ابن‌اسحاق

ابن‌اسحاق، با نام کامل محمد بن اسحاق بن یسار بن خیار محدث و مورخ ایرانی‌تبار قرن دوم هجری، نخستین نگارنده جامع سیره پیامبر اسلام بود. او در مدینه به دنیا آمد، احادیث سیره را گردآوری کرد و به‌سبب برخی گرایش‌هایش مورد انتقاد سنت‌گرایان قرار گرفت. پس از ترک مدینه، به شهرهای مختلف سفر کرد و اثری ماندگار در قالب سه بخش تدوین نمود. با وجود اختلاف نظرها دربارهٔ اعتبار روایاتش، بسیاری از احادیث او در منابع معتبر اهل‌سنت نقل شده‌اند و نسخه‌ای از کتاب او توسط ابن‌هشام به شکل رایج امروزی درآمده است.

زندگی

ابن‌اسحاق با نام کامل محمد بن اسحاق بن یسار بن خیار، محدث و مورخ ایرانی‌تبار بود که در نیمه دوم قرن اول هجری در مدینه به دنیا آمد (حدود سال ۸۵ ق). او دوران کودکی و تحصیل خود را در همان شهر گذراند. از جوانی به گردآوری احادیث و روایت‌های مربوط به دوران جاهلیت عرب و سیره پیامبر اسلام علاقه‌مند شد و روایت‌های مربوط به زندگی، جنگ‌ها و رفتارهای پیامبر را از محدثان و مردم مدینه ـ که به دوران پیامبر نزدیک بودند ـ گردآوری می‌کرد.

ابن‌اسحاق به‌سبب گرایش‌هایی به تشیع و تمایل به اهل‌بیت، با مخالفت‌هایی از سوی برخی سنت‌گرایان روبه‌رو شد. مالک بن انس (۹۳–۱۷۹ ق)، بنیان‌گذار مذهب مالکی، احادیث او را ضعیف و غیرقابل اعتماد دانست و او را متهم به تشیع و غلو کرد. برخی از پیروان مکتب حدیث نیز نسبت‌هایی چون فسق و فساد به او دادند. این مخالفت‌ها موجب شد تا حاکم مدینه او را تنبیه بدنی کرده و از برخی فعالیت‌ها در مسجد بازدارد.

ابن‌اسحاق نیز در واکنش به این اتهامات، در مواردی به نقد مالک بن انس پرداخت و احادیث او را نادرست دانست. در نهایت، فشارها موجب شد که مدینه را ترک کند. او ابتدا به اسکندریه رفت و سپس به شهرهایی چون کوفه، موصل، ری، حیره و بغداد سفر کرد. گفته شده است که نزد منصور عباسی پذیرفته شد و کتابی مفصل از آغاز آفرینش تا دوران خلافت منصور برای ولیعهد او تدوین کرد. برخی محققان این روایت را نادرست دانسته‌اند و معتقدند که کتاب اصلی ابن‌اسحاق پیش از سفر او به بغداد نگاشته شده، چراکه روایات آن عمدتاً از راویان مدینه و مصر است و اثری از راویان عراقی در آن دیده نمی‌شود. علاوه بر این، برخی گزارش‌های موجود در این کتاب، مانند مشارکت عباس بن عبدالمطلب در جنگ بدر در کنار مشرکان مکه، با سیاست‌های رسمی عباسیان ناسازگار بوده است و بعید است در کتابی به دستور خلیفه درج شده باشد.

سیره ابن‌اسحاق

شهرت ابن‌اسحاق بیشتر به‌دلیل تألیف کتابی دربارهٔ سیره پیامبر اسلام است. پیش از او نیز گزارش‌هایی دربارهٔ زندگی پیامبر گردآوری شده بود، از جمله توسط عروه بن زبیر (م ۹۲ ق)، ابان بن عثمان (م ۱۰۵ ق) و وهب بن منبه (م ۱۱۰ ق). دیگر محدثان چون شرحبیل بن سعد، ابن‌شهاب زهری، عاصم بن عمر، عبدالله بن ابی‌بکر بن حزم، موسی بن عقبه و معمر بن راشد نیز در زمینه گردآوری احادیث سیره و مغازی نقش داشتند. با این حال، ابن‌اسحاق نخستین کسی بود که مجموعه‌ای جامع و منسجم در این باره نگاشت و از این جهت از جایگاه ویژه‌ای برخوردار شد.

پس از ابن‌اسحاق، محدثانی چون زیاد بکائی، واقدی (م ۲۰۸ ق) و محمد بن سعد (م ۲۳۰ ق) آثار او را روایت کردند. عبدالملک بن هشام (م ۲۱۸ ق) نسخه‌ای کامل از سیره ابن‌اسحاق را به روایت زیاد بکائی تدوین نمود که به‌مرور به مشهورترین نسخه این اثر بدل شد. به‌نظر می‌رسد اثر اصلی ابن‌اسحاق در سه بخش تنظیم شده بود: کتاب المبتدأ یا المبدأ و قصص الأنبیاء، المبعث و المغازی. از این اثر تنها بخش‌هایی از طریق ابن‌هشام، طبری و دیگر مورخان باقی مانده است. برخی مستشرقان مانند قره باشق مدعی مشاهده برگ‌هایی از کتاب المبتدأ شده‌اند، اما اصالت آن تأیید نشده است.

در مورد اعتبار روایات ابن‌اسحاق، دیدگاه‌های متفاوتی وجود دارد. برخی او را متهم به جعل و تدلیس کرده‌اند و برخی دیگر مانند خطیب بغدادی و ابن سیدالناس از او دفاع کرده‌اند و گرایش‌های فکری او را مانعی برای اعتبار اخبارش ندانسته‌اند. ابن‌عَدی نیز از تلاش‌های او در انتقال توجه حاکمان به سیره پیامبر تمجید کرده است. محدثان بزرگ اهل سنت مانند بخاری، مسلم، ترمذی، نسائی، ابوداوود و ابن‌ماجه، روایت‌هایی از او را در صحاح سته نقل کرده‌اند.

درگذشت

ابن‌اسحاق در فاصله سال‌های ۱۵۱ تا ۱۵۳ ق در بغداد درگذشت و در مقبره خیزران، مادر هارون‌الرشید، به خاک سپرده شد.

پانویس

منابع

• اختری، عباسعلی (۱۳۹۰). «ابن‌اسحاق». دایرةالمعارف جامع اسلامی. تهران: آرایه.