محمد عبده

محمد عبده، (۱۸۴۹–۱۹۰۵) دانشمند و اصلاح‌گر مصری، با تأثیرپذیری از جمال‌الدین اسدآبادی به آزادسازی قوانین اسلامی پرداخت و اسلام را دینی علمی‌تر و متمدن‌تر از مسیحیت معرفی کرد.

زندگی

محمد عبده، دانشمند دینی، فقیه و اصلاح‌گر لیبرال مصری بود. او در زمان تحصیل در قاهره تحت تأثیر جمال‌الدین اسدآبادی قرار گرفت. عبده به دلیل افکار سیاسی رادیکال خود از سال ۱۸۸۲ تا ۱۸۸۸ به تبعید فرستاده شد. پس از بازگشت به مصر، فعالیت قضایی خود را آغاز کرد و در سال ۱۸۹۹ به مقام مفتی (مشاور حقوقی) رسید. در کتاب خود با عنوان رساله‌ای دربارهٔ توحید، او ادعا کرد که اسلام بر مسیحیت برتری دارد زیرا بیشتر پذیرای علم و تمدن است. عبده با آزادسازی قوانین و مدیریت اسلامی، عدالت، رفاه و عقل سلیم را ترویج داد، حتی اگر این رویکرد با تفسیرهای تحت‌اللفظی قرآن در تضاد باشد.

محمد عبده (۱۸۴۹–۱۹۰۵) فقیه و نویسنده مصری بود و از متفکران برجسته و تا حدودی بحث‌برانگیز جهان اسلام در سده نوزدهم و اوایل سده بیستم به‌شمار می‌رود. خانواده عبده در روستای محله نصّر، واقع در استان بحیره مصر، در کشاورزی فعالیت داشتند. پدر مذهبی او معلمی برای آموزش قرآن به او استخدام کرد و عبده توانست در دو سال، قبل از رسیدن به ۱۳ سالگی، قرآن را حفظ کند. استعدادهای وی خانواده‌اش را واداشت تا او را در ۱۸۶۲ به شهر طنطا برای ادامه تحصیل دینی در بزرگ‌ترین مسجد آن، مسجد احمدی (یا احمد البدوی) بفرستند. روش‌های سنتی تدریس و مطالب نامفهوم مورد علاقه عبده نبود و معلمان ناکارآمد او را راضی نمی‌کردند. او مسجد را ترک کرد و قصد داشت حرفه کشاورزی را دنبال کند و از ادامه تحصیلات دینی صرف نظر کند. پیش از بازگشت به روستا، عبده مدتی را در خانه یکی از بستگان صوفی گذراند که با روش آموزش یک‌به‌یک، او را با متون صوفیانه آشنا کرد و علاقه او به دانش دینی را تحریک کرد. این تجربه بعداً باعث شد تا عبده روش‌های سنتی آموزش و یادگیری را نقد کند، روش‌هایی که به جای تفکر انتقادی، بر حفظ و خواندن متون پیچیده و غیرقابل فهم مبتنی بودند.

فعالیت علمی و تأثیر استادان

عبده تحصیلات دینی خود را از سر گرفت و در ۱۸۶۶ به الازهر رفت. او علاقه‌مند به علوم طبیعی، ریاضیات و فلسفه شد، موضوعاتی که تعداد کمی از استادان قادر به آموزش آنها بودند. در ۱۸۷۲ با جمال‌الدین افغانی (۱۸۳۹–۱۸۹۷)، روشنفکر اسلامی تأثیرگذار و مسافرت کرده، آشنا شد و او را به عنوان مربی و راهنمای روحانی پذیرفت. اندیشه‌های دینی و شور سیاسی و اجتماعی افغانی تأثیر عمیقی بر عبده گذاشت و دیدگاه او را با نظریه‌های مدرن آشنا کرد، بدون اینکه صرفاً روش سنتی را دنبال کند. هر دو برای آزادی جهان اسلام از سلطه استعمار و مقابله با وضعیت موجود جهل و ناآگاهی فعالیت کردند.

فعالیت‌های سیاسی و شغلی

عبده به عنوان استاد در دارالعلم، که در ۱۸۷۱ برای آموزش علوم اسلامی و مدرن تأسیس شده بود، شروع به کار کرد. او در ۱۸۷۹ از سمت خود برکنار شد، همان سالی که اسدآبادی به دلیل فشارهای شورای وزرای تحت کنترل بریتانیا از مصر اخراج شد. سال بعد، عبده مسئول روزنامه رسمی مصر، الوقایع المصریه، شد و در آن به نقد آموزش در مدارس مصر، رشوه‌های رایج در دولت و رفتارهای غیرمذهبی و نوآورانه در میان مسلمانان پرداخت. او از احمد عرابی و قیام ملی‌گرایانه وی (۱۸۷۹–۱۸۸۲) حمایت کرد. شکست این قیام و اشغال مصر توسط بریتانیا در ۱۸۸۲ باعث شد عبده به بیروت تبعید شود، جایی که به تدریس در مساجد و توسعه مدرسه سلطانیه پرداخت و به تدریس علوم دینی و زبان عربی مشغول شد.

عبده در ۱۸۸۹ به مصر بازگشت و رویکرد خود را در سیاست تغییر داد و از مواجهه با قدرت سیاسی اجتناب کرد. او به آموزش پیروانش پرداخت و برخی از آنان را در ارائه خدمات اجتماعی به فقرا و ترویج آگاهی دربارهٔ ضرورت اصلاحات و مدرنیزاسیون مشارکت داد. در ۱۸۹۹، عبده به مفتی اعظم مصر منصوب شد و تا زمان مرگش این سمت را حفظ کرد. پروژه شرح قرآن او در زمان مرگش ناتمام بود و بعداً توسط شاگردش، رشید رضا، ادامه یافت.

آثار و نوشتارها

برخی از درس‌های دینی عبده در بیروت در ۱۸۹۷ در مصر با عنوان رساله توحید منتشر شد؛ کتابی مهم در الهیات که نشان‌دهنده دانش عمیق او از فلسفه اسلامی و تأکید بر عقل، به جای تقلید صرف، در فهم دین است. در همان سال، شرح کتاب البصیر النصیریه، تعلیقی بر یک اثر منطق قرون وسطایی، از او منتشر شد. در ۱۸۸۴ عبده به پاریس رفت و با اسدآبادی، هفته‌نامه سیاسی و ادبی العهده الوثقی را بنیان‌گذاری کرد که به نقد حکومت‌های استعماری و ترویج اتحاد مسلمانان اختصاص داشت. هرچند این نشریه کمتر از یک سال منتشر شد، نقش عبده در سیاست مصر و شهرت او به عنوان عالم دینی متعهد به مسائل اجتماعی و سیاسی تثبیت شد. در بازگشت به بیروت، او بیشتر بر تدریس و نگارش متمرکز شد و دو شرح دیگر منتشر کرد: یکی در ۱۸۸۵ با عنوان *نهج البلاغه* و دیگری در ۱۸۸۹ بر مجامع همذانی، مجموعه‌ای از داستان‌های موزون و منثور. این آثار نشان‌دهنده علاقه عبده به فصاحت و نثر موزون است.

پانویس

منابع

• al-Saleh, Asaad (2014). "'Abduh, Muhammad". In Ibrahim Kalin (ed.). The Oxford Encyclopedia of Philosophy, Science, and Technology in Islam (به انگلیسی). New York, USA: Oxford University Press. ISBN 978-0-19-935843-4.
• Group of writers (2006). "Abduh". Concise Encyclopædia Britannica (به انگلیسی). USA: Encyclopædia Britannica.