زن در قرآن

زن در قرآن، یکی از مفاهیم مورد اشاره در ادبیات اسلامی است.

مسئولیت و فعالیت اقتصادی

از آفرینش انسان تا که امروز، زن و مرد همراه هم بوده‌اند و زن دوشادوش مرد در همه حال با او همکاری کرده است. علاوه بر کار خانگی و بچه‌داری در فعالیت‌هایی چون مزرعه داری و دامداری و ریسندگی و بافندگی و… مشغول بوده است. در مورد مشارکت اقتصادی زنان دیدگاه‌های مختلفی وجود دارد که به بررسی این موضوع و ویژگیهای شخصی زنان برای حضور در عرصه اقتصاد پرداخته شده است.

در اصل حضور زنان در فعالیت­های اقتصادی، تردیدی وجود ندارد. اسلام زنان را برای فعالیت اقتصادی آزاد گذاشته و به آن استقلال و آزادی داده و آنان را مالک مال و کار خویش کرده و حق قیمومیت را در معاملات زن از دیگران سلب کرده و در عین حال با برداشتن مسئولیت تأمین بودجه خانوادگی از دوش زن، او را از هر نوع اجبار و الزامی برای پذیرش فعالیت اقتصادی معاف کرده است . حتی اسلام برای زن نفقه و مهریه قرار داده و پرداخت آن را بر مردان واجب کرده است . مرد نمی تواند زن را وادار به کاری کند و اگر زن به دلخواه به کاری که متناسب با شان و شئون او و در حریم معاملات شرعی قرار دارد ، مبادرت ورزد و مالی را به دست آورد مرد حق ندارد بدون رضای او در آن ثروت تصرف کند. در عین حال بر مرد لازم است که مخارج و هزینه های خانواده را تأمین کند. اسلام به زن حق تحصیل ثروت و استقلال کامل اقتصادی داده است .

جواز فعالیت‌ اقتصادی زنان

واژه‌های «عمل» و «کسب» در قرآن به‌معنای کار و تلاش هستند، اما معمولاً نه به‌معنای اقتصادی آن که خصوص فعالیتی است که برای تحصیل درآمد انجام می‌گیرد و در برابر آن مزدی پرداخت می‌شود به کار می‌رود؛ برای مثال، واژه «افعل» و مشتقات آن قریب ۱۰۸ بار در قرآن به کار رفته‌اند که هیچ‌یک از آن موارد از «فعل»، کار اقتصادی و تلاش مادی نیست. واژه «عمل» و مشتقات آن قریب ۳۶۰ مورد در آیات آمده‌اند که بیشتر آن‌ها به‌معنای تلاش اُخروی هستند، تنها در برخی از آیات به‌معنای تلاش مادی به کار رفته‌اند، مثل: «فَانْطَلَقُوا وَهُمْ یَتَخَافَتُونَ أَنْ لَا یَدْخُلَنَّهَا الْیَوْمَ عَلَیْکُمْ مِسْکِینٌ» (القلم: ۲۵) «فَخَرَجَ عَلَى قَوْمِهِ فِی زِینَتِهِ» (القصص: ۷۹)؛ اما آن کشتی مال گروهی از مسلمانان بود که با آن در دریا کار می‌کردند. «وَ مِنَ الشَّیَاطِینِ مَنْ یَغُوصُونَ لَهُ وَ یَعْمَلُونَ عَمَلًا دُونَ ذَٰلِکَ» (الأنبیاء: ۸۲)؛ و گروهی از شیاطین برای او (حضرت سلیمان) غواصی می‌کردند و کارهایی غیر از این نیز برای او انجام می‌دادند. «مِنَ الْجِنِّ مَنْ یَعْمَلُ بَیْنَ یَدَیْهِ بِإِذْنِ رَبِّهِ» (سبأ: ۱۱)؛ و گروهی از جن پیش روی او (حضرت سلیمان) به اذن پروردگارش کاری می‌کردند.

اسلام با وجود تفاوت‌های فیزیولوژیکی (physiological) و سایکولوژیکی (psychological) که بین زن و مرد است، در بسیاری از آیات قرآن کار و تلاش و فعالیت زن را مورد تأیید قرار داده است که بارزترین آن‌ها مربوط به این بحث می‌توان اشاره کرد به سوره نساء / آیه ۳۲. خداوند می‌فرمایند: «لِلرِّجَالِ نَصِیبٌ مِمَّا اکْتَسَبُوا وَ لِلنِّسَاءِ نَصِیبٌ مِمَّا اکْتَسَبْنَ» «مردان را نصیبی است از آنچه به دست می‌آورند و زنان را نصیبی از آنچه کسب می‌کنند.»

می‌توان برای اثبات مشروعیت فعالیت اقتصادی زنان به این آیه استناد کرد، زیرا اگر کار کردن برای آنان مجاز نبود، آیه شریفه زنان را مالک کسب و درآمد خود قرار نمی‌داد. علامه طباطبایی نیز به‌طور کلی گفت که این آیه منظورش کسب مالی باشد اما خداوند بنا بر حسب اقتضای اراده و حکمت خویش، برای هر یک از زن و مرد بهره‌ای از کار و کردارشان قرارداده است که آنان را در برابر آن جزای مناسب می‌دهد. کار و تلاش و درآمد حلال جزو عبادات محسوب شده، پس هرکدام از انسان‌ها هرچند شایستگی داشته باشند، نتیجه کارشان و منتظر فضل خداوند می‌باشند. در آیه‌ی دیگری از صراحت بیشتری آمده است: «لِلرِّجَالِ نَصِیبٌ مِمَّا تَرَکَ الْوَالِدَانِ وَ الْأَقْرَبُونَ وَ لِلنِّسَاءِ نَصِیبٌ مِمَّا تَرَکَ الْوَالِدَانِ وَ الْأَقْرَبُونَ» (نساء، آیه ۷)

مردان را آن‌چه پدر و مادر و خویشاوندان بر جای می‌نهند، نصیب است و همچنین زنان را. بهره زنان و مردان از آن‌چه پدر و مادر و خویشاوندان از خود باقی می‌گذارند، بهره‌ای تعیین شده است، که این بهره‌مندی به زنان، اثبات حق آنان بر ارث بردن نیز با آیات متعددی که عرب جاهلی حتی حق میراث به زنان را نیز اختصاص نمی‌داد. همچنین مهر به‌حق زن دانسته و باور می‌شود که: «وَآتُوا النِّسَاءَ صَدُقَاتِهِنَّ نِحْلَةً» (نساء، آیه ۴)

در خصوص ارث هم بر خلاف اعراب که زن را لایق ارث نمی‌دانستند، او را صاحب ارث خودش قرار داد. بنابراین در اصل حضور زنان در فعالیت‌های اقتصادی، تردیدی وجود ندارد.

بنابراین، واژه‌های «فعل»، «عمل» و «کسب» که در این آیات غالباً به‌معنای کار مادی نیستند و در آیاتی هم که به‌معنای تلاش مادی آمده‌اند، معمولاً نمی‌توانند در این موضوع مشکلی را از ما بردارند، نتیجتاً هرچند ممکن است انوعی از واژه‌ها «کار» است، به‌ویژه لفظ «عمل» که در آیات های پیش امروز به‌معنای تلاش اقتصادی به‌کار می‌رود، اما در بحث قرآنی نمی‌توانیم برای اثبات یا اشتغال زنان به این آیات استناد کنیم.

آیات دیگری که در این موضوع می‌توانند ما را یاری دهند، آیاتى هستند که واژه‌های به‌کار رفته در آن‌ها به‌صراحت، به‌معنای کار نیست، اما به‌دلالت التزامی، معنای کار و تلاش مادی از آن‌ها استفاده می‌شود. این آیات را می‌توان در چهار گروه بررسی کرد:

• نخست، آیاتی که انسان را به کار و تلاش موظف کرده است.
• دوم، آیاتی که کار و تلاش مادی را برای انسان‌ها مجاز دانسته است. در این آیات بیشتر از واژه ترکیبی «هنالک فضل» استفاده شده است.
• سوم، آیاتی که برخی از معاملات را حلال و برخی را حرام کرده است.
• چهارم، آیاتی که می‌توان از آن‌ها برای اثبات اشتغالات خاصی استفاده کرد.

حجاب زن

مقالهٔ اصلی: حجاب در قرآن

در قرآن، موضوع حجاب زنان در چندین آیه به طور صریح و مستند مورد اشاره قرار گرفته است. مهمترین آیات عبارت اند از:

• سوره نور، آیه 31: این آیه زنان مؤمن را مامور میکند چشمهای خود را فروبندند، عفت خود را حفظ کنند و زینتهایشان را جز آنچه آشکار است، آشکار نسازند و با روسری (خمار) گریبان خود را بپوشانند. اغلب مفسران عبارت «إِلَّا مَا ظَهَرَ مِنْهَا» را به ظاهر صورت و دستها تفسیر کرده اند.
• سوره احزاب، آیه 59: در این آیه به پیامبر دستور داده میشود که به زنان و دختران خود و زنان مؤمن بگوید جلباب (نوعی پوشش بلند) خود را بر خود فرو اندازند تا شناخته شوند و مورد اذیت قرار نگیرند. این آیه تأکید بر پوشش بیشتر دارد و دستور صریح برای نحوه استفاده از جلباب بیان شده است.
• سوره نور، آیه 60 و احزاب، آیه 33: در این آیات نیز به مساله حیا، عفاف و حفظ حریم زن تأکید میشود که جزو چارچوب های بحث قرآنی حجاب است.

بر اساس پژوهشهای تفسیری و فقهی، اکثر فقهای شیعه و سنی آیات فوق را دلالتی مستقیم بر وجوب اصل حجاب زن (پوشش عمده بدن به جز دست و صورت) تلقی کرده اند؛ البته در مورد نحوه دقیق و دامنه پوشش اختلافات فقهی و تفسیری وجود دارد.