ایمان ابوطالب
منابع اسلامی در خصوص ایمان ابوطالب دچار اختلاف هستند. تمام منابع شیعی و برخی از منابع سنی مذهب، گزارشهایی در خصوص ایمان ابوطالب در باطن به محمد و اسلام آوردهاند. با این وجود، بسیاری از منابع سنی مذهب، او را غیر مؤمن به اسلام گزارش کردهاند که در حالت شرک از دنیا رفته است. در خصوص ایمان یا عدم ایمان او استدلالهای فراوانی شده است. سجاد — امام چهارم شیعیان — در استدلالی برای اثبات ایمان ابوطالب میگوید: «در شگفتم که چطور مردم در ایمان ابوطالب تردید دارند در حالی که هیچ زن مسلمانی نباید بعد از گزینش اسلام در حباله و عقد شوهر غیر مسلمان خود باشد و فاطمه بنت اسد از اولین زنان مسلمان است و در نکاح ابوطالب از دنیا رفت.»
وصایت ابوطالب
در منابع شیعی، روایاتی گواه بر وصی و یکی از برگزیدگان ناشناخته (اصطفاء) بودن ابوطالب گزارش شدهاند. در این خصوص، روایاتی از امامان دوازدهگانه نقل شده است که انکار ایمان ابوطالب را مساوی با کفر بیان کردهاند.[۱] بنابر روایتی از موسی کاظم، ابوطالب از اوصیاء انبیاء معرفی میشود که در روز درگذشتش، وصایای انبیاء قبلی را به محمد تحویل داده است.[۲] شیخ صدوق در بابی با عنوان «باب الاعتقاد فی آباء النبی» در کتاب الاعتقادات، عبدالمطلب را یکی از حجج الهی و ابوطالب را وصی او گزارش کرده است.[۳][۴] علی بن ابیطالب نیز در روایتی، پدرش را دارای مقام شفاعت در قیامت دانسته و پدرش را بر تمام خلائق برتری داده است. محمدباقر مجلسی نیز در بحارالانوار، ابوطالب را یکی از اوصیاء ابراهیم میداند.[۵] بر اساس آنچه در سیره حلبی گزارش شده است، ابوطالب پیش از ظهور اسلام و در قحطسالی که بر مکه نمایان شده بود، محمد را برای طلب باران به نزدیکی کعبه میبرد و در آنجا خدا را به حق و مقام برادرزادهاش قسم میداد و باران میطلبید. بر اساس این گزارش، پس از دعای ابوطالب، چیزی نگشت تا باران شروع به باریدن گرفت.[۶] ابوطالب در اعتقادات شیعیان اسماعیلی به عنوان یکی از امامان مقیم نسل ششم مطرح شده است و بر اساس عقاید اسماعیلیه، ابوطالب به جهت امام مقیم بودن، بر محمد که امام ناطق است، برتری دارد.[۷]
دلایل کفر ابوطالب
دلایل ایمان ابوطالب
مواضع عملی، گفتارها و شعرها و دیدگاه نزدیکان ابوطالب در خصوص او، از جمله دلایل برای اثبات ایمان ابوطالب در منابع شیعی است.[۸]
اقدامات
اقدامات حمایتی ابوطالب از جامعه نوبنیان مسلمانان و بالاخص پیامبر اسلام، از جمله مواضع عملی ابوطالب به حساب میآید. از این میان میتوان به دعوت جعفر به خواندن نماز همراه با پیامبر، دعوت از فاطمه بنت اسد برای پذیرش اسلام، عدم همراهی با سران قریش در منصرف کردن محمد از ادعای پیامبری و تجلیل از تازه مسلمانان در اشعارش به عنوان مواضع عملی ابوطالب اشاره کرد.[۹] به گزارش منابع شیعی، ابوطالب به اسلام گروید اما ایمانش را آشکار نمیکرد. بر این اساس ابوطالب با جایگاه اجتماعیش میتوانست از مسلمانان حمایت نماید و در نصرت محمد او را همراهی کند.[۱۰]
گفتار و شعرها
ابن ابیالحدید معتزلی نیز با اشاره به اشعار منسوب به ابوطالب و با وجود اعتقاد به عدم تواتر در لفظ اشعار ابوطالب، آنها را در دلالت بر تصدیق ابوطالب نسبت به نبوت محمد، متواتر معنوی میداند.[۱۱] به گزارش طباطبایی، اشعار ابوطالب دلیلی دیگر برای اثبات ایمان اوست. در یکی از این اشعار ابوطالب در حمایت از محمد چنین سروده است:[۱۲][یادداشت ۱]
| ألم تعلموا أنا وجدنا محمدا | نبیا کموسی خط فی أول الکتب | |
| ألیس أبونا هاشم شد أزره | و أوصی بنیه بالطعان و بالحرب |
در میان فرزندان عبدالمطلب، حمزه از پیشگامان در پذیرش اسلام بود و ابوطالب در مدح او شعری را سرود و حمزه را در میان برادران ستود.[۱۳] همچنین در مراسم ازدواج محمد و خدیجه، ابوطالب خطبه عقد آنان را خواند و در آن خطبه به جایگاه بالای مقام و نسب محمد و محرومیت او از هرگونه ثروتی اشاره کرد.[۱۴]
در همایوننامه و نظام استرآبادی، ابیاتی چند در این خصوص گزارش شده است. در خصوص ایمان یا عدم ایمان ابوطالب نیز در منابع ادبی همچون دیوان زجاجی و مولوی گزارشهایی وجود دارد. در برخی از آثار شعرای سنی مذهب همچون جامی، نظامی و مولوی، شخصیت ابوطالب مورد طعن یا ایمانش مورد تردید قرار گرفته است.[۱۵]
دیدگاه مذاهب اسلامی
مسئله ایمان یا شرک ابوطالب، از مسائل دیرینه و اختلافی بین شیعه و سنی بوده است[۱۶][۱۷] که منجر به بحثهای طولانی در این خصوص شده است.[۱۸] این موضوع به قدری در بین این دو فرقه پر اهمیت است که از اختلافی تاریخی خارج و به اختلافی کلامی مبدل شده است.[۱۹] به گزارش طباطبایی، اجماع اهل بیت پیامبر، منابع شیعی و برخی منابع اهل سنت، به ایمان ابوطالب اشاره دارند. در مقابل برخی منابع اهل سنت با ذکر روایاتی، گفتهاند وی هرگز مسلمان نشده است.[۲۰]
در دیدگاه شیعیان
معتقدان به ایمان ابوطالب، تعبیر و تفسیری را که از جانب منتقدین به ایمان ابوطالب برای آیات ۱۱۳ سوره توبه و ۵۶ سوره قصص ارائه شده است، نمیپذیرند.[۲۱] صدر، با گزارش این مطلب که زمان نزول سوره انعام، چند سال پس از درگذشت ابوطالب عنوان شده است؛ روایت مرسلی را که معتقدان به شرک ابوطالب در تفسیر آیه ۲۶ انعام به آن استناد کردهاند را مورد تردید قرار میدهد.[۲۲] به گزارش طباطبایی در تفسیر المیزان، این روایت توسط مقاتل و عطا نقل شده است و از چند جهت دچار اشتباه میباشد؛ اول آنکه این روایت با مضمون آیه خوانش ندارد، چرا که ضمیر موجود در آیه «و هم ینهون عنه و یناون عنه»، راجع به قرآن است و نه پیامبر اسلام. دوم آنکه روایات متعارض بسیاری در این خصوص گزارش شده است که ابوطالب از ایمان آورندگان به محمد بوده است.[۲۳]
آذرینژاد در دانشنامه کلام اسلامی معتقد است که بنیامیه و بنیعباس، با هدف کاستن منزلت علی بن ابیطالب با اثبات شرک ابوطالب، در ترویج این عقید انگیزه مشترک داشتهاند. در همین خصوص، سید بن طاووس در کتاب طرائف گزارش میکند که مخالفان — دانشمندان اهل سنت — در پذیرش اسلام هیچکس همچون ابوطالب، سختگیری به خرج ندادهاند؛ چرا که بر اساس روش معمول آنان، یک خبر واحد در اثبات ایمان و اسلام فرد، کفایت میکند.[۲۴] به باور گلشنی در دایرة المعارف بزرگ اسلامی، ابوطالب سیاست سکوت در مقابل دعوت پیامبر اسلام را پیش گرفت تا نفوذ کلامش در میان قوم، از بین نرود.[۲۵]
جمهور علما و مفسران شیعه و برخی از دانشمندان اهل سنت، با استناد به روایاتی از اهل بیت محمد، ابوطالب را مسلمان میدانند و مستند گروهی که ابوطالب را مشرک میدانند، روایاتی ضعیف و مرسل دانستهاند.[۲۶] شیعیان امامیه و اکثر شیعیان زیدیه با استناد به اجماعی که به اهلبیت پیامبر اسلام نسبت میدهند، بر ایمان ابوطالب سخت پافشاری میکنند.[۲۷] در همین خصوص، علی بن ابیطالب با سوگندی تأکید میکند که پدرش، مسلمان بوده است. او در روایتی دیگر، پدرش را صاحب مقام شفاعت میداند که میتواند تمام گناهکاران زمین را شفاعت نماید. جعفر صادق نیز در روایتی، ابوطالب را با اصحاف کهف مقایسه میکند و کتمان ایمانش را، باعث اجری مضاعف برای او میداند.[۲۸] همچنین طباطبایی روایتی را از عبدالله بن عمر به نقل از ابوبکر گزارش میکند که بر اساس آن، ابوبکر از اسلام آوردن ابوطالب خبر میدهد. بر اساس این روایت ابوبکر پیش از اسلام آوردن پدرش، چنین میگوید: «به خدائی که تو را به حق مبعوث کرد من آن روزی که ابوطالب اسلام آورد بیشتر خوشحال بودم تا امروز که پدرم اسلام میآورد.»[۲۹] سجاد — امام چهارم شیعیان — در استدلالی برای اثبات ایمان ابوطالب میگوید: «در شگفتم که چطور مردم در ایمان ابوطالب تردید دارند در حالی که هیچ زن مسلمانی نباید بعد از گزینش اسلام در حباله و عقد شوهر غیر مسلمان خود باشد و فاطمه بنت اسد از اولین زنان مسلمان است و در نکاح ابوطالب از دنیا رفت.»[۳۰][۳۱] دانشوران شیعه با توجه به روایتی که ابوطالب پس از درگذشتش به دستور محمد غسل داده شد و روایتی دیگر که او در بستر مرگ، شهادتین را به صدای آهسته ادا کرد، ایمان ابوطالب را معتقد شدهاند.[۳۲]
در دیدگاه اهلسنت
بیشتر سیرهنویسان اهل سنت معتقدند ابوطالب مشرک از دنیا رفته است.[۳۳] بنابر گزارش منابعی چون سیره ابن هشام، با وجود آنکه محمد، ابوطالب را سزاوارترین فرد به پذیرش اسلام معرفی میکرد، اما ابوطالب با اشاره به کهولت سن و با توجه به ملالت و کینه قریش نسبت به محمد، از این کار سرباز زد. با این وجود وی هیچگاه از حمایت محمد دریغ نکرد. حمایتهای ابوطالب در مقابل هجمههای مشرکان مکه، از جانب مخالفان به جهت کفالت ابوطالب نسبت به محمد و رابطه فرزندخواندگی تلقی میشد. ابوطالب در نغز و ذم قریش شعری را نیز سروده است. گروهِ معتقد به شرک ابوطالب، به آیات ۱۱۳ سوره توبه و ۵۶ سوره قصص استناد کردهاند و معتقدند این آیات در شأن ابوطالب نازل شده است.[یادداشت ۲][۳۴] بر اساس روایتی مرسل از ابنعباس در منابع سنی مذهب، شأن نزول آیه ۲۶ انعام، در خصوص شرک ابوطالب گزارش شده است.[یادداشت ۳][۳۵] برخی معتقدان به شرک ابوطالب، با استناد به روایتهایی از صحیح بخاری و مسلم، میگویند که آیه ۵۶ قصص برای عدم ایمان ابوطالب نازل شده است. برخی مفسران سنی مذهب، برای این ادعای خویش، از اجماع استفاده کردهاند. بر اساس روایتی که ابوهریره آن را نقل کرده است، تلاشهای محمد برای گفتن لا اله الا الله در آخرین لحظات زندگی ابوطالب بیثمر بود و در نهایت آیه ۵۶ قصص نازل شد. بر اساس روایتی دیگر، شرک ابوطالب در مقابل ایمان وحشی — قاتل حمزه، عموی پیامبر اسلام — قرار گرفته است.[۳۶] جامی، شاعر حنفی مذهب نیز معتقد به شرک ابوطالب بوده است. وی دیدگاه شیعیان در خصوص ایمان ابوطالب را خیالپردازی میداند. جامی ابوطالب را با ابولهب مقایسه کرده است که به این خاطر، مورد انتقاد برخی از شاگردانش همچون میرحسین میبدی قرار گرفت.[۳۷] با این وجود از میان فرقههای سنی مذهب، بلحی و ابوجعفر اسکافی از شیوخ معتزله، بر ایمان ابوطالب معتقد شدهاند.[۳۸]
در دیدگاه شرقشناسان
به عقیده بروکمان، اشعاری که برای اثبات ایمان ابوطالب به وی نسبت دادهشده است، با حقایق تاریخی وفق ندارد و شیعه به پشتوانه این اشعار، قصد قداست بخشیدن به علی بن ابیطالب را داشته است.[۳۹]
ادوارد گیبون در کتاب نزول و سقوط امپراطوری روم، ابوطالب را شریفترین عموی محمد میداند که همواره و در همه حال، حامی او بوده است.[۴۰] ینولد ریکولسن، ابوطالب را به عنوان تنها حامی محمد گزارش میکند که از این حمایت تا آخرین لحظه زندگی خود دریغ نکرد.[۴۱] تامس پاتریک هیوز در مدخل ابوطالب از فرهنگ اصطلاحات اسلامی، ابوطالب را عموی محمد و پدر علی میداند که با وجود دوستی ۴۰ ساله با محمد و حمایتهای ویژه از او، به دین اسلام گرایش پیدا نکرد.[۴۲] ونسینک، دوایت دونالدسن، مونتگومری و ویل دورانت، تأکید میکنند که ابوطالب اسلام را به عنوان یک دین نپذیرفت و کافر به این دین از دنیا رفت.[۴۳][۴۴][۴۵][۴۶] ویلیام مونتگومری وات، اسلامشناس بریتانیایی معتقد است که دلیل حمایتهای ابوطالب از محمد، در نظر گرفتن منافع اقتصادی قبیله قریش و به ویژه بنیهاشم بوده است.[۴۷] روبرت گلیو مینویسد مسلمان بودن یا نبودن ابوطالب مورد بحث و مناقشه است و وی نمونهٔ خوبی در بحثهای دینشناسی پیرامون وضعیت افراد پرهیزگار درگذشته قبل از رسالت محمد است.[۴۸] مرگلیوث نیز ماجرایی را گزارش میکند که بر اساس آن، ابوطالب جواب خواستگاری محمد از دخترش امهانی را رد میکند. این ماجرا در هیچ منبع تاریخی گزارش نشده است.[۴۹]
کتابشناسی
به گزارش گلشنی در دایرة المعارف بزرگ اسلام، در خصوص اسلام و ایمان ابوطالب، آثار متنوع و زیادی نگارش یافته است.[۵۰] در این خصوص قدیمیترین منبعی که با این موضوع نگارش یافته است، کتاب ایمان ابوطالب، اثر شیخ مفید (متوفی ۴۱۳ ه.ق) است.[۵۱] بر اساس کتابشناسی که انصاری قمی منتشر کرده است، بیش از ۱۱۰ عنوان کتاب در موضوع ابوطالب و ایمان او نگارش یافته است که البته همه کتابها در این زمینه را شامل نمیشود. از میان آثاری که انصاری آنها را فهرست کرده است، ۲۳ اثر مربوط به مؤلفان سنی مذهب است. از مهمترین منابع سنی در زمینه تاریخ و سیره ابوطالب میتوان به ابوطالب عم النبی تألیف عبدالعزیز سیدالاهل؛ ابوطالب کفیل الرسول تألیف گروهی از نویسندگان؛ الروض النزیه فی الاحادیث آلتی رواها ابوطالب عن ابن اخیه اثر شمسالدین ابن طولون دمشقی؛ اثبات اسلام ابیطالب اثر محمدمعین بن محمدامین بن طالب الله هندی سندی حنفی؛ بغیة الطالب لایمان ابیطالب اثر جلالالدین سیوطی، و اثر دیگری به این نام از محمد بن عبدالرسول برزنجی شافعی شهرزوری مدنی اشاره کرد. [۵۲]
پانویس
ارجاعات
منابع
- ↑ فرجپور، «ابوطالب برگزیدهای ناشناخته»، سفینه.
- ↑ آذرینژاد، «ایمان ابوطالب»، دانشنامه کلام اسلامی.
- ↑ فرجپور، «ابوطالب برگزیدهای ناشناخته»، سفینه.
- ↑ پیشوایی، تاریخ اسلام، ۱۰۲.
- ↑ فرجپور، «ابوطالب برگزیدهای ناشناخته»، سفینه.
- ↑ سبحانی، فروغ ابدیت، ۳۵۲.
- ↑ سبحانی، البحوث فی الملل و النحل، ۸: ۲۵۴.
- ↑ آذرینژاد، «ایمان ابوطالب»، دانشنامه کلام اسلامی.
- ↑ آذرینژاد، «ایمان ابوطالب»، دانشنامه کلام اسلامی.
- ↑ گلشنی، «ابوطالب»، دانشنامه بزرگ اسلامی.
- ↑ آذرینژاد، «ایمان ابوطالب»، دانشنامه کلام اسلامی.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۷: ۵۸.
- ↑ گلشنی، «ابوطالب»، دانشنامه بزرگ اسلامی.
- ↑ سبحانی، فروغ ابدیت، ۱۹۳.
- ↑ رضایی، «چهره ابوطالب در ادبیات فارسی»، سفینه.
- ↑ صدر، «جعل و تحریف اسباب نزول»، پژوهشهای قرآنی.
- ↑ اختری، «ابوطالب»، دایرهالمعارف جامع اسلامی.
- ↑ Montgomery watt, “ABC TALIB”, Encyclopaedia of Islam.
- ↑ اختری، «ابوطالب»، دایرهالمعارف جامع اسلامی.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۷: ۵۹.
- ↑ گلشنی، «ابوطالب»، دانشنامه بزرگ اسلامی.
- ↑ صدر، «جعل و تحریف اسباب نزول»، پژوهشهای قرآنی.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۷: ۵۷.
- ↑ آذرینژاد، «ایمان ابوطالب»، دانشنامه کلام اسلامی.
- ↑ گلشنی، «ابوطالب»، دانشنامه بزرگ اسلامی.
- ↑ گلشنی، «ابوطالب»، دانشنامه بزرگ اسلامی.
- ↑ آذرینژاد، «ایمان ابوطالب»، دانشنامه کلام اسلامی.
- ↑ آذرینژاد، «ایمان ابوطالب»، دانشنامه کلام اسلامی.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۷: ۵۸.
- ↑ سبحانی، فروغ ابدیت، ۳۶۵.
- ↑ آذرینژاد، «ایمان ابوطالب»، دانشنامه کلام اسلامی.
- ↑ واسعی، «ابوطالب بن عبدالمطلب»، دانشنامه حج و حرمین شریفین.
- ↑ آذرینژاد، «ایمان ابوطالب»، دانشنامه کلام اسلامی.
- ↑ گلشنی، «ابوطالب»، دانشنامه بزرگ اسلامی.
- ↑ صدر، «جعل و تحریف اسباب نزول»، پژوهشهای قرآنی.
- ↑ صدر، «جعل و تحریف اسباب نزول»، پژوهشهای قرآنی.
- ↑ ناصری، «تشیع در کلام جامی»، معرفت.
- ↑ آذرینژاد، «ایمان ابوطالب»، دانشنامه کلام اسلامی.
- ↑ گلشنی، «ابوطالب»، دانشنامه بزرگ اسلامی.
- ↑ Gibbon, the decline and fall of the Roman, 2: 228.
- ↑ Nicholson, A Literary History of the Arabs, 148.
- ↑ Hughes, “Abu Talib”, Dictionary of Islam.
- ↑ Wensinck, The Muslim creed, 239.
- ↑ Donaldson, The Shiite Religion, 15.
- ↑ Durant, The Story of Civilazation, 4: 165.
- ↑ Monntgomery Watt, Muhammad; Prophet and Stateman, 76.
- ↑ Monntgomery Watt, Muhammad; Prophet and Stateman, 76.
- ↑ Gleave, “ʿAlī b. Abī Ṭālib”, EI3.
- ↑ پورامینی، پیامبر اعظم، ۳۷.
- ↑ گلشنی، «ابوطالب»، دانشنامه بزرگ اسلامی.
- ↑ گلشنی، «ابوطالب»، دانشنامه بزرگ اسلامی.
- ↑ انصاری قمی، «کتابشناسی حضرت ابوطالب»، آیینه پژوهش.
خطای ارجاع: برچسب <ref> برای گروهی به نام «یادداشت» وجود دارد، اما برچسب متناظر با <references group="یادداشت"/> یافت نشد.