شهید اول
محمد بن جمال الدین مکی عاملی (۷۳۴ – ۷۸۶ هجری قمری)، معروف به «شهید اول»، یکی از فقهای برجسته شیعه در قرن هشتم هجری محسوب میشود. وی از شاگردان برجسته فخرالمحققین حلی بود و در حوزه فقه شیعه تحصیلات و فعالیتهای علمی چشمگیری داشت. از مهمترین تألیفات او میتوان به «اللمعة الدمشقیة» و «ذكرى الشيعة» اشاره کرد که هر دو آثار مهمی در زمینه فقه شیعه به شمار میروند. شهید اول در شهر دمشق، به دلیل دشمنیها و حسدهای برخی مخالفان جریان شیعی، به شهادت رسید. نقش علمی و جایگاه فقهی وی در تاریخ اندیشه شیعه مورد توجه محققان و پژوهشگران قرار دارد[۱].
ولادت
شهید اول، محمد بن مکی عاملی، در سال ۷۳۴ هجری قمری در روستای جزّین (یا جَزّین) از مناطق جبل عامل در لبنان زاده شد[۲]. پدر وی، جمالالدین مکی بن شمسالدین، از دانشوران نامدار روزگار خود به شمار میرفت. در منابع تاریخی و رجالی، او با القاب و عناوینی همچون ابن مکی، امام الفقیه، شهید یا شهید اول یاد شده است[۳].
تحصیلات و استادان
در اوایل بلوغ، محمد بن مکی به عراق سفر کرد و در شهر حله که در آن زمان یکی از مراکز مهم شیعیان بود، سکونت گزید و در محضر دانشمندان برجسته به تحصیل پرداخت[۴][۵]. وی به عنوان یکی از پر استادترین فقهای شیعه شناخته میشود و بنا بر نقلهایی از سید صدر کرکی، دخترزاده محقق حلی، بیش از هزار اجازه روایتی و اجتهادی از اساتید مختلف دریافت کرده بود که نشاندهنده تلمذ او نزد اساتید متعدد است.
از جمله استادان مهم شهید اول میتوان به موارد زیر اشاره کرد:
- فخرالمحققین، پسر علامه حلی: شهید اول بیش از هفت ماه در محضر وی به تحصیل مشغول بود. نقل شده که شهید برای تلمذ به قصد علامه حلی به حله رفته بود، اما در بین راه با مراسم تشییع جنازه وی مواجه شد. شهید اول اجازه روایتی از فخرالمحققین دارد که در پشت کتاب «القواعد» آمده است و بیانگر تائید و اعطای اجازه روایت به او توسط این استاد بزرگ است[۶].
- سید عمیدالدین بن عبدالمطلب حلی: خواهرزاده علامه حلی که بر بسیاری از کتب علامه حلی شرح نوشته است.
- سید ضیاءالدین عبدالله حلی: برادر سید عمیدالدین که شرحی بر کتاب «تهذیب الوصول» علامه حلی دارد.
- ابن معیه: دانشمندی برجسته در فقه، تاریخ، انساب و ادب که تألیفات فراوانی دارد. شهید اول وی را از شگفتیهای زمان خود در علوم و آثار معرفی کرده است.
این مجموعه استادان، نقش اساسی در شکلگیری دانش و فقه شهید اول ایفا کردند و تأثیر گستردهای بر سطح علمی ایشان داشتند[۷].
شاگردان
- محمد بن مکی عاملی ، مشهور به شهید اول، افزون بر جایگاه علمی خود در حوزه فقه و حدیث، شاگردان برجستهای نیز تربیت کرد که هر یک در نشر معارف اسلامی و علوم دینی نقشی مهم داشتند. از جمله شاگردان او میتوان به افراد زیر اشاره کرد:
- شیخ محمد، شیخ علی و شیخ حسن؛ فرزندان شهید اول
- ام علی؛ همسر شهید اول
- فاطمه ست المشایخ؛ دختر شهید اول
- احمد بن قاسم بن زهره حسینی
- شیخ عبدالرحمن عتائقی
- شرفالدین ابوعبدالله مقداد، معروف به فاضل مقداد
- محمد بن تاجالدین عبد علی، مشهور به ابن نُجدَه
- حسن بن سلیمان حلی، صاحب کتاب مختصر بصائر الدرجات
- سید بدرالدین حسن بن ایوب
- زینالدین علی بن خازن حائری این افراد هر یک در انتقال آموزههای فقهی و حدیثی شهید اول نقش داشته و در استمرار جریان علمی جبل عامل و حوزههای شیعی سهمی مؤثر ایفا کردند[۸].
شهید اول در دوازدهم رمضان سال ۷۸۴ هجری قمری، یعنی دو سال پیش از شهادتش، اجازهنامهای مفصل در حوزه روایت به شیخ زینالدین علی بن خازن حائری صادر کرد. متن این اجازهنامه در کتاب روضات الجنات نقل شده است. این شواهد بیانگر جایگاه علمی شهید اول و تأثیرگذاری او در گسترش علوم روایی و فقهی شیعه به شمار میرود[۹][۱۰].
آثار و تألیفات
- شهید اول، محمد بن مکی عاملی، آثاری در حوزههای گوناگون فقه، اصول، کلام و حدیث تألیف کرده است. در میان این آثار، کتاب اللمعة الدمشقیة شهرت ویژهای دارد و به عنوان یکی از مهمترین متون درسی حوزههای علمیه شیعه شناخته میشود. مجموعه آثار او با عنوان «موسوعة الشهید الاول» در ۲۱ جلد گردآوری شده است؛ از این مجموعه، ۱۹ جلد به آثار علمی او، یک جلد به زندگینامه و یک جلد به فهارس اختصاص یافته است[۱۱]. بر اساس گزارش منابعی همچون أعیان الشیعة و ریحانة الأدب، شماری از مهمترین آثار شهید اول عبارتاند از:
- القواعد و الفوائد در فقه
- الدروس الشرعیة فی فقه الامامیة
- غایة المراد فی شرح الارشاد
- الرسالة النفلیة در موضوع نماز
- الذکرى در فقه
- البیان در فقه
- الأربعون حدیثاً
- المزار
- الدرة الباهرة
- الألفیة فی فقه الصلاة الیومیة
- النفلیة
- این آثار، بیانگر گستردگی دانش و نفوذ علمی شهید اول در عرصههای مختلف علوم اسلامی به شمار میآیند[۱۲].
پانویس
- ↑ عاملی، امل الآمل، ۱۱۰۴ق، ۱: ۱۸۳.
- ↑ شهید اول، الالفیه و النفلیه، ۲۳.
- ↑ امین، اعیان الشیعه، ۲: ۲۷۳.
- ↑ دوانی، مکتب الاسلام.
- ↑ دوانی، علی (۱۳۴۱). مکتب اسلام. نور مگز.
- ↑ خوانساری، سید محمدباقر. روضات الجنات. ج. ۷. ص. ۴.
- ↑ مختاری، رضا (۱۳۶۴). پژوهشی پیرامون شخصیت شهید اول.
- ↑ شهید اول، الالفیه و النفلیه، ۲۵.
- ↑ خوانساری، روضات الجنات، ۷: ۸.
- ↑ خوانساری، سید محمد باقر. روضات الجنات. ج. ۷. ص. ۸.
- ↑ مدرس، ریحانة الادب، ج۳، ص۲۷۷.، ریحانة الادب، ۳: ۲۷۷.
- ↑ امین، اعیان الشیعه، ۱۰: ۶۲.
منابع
- عاملی، شیخ حر (۱۴۰۳). امل الامل.
- مکی عاملی، محمد (۱۴۰۴). الالفیه و النفلیه.
- امین، سید محسن (۱۴۰۴). اعیان الشیعه. دارالتعارف.
- دوانی، علی (۱۳۴۱). مکتب الاسلام. نورمگز.