آیه وضو

آیه وضو

مشخصات قرآنی
نام آیه	آیه 6 سوره مائده
نام سوره	مائده
محل نزول	مدینه
اطلاعات دیگر
متن آیه	یا ایها الذین آمنوا فاغسلوا وجوهکم و ای یکم...

آیه وضو ششمین آیه از سوره مائده در قرآن است که از آیات الاحکام و مبنای فقهی وضو در اسلام به شمار می‌آید که در آن حکم وضو و کیفیت آن بیان شده است. ابهام در برخی از کلمات آیه، سبب اختلاف‌هایی در کیفیت وضو میان فقیهان مسلمان شده است.

متن و ترجمه

متن آیه را فخر رازی، از مفسران سنی مذهب و محمدحسین طباطبایی، مفسر شیعه، چنین گزارش کرده‌اند:

«يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذَا قُمْتُمْ إِلَى الصَّلَاةِ فَاغْسِلُوا وُجُوهَكُمْ وَأَيْدِيَكُمْ إِلَى الْمَرَافِقِ وَامْسَحُوا بِرُءُوسِكُمْ وَأَرْجُلَكُمْ إِلَى الْكَعْبَيْنِ»

محمدگل گمشادزهی، مترجم سنی حنفی مذهب در ترجمه آیه آورده است:

«ای کسانی‌که ایمان آورده‌اید! هرگاه برای نماز برخواستید چهره‌هایتان را بشویید، و دستهایتان را با آرنج بشویید، و سرتان را مسح کنید، و پاهایتان را با قوزک بشویید.»

بهاءالدین خرمشاهی، مترجم شیعه امامی مذهب در ترجمه این آیه آورده است:

«ای مؤمنان چون برای نماز برخاستید چهره و دستهایتان را تا آرنج‌ها بشویید و سپس سر و پاهایتان را تا قوزکها مسح کنید.»

محتوای آیه

مفسرین شیعه و سنی بر این باور هستند که خدا در بخشی از آیه شش سوره مائده به مسلمانان دستور می‌دهد که برای خواندن نماز باید صورت و دست‌ها را تا آرنج بشویند و سر و پا‌ها را مسح کنند که به این عمل در اصطلاح وضو می‌گویند و سپس از آن‌ها می‌خواهد که در صورت نبود آب‌، به جای وضو تیمم کنند. و در نهایت هدف از تشریع احکام وضو و تیمم را رفع حرج و سختی از مسلمانان می داند. در متن آیه، توضیح دقیقی در خصوص میزان شست و شوی صورت بیان نشده است.

نزول آیه

محل نزول

به گفته طبرسی، مفسر شیعه، این آیه در مدینه بر پیامبر اسلام نازل شده است.

شأن نزول

«شیخ طوسی» گوید: پیامبر اسلام هنگامى كه وضو نداشت، كارهاى عادى خود را انجام نمي‌داد. اين آيه نازل شد و به محمد اعلام نمود كه وضو فقط براى خواندن نماز است و انجام ساير كارها احتياجى به داشتن وضو ندارد، چنان كه عده اى درباره شأن نزول اين آيه گفته اند كه پيامبر هنگام بول كردن، جواب سلام اشخاص را نمى داد تا وضو بگیرد‌، پس از وضو ساختن جواب سلام را مي‌داد تا اين كه اين آيه نازل گرديد.

تأخیر نزول

وضو یکی از احکام عبادی مهم در اسلام است که با نماز پیوند ناگسستنی دارد. آیه وضو که چگونگی انجام وضو را بیان می‌کند‌،در سوره مائده نازل شده است‌؛ در حالی که نماز در مکه تشریع شده بود و بنابر شواهدی که موجودی است از روزهای آغازین بعثت پیامبر اسلام همیشه با وضو نماز می خواند. مفسرین کمتر به این نکته توجه داشتند که چرا حکم وضو و کیفیت آن با تأخیر در اواخر عهد رسالت نازل شده است. از میان مفسرینی که به این مسئله توجه داشتنه‌اند‌، برخی معتقدند که با نزول وحی‌، تشریع وضو نیز آغاز شده است با این تفاوت که عده‌ای بر این باور هستند که پیامبر اسلام از همان شروع بعثت خود در مکه نماز می خواند و هیچ گزارشی موجود نیست از اینکه وی نمازی بدون وضو خوانده باشد. بعضی هم گفته‌اند که در آغاز اسلام وضو گرفتن برای هر یک از نمازهای پنج‌گانه بر مسلمانان واجب بود‌، سپس به دلیل دشوار بودن این امر بر برخی صحابه با نزول آیه وضو وجوب آن نسخ شد و از آن پس با یک وضو همه نمازهای پنج‌گانه را به جا می‌آوردند. وهبه زحیلی مفسر معاصر نیز معتقد است که آیه مذکور‌، در غزوه بنی المصطلق نازل شده و غرض اصلی آن تشریع تیمم است که به مناسبت آن، کیفیت وضو و غسل هم در آن بیان شده است. تعدادی از مفسرین نیز معتقدند که وضو از اوایل رسالت پیامبر تشریع شده و آیه وضو در مقام اصل تشریع وضو نیست بلکه نشانه تأکیدی مضاعف بر طهارت و ضرورت اهتمام مؤمنان‌، نسبت به انجام دقیق و صحیح این آیین است.

در فقه اسلامی

آیه وضو یکی از آیات‌الاحکام مشهور در اسلام است. فقیهان مسلمان از این آیه برای کشف کیفیت وضو استفاده کرده‌اند. در میان فقهای شیعی، قرار گرفتن ارجلکم و رووسکم در کنار هم، برای ان است که مسح را برای هر دو عضو پا و سر معین نماید.

در کیفیت وضو، اختلاف بین شیعه و سنی وجود دارد. فقیهان شیعه حکم به مسح پا و سر داده‌اند در حالی که فقیهان اهل‌سنت، پاها را می‌شویند. عموم این اختلاف‌ها به جهت اختلاف در منابع روایی است. شیعیان بر این باورند که وضو گرفتن در صدر اسلام و زمان حیات محمد و چند سال پس از ان، به یک شیوه واحد (شیوه مرسوم شیعه) گرفته می‌شد و پس از آن در عصر خلافت عثمان اختلافی بر سر کیفیت وضو پدید آمد. یکی از علل این اختلاف، قرائت مختلف کلمه «ارجلکم» در آیه وضو عنوان شده است. بر اساس برخی قرائت‌ها، این کلمه با اعراب جر خوانده شده است که در این صورت ارجلکم به رووس عطف شده و مقتضای آن،‌ مسح پا است. در مقابل برخی قرائت‌ها این کلمه را به فتح خوانده‌اند که در این صورت عطف به وجوهکم شده و مستلزم شستن پاها است. برخی از فقیهان همچون انس بن مالک نیز به روایات استناد کرده و گفته‌اند که قرآن به مسح نازل شده ولی سنت به شستن تاکید دارد. برخی دیگر از فقیهان نیز اجمال در آیه را دلیلی بر عمل به احتیاط دانسته‌اند و فتوا به شستن داده‌اند. کسانی چون فخر رازی، مفسر سنی مذهب نیز معنای مسح در آیه را به صرفه‌جویی در هنگام وضو تعبیر کرده‌اند.

اختلاف فقهی دیگر بین فقیهان مسلمان، در کلمه الی المرافق است. برخی از فقیهان کلمه الی را به معنای مع گرفته و معنای آیه را شستن دست‌ها همراه با آرنج دانسته‌اند و گروهی دیگر، الی را به معنای جهت وضو گرفته و شستن دست‌ها از سر انگشتان تا آرنج را به عنوان معنای آیه در نظر گرفته‌اند. عموم فقیهان مسلمان به شستن دست از آرنج تا سر انگشتان فتوا داده‌اند ولی برخی،‌ برای مکلف، تخییر قائل شده‌اند.

تجزیه و ترکیب

تجزیه و ترکیب آیه تطهیر
شماره آیه	متن آیه	تجزیه و ترکیب
۶	﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذَا قُمْتُمْ إِلَى الصَّلَاةِ فَاغْسِلُوا وُجُوهَكُمْ وَأَيْدِيَكُمْ إِلَى الْمَرَافِقِ وَامْسَحُوا بِرُءُوسِكُمْ وَأَرْجُلَكُمْ إِلَى الْكَعْبَيْنِ﴾	يَا حرف ندا، أَيُّهَا منادی و هاء تنبیه، الَّذِينَ بدل، آمَنُوا فعل و فاعل، إِذَا مفعول فیه، قُمْتُمْ فعل و فاعل، إِلَى حرف جر، الصَّلَاةِ مجرور، فَاغْسِلُوا فاء رابطه و فعل و فاعل، وُجُوهَكُمْ مفعول به، وَ حرف عطف، أَيْدِيَكُمْ معطوف، إِلَى حرف جر، الْمَرَافِقِ مجرور، وَ حرف عطف، امْسَحُوا فعل و فاعل، بِرُءُوسِكُمْ حرف جر و مجرور (مفعول به)، وَ واو عطف، أَرْجُلَكُمْ معطوف، إِلَى حرف جر، الْكَعْبَيْنِ مجرور

پانویس

منابع

• خرمشاهی، بهاءالدین (۱۳۹۳). ترجمه قرآن کریم استاد خرمشاهی (به فارسی-عربی). قم: موسسه تبیان.نگهداری یادکرد:زبان ناشناخته (رده)
• دفتر تبلیغات اسلامی (۱۳۸۸). فرهنگ‌نامه علوم قرآن. تهران: دفتر تبلیغات اسلامی.
• رازی، محمد بن عمر (۱۴۲۰). مفاتیح الغیب، تفسیر کبیر. سوم (به عربی). بیروت: دار إحیاء التراث العربی.نگهداری یادکرد:زبان ناشناخته (رده)
• گمشادزهی، محمدگل (۱۳۹۴). ترجمه معانی قرآن کریم. به کوشش کتابخانه عقیده. مجموعه موحدین.
• طباطبایی، محمدحسین (۱۳۹۵). ترجمه تفسیر المیزان. ترجمهٔ سید محمدباقر موسوی همدانی. قم: دفتر انتشارات اسلامی.
• طنطاوی، محمد سید (۱۳۹۰). معجم أعراب ألفاظ القرآن الکریم. اول (به عربی) (ویراست محمد ابوعبیة). قم: انتشارات ژکان. شابک ۹۷۸-۶۰۰-۵۸۳۳-۱۱-۹.نگهداری یادکرد:زبان ناشناخته (رده)
• گلی، روح‌الله (۱۳۹۱). «آیه وضو در از منظر شیعه و اهل سنت». گام اول. بابل (۱): ۷-۳۰ – به واسطهٔ نورمگز.