برهان صدیقین
برهان صدیقین یکی از استوارترین دلایل اثبات وجود واجبالوجود است که نخستینبار توسط ابنسینا مطرح شد. این برهان بر اساس استدلال از علت به معلول شکل گرفته و بدون نیاز به موجودات دیگر، از خود مفهوم وجود به اثبات ذات خدا میرسد. بعدها ملاصدرا نیز تقریر تازهای از آن ارائه داد.
معنای اصطلاحی
برهان صدیقین در فلسفه اسلامی بهعنوان شریفترین و استوارترین دلیل بر اثبات ذات حق معرفی میشود. این برهان به شیوه «لِمّی» بنا شده است؛ روشی که از علت به معلول استدلال میکند. اساس آن بر این معنا استوار است که وجود خود، دلیل بر وجود واجب است و نیازی به استناد به پدیدههای خارجی ندارد. جلالالدین مولوی این شیوه را با تعبیر «آفتاب دلیل آفتاب است» بیان کرده است. وجه نامگذاری آن به «صدیقین» آن است که روش استدلال انبیاء، اولیاء و حکمای الهی – که بهعنوان صدیقین و حقیقتجویان شناخته میشوند – تأمل مستقیم در هستی برای اثبات وجود مطلق است. در قرآن نیز این روش انعکاس یافته است: «اوَ لم یکف بربک انه علی کل شیء شهید» (فصلت/۵۳). ابنسینا این آیه را نمونهای از حکم صدیقین میداند که در آن حق، خود گواه خویش است و برای اثبات وجود او نیازی به غیر او نیست.[۱]
تقریر برهان
نخستین تقریر فلسفی این برهان توسط ابنسینا ارائه شد و پس از او حکما هر یک به شرح و تفسیر آن پرداختند، هرچند تغییری در اصل استدلال ایجاد نکردند. ابنسینا در تقریر خود، موجود را به دو دسته «واجبالوجود» و «ممکنالوجود» تقسیم کرد. واجبالوجود موجودی است که وجود، عین ذات اوست و از آن جداییپذیر نیست؛ همچون زوجیت برای عدد دو یا فردیت برای عدد یک. در مقابل، ممکنالوجود موجودی است که وجود، ذاتی او نیست و تنها در صورت وجود علت تحقق مییابد و بدون علت معدوم خواهد بود. بر این اساس، اگر موجودی واجبالوجود باشد، اثبات واجبالوجود حاصل است؛ و اگر ممکنالوجود باشد، ناگزیر به علتی نیاز دارد که خود واجبالوجود باشد، زیرا ذات ممکنالوجود اقتضای وجود ندارد.[۲]
ملاصدرا با حفظ اصل این استدلال، تقریر تازهای از برهان صدیقین ارائه کرد و آن را بر بنیاد اصالت وجود و تشکیک وجود سامان داد. با این حال، طرح او همچنان بر همان اصل ابنسینایی – تقسیم موجود به واجب و ممکن و ضرورت اثبات واجبالوجود – استوار باقی ماند.[۳]
پانویس
ارجاعات
منابع
- اختری، عباسعلی (۱۳۹۰). «برهان صدیقین». دایرةالمعارف جامع اسلامی. تهران: آرایه.