنی دو سال پیش از شهادتش، اجازه‌نامه‌ای مفصل در حوزه روایت به شیخ زین‌الدین علی بن خازن حائری صادر کرد. متن این اجازه‌نامه در کتاب روضات الجنات نقل شده است. این شواهد بیانگر جایگاه علمی شهید اول و تأثیرگذاری او در گسترش علوم روایی و فقهی شیعه به شمار می‌رود.

آثار و تألیفات

فهرست آثار و تألیفات محمد بن مکی عاملی، مشهور به شهید اول، بر اساس گزارش کتاب ریحانة الأدب به شرح زیر است:

• اختصار الجعفر
• الأربعون حدیث
• الأربعون مسأله
• الاعتقادیه
• الألفیه فی فقه الصلوة؛ این اثر دربارۀ احکام نماز است. شهید ثانی شرحی بر آن با عنوان المقاصد العلیه نگاشته که در تهران به‌صورت چاپ سنگی منتشر شده است.
• الباقیات الصالحات
• البیان؛ اثری فقهی که به چاپ رسیده است.
• التکلیف یا التکلیفیه
• جامع البین یا الجامع بین شرحی الأخوین؛ این کتاب شرح تهذیب الوصول علامه حلی است که میان دو شرح دیگر، تألیف سید عمیدالدین و سید ضیاءالدین ـ خواهرزادگان علامه حلی ـ نگاشته شده است.
• غایة المراد فی شرح نکت الإرشاد؛ حاشیه‌ای بر شرح إرشاد علامه حلی که در ایران چاپ سنگی شده است.
• حاشیه قواعد الأحکام علامه حلی
• خلاصة الاعتبار فی الحج و الاعتمار
• الدروس الشرعیه فی فقه الامامیه؛ اثری فقهی که به چاپ رسیده است.
• القواعد الکلیة فی الأصول و الفروع؛ مشهور به قواعد شهید و منتشر شده به صورت چاپ سنگی.
• اللمعة الدمشقیة؛ یکی از مهم‌ترین آثار شهید اول که بارها در ایران چاپ شده و همچنان از متون درسی حوزه‌های علمیه است.
• مجامیع ثلاثه؛ در سه مجلد
• المزار
• المسائل؛ مشهور به مسائل ابن مکی
• النفلیه؛ این اثر همراه با الفوائد المکیه، که شرح شهید ثانی بر آن است، در تهران چاپ سنگی شده است.
• الدرة الباهرة من الأصداف الطاهرة؛ از جمله آثار منسوب به شهید اول.
• ذکرى الشیعة فی أحکام الشریعة؛ کتابی فقهی ـ استدلالی که به مباحث طهارت و نماز اختصاص دارد.

این مجموعه آثار بیانگر گستردگی دانش شهید اول در زمینه‌های فقه، اصول و حدیث و همچنین جایگاه برجسته او در تاریخ اندیشه اسلامی است.