آرتور جفری

آرتور جفری (Arthur Jeffery)، خاورشناس و قرآن‌پژوه استرالیایی (۱۸۹۲_۱۹۵۹ میلادی) بود که آثار و پژوهش‌های متعددی به‌ویژه در زمینه مطالعات قرآنی و زبان‌شناسی تطبیقی به انجام رساند. میراث علمی آرتور جفری ترکیبی از نقد متن، بررسی تاریخی قرآن، و مطالعات تطبیقی میان ادیان است. هرچند دیدگاه‌های او گاه مورد مناقشه قرار گرفته، اما آثارش پایه‌گذار رویکردی نظام‌مند در پژوهش‌های قرآنی غربی به شمار می‌رود. آثار او همچنان از منابع مهم در حوزه مطالعات اسلام و خاورشناسی محسوب می‌شود.

زندگی

بر اساس گزارش دانشنامه جهان اسلام، آرتور جفری به احتمال زیاد در سال ۱۸۹۲ میلادی زاده شد. وی از روحانیون کلیسای مِتُدیست بود و تحصیلات خود را در دانشگاه ملبورن به پایان رساند. در دوران جنگ جهانی اول (۱۹۱۴ تا ۱۹۱۸ میلادی) به خدمت نظام در هند مشغول شد و هم‌زمان در کالج مسیحی شهر مدراس به تدریس پرداخت. در سال ۱۹۲۱ میلادی هنگامیکه مرکز مطالعات زبان وابسته به هیئت تبشیری آمریکا در قاهره گسترش یافت و با عنوان «مدرسه مطالعات شرقی» زیر نظر دانشگاه آمریکایی قاهره فعالیت خود را آغاز کرد، چارلز واتسون، رئیس دانشگاه، از جفری برای همکاری دعوت نمود. این دعوت موجب اقامت چندساله او در قاهره و مشارکت جدی در فعالیت‌های علمی آن مرکز شد. جفری سپس برای ادامه تحصیل به دانشگاه ادینبورو رفت و در سال ۱۹۲۹ میلادی موفق به دریافت درجه دکتری شد. او در سال ۱۹۳۸ میلادی قاهره را ترک کرد و تا پایان عمر در ایالات متحده باقی ماند؛ جایی که ریاست و استادی دانشکده زبان‌های خاورمیانه و خاور نزدیک در دانشگاه کلمبیا را برعهده داشت. سرانجام آرتور جفری در تاریخ ۱۰ مرداد ۱۳۳۸ شمسی برابر با ۲ اوت ۱۹۵۹ درگذشت.

آثار و فعالیت‌های علمی

پژوهش‌های آرتور جفری، خاورشناس و قرآن‌پژوه نامدار، را می‌توان در چهار حوزه اصلی جای داد:

۱. مطالعات قرآنی ۲. تحقیقات درباره سیره پیامبر اسلام ۳. بررسی روابط اسلام و مسیحیت ۴. ترجمه متون اسلامی به انگلیسی.

مطالعات قرآنی

علاقه جفری به پژوهش‌های قرآنی احتمالاً تحت تأثیر آشنایی او با خاورشناس آلمانی «گوتهلف برگشترسر» شکل گرفت. در سال ۱۹۲۷ میلادی، این دو تصمیم گرفتند نسخه‌ای انتقادی از قرآن تهیه کنند که شامل همه قرائات شناخته‌شده باشد. آنان برای تحقق این هدف، نسخه‌های کهن قرآن را گردآوری و بررسی کردند و از منابع معتبر قرائت بهره گرفتند. با این حال، مرگ برگشترسر در سال ۱۹۳۳ میلادی مانع تکمیل این طرح شد. در همین دوره، جفری چند مقاله درباره قرائات قرآن نگاشت، از جمله «قرائات ابن‌مقسم»، «قرائات زید بن علی» و «چند قرائت دیگر زید بن علی» که در آنها به جمع‌آوری و تحلیل نمونه‌هایی از قرائات نادر پرداخت. از دیگر فعالیت‌های مهم او، تصحیح و انتشار کتاب المصاحف اثر ابوبکر عبدالله بن سلیمان سجستانی (متوفی ۳۱۶ ق) بود که به همراه پژوهشی با عنوان «منابعی برای تاریخ قرآن» در لیدن (۱۹۳۷ میلادی) منتشر شد. او در این اثر منابع و شواهد متنوعی را در بازسازی مصاحف کهن معرفی و تحلیل کرد. جفری همچنین به بررسی مصحف سمرقند، نسخه‌ای مشهور منسوب به دوران عثمان، پرداخت و تفاوت‌های نوشتاری آن را با مصحف رسمی عثمانی برشمرد. افزون بر این، او بخشی از کتاب فضائل القرآن ابوعبید قاسم بن سلام را ترجمه کرد و مقاله‌ای با عنوان «متنی متفاوت از سوره فاتحه» نوشت که مدعی بود سوره فاتحه در آغاز جزو قرآن نبوده است؛ دیدگاهی که به‌سبب استنادات و تحلیل نادرست، مورد انتقاد پژوهش‌گران قرار گرفت. از دیگر آثار برجسته جفری، کتاب واژگان دخیل در قرآن (The Foreign Vocabulary of the Qur’an) است که از مهم‌ترین پژوهش‌های مستشرقان در زمینهٔ زبان قرآن به‌شمار می‌رود. او در این کتاب، با نگاهی تاریخی و زبان‌شناسانه، واژه‌هایی را بررسی کرد که آن‌ها را وام‌گرفته از زبان‌های دیگر (مانند سریانی، عبری و آرامی) می‌دانست. این اثر حاصل همان رویکرد خاورشناختی است که تلاش دارد قرآن را در چارچوب تاریخیِ شکل‌گیری متون دینی مطالعه کند. هرچند پژوهش‌های جدید برخی فرض‌های جفری را نادقیق دانسته‌اند، جامعیت و بهره‌مندی گسترده او از منابع در زمان خود، ارزش ماندگاری به این اثر داده است. در مجموع پژوهش‌های آرتور جفری، مخصوصاً در زمینه تاریخ قرآن و مطالعات زبان‌شناسی قرآنی، تأثیر ژرفی بر خاورشناسی قرن بیستم گذاشت. گرچه بسیاری از نتایج او امروز نیازمند بازنگری تلقی می‌شود، آثارش همچنان از منابع مرجع در حوزه مطالعات قرآنی غربی به شمار می‌آیند.

آرتور جفری، طی چند دهه فعالیت علمی خود در زمینه مطالعات اسلامی و زبان‌شناسی تاریخی، در بسیاری از متون کهن اسلامی به تحقیق پرداخته است از جمله اینکه در کنار تصحیح کتاب مشهور المصاحف، مقدمه دو تفسیر کهن قرآنی را با عنوان مجموعه مقدمتان فی علوم القرآن در قاهره (۱۳۳۳ش/۱۹۵۴ م) منتشر کرد. این دو مقدمه متعلق به تفسیر المبانی فی نظم المعانی (از مؤلفی ناشناخته در قرن پنجم هجری) و تفسیر المحرّر الوجیز اثر ابن‌عطیه (متوفی ۵۴۶ ق) بود. او مؤلف تفسیر المبانی را اندلسی دانست، اما تحقیقات بعدی نشان داد نویسنده آن از علمای کرامی نیشابور، احتمالاً ابومحمد حامد بن احمد بن جعفر بن بسطام طحیری بوده است. این اثر پیش از چاپ نیز مورد توجه شرق‌شناسانی چون نولدکه قرار داشت که از نسخه خطی آن در نگارش کتاب تاریخ قرآن بهره بردند. بعدها عبدالله اسماعیل صاوی در سال ۱۳۵۱ش/۱۹۷۲ میلادی نسخه‌ تصحیح‌شده‌ای از این اثر را منتشر کرد. مهم‌ترین مقالات جفری در حوزه قرآن شامل مواردی چون: «وضع فعلی مطالعات قرآنی»، «قرآن به مثابه کتاب آسمانی»، «تاریخ متن قرآن» و دو مقاله درباره تفسیر «الهدایه و العرفان فی تفسیر القرآن بالقرآن» نوشته محمد ابوزید، عالم مصری است که این آثار نقش مهمی در شکل‌دهی به مطالعات تطبیقی و تاریخی متن قرآن در غرب ایفا کردند.

پژوهش در سیره پیامبر اسلام

جفری در زمینه زندگی پیامبر اسلام نیز مطالعاتی انجام داد. از جمله مقالات او می‌توان به «آیا محمد از کودکی پیامبر بود؟»، «تأملی در تاریخی بودن پیامبر اسلام» و «مسیحیان در مکه» اشاره کرد. او همچنین کتابی با عنوان اسلام، محمد و دین او نگاشت که نگاهی خاورشناسانه به آغاز و ماهیت دعوت اسلامی داشت.

بررسی روابط اسلام و مسیحیت

در زمینه روابط اسلام و مسیحیت، جفری سه مقاله مهم نگاشت با عناوین: «کتاب گرگوری تاتئو بر ضد مسلمانان»، «کتاب‌ها و جزوات نقد مسیحیت مورد استفاده مسلمانان قاهره» و «ادبیات نقد مسیحیت». این آثار بخشی از تلاش او در بررسی تعامل فکری میان دو دین بزرگ و عمده دنیا محسوب می‌شوند.

ترجمه متون اسلامی به انگلیسی

جفری در این حوزه، ترجمه کتاب شجرة الکون اثر ابن عربی را در دو مقاله منتشر کرد که متن کامل آن بعدها در سال (۱۳۴۱ش/۱۹۶۲ م) در لاهور به‌صورت کتاب درآمد. همچنین اثر مهم او با عنوان «گزیده‌ای در باره اسلام» شامل مجموعه‌ای از مطالب درباره قرآن، حدیث، فقه، کلام، سیره و تصوف است و بازتابی از مطالعات گسترده‌اش بر فرهنگ اسلامی محسوب می‌شود.

چاپ و بازنشر آثار

در دهه‌های اخیر، برخی از مقالات جفری بار دیگر چاپ شده‌اند. رودی پارت در کتاب قرآن، مقاله «پیشرفت در مطالعه قرآن» او را بازنشر کرده است. همچنین بخشی از پژوهش‌های جفری در کتاب خاستگاه‌های قرآن نوشته پژوهش‌گری با نام مستعار ابن‌وراق آمده است. او برای دایرةالمعارف اسلام (چاپ دوم) نیز چند مدخل نگاشت، از جمله «آیه» (Aya)، «آزر» (Azar)، «ایوب» (Ayyub) و «عصا» (ʿAsā). از میان آثار جفری، کتاب واژه‌های دخیل در قرآن با ترجمه فریدون بدره‌ای در سال ۱۳۷۲ ش در تهران به زبان فارسی منتشر شد و از آثار شناخته‌شده او در مطالعات قرآنی معاصر است.

پانویس

منابع

• رحمتی، محمدکاظم (۱۳۹۶). «جفری، آرتور». دانشنامه جهان اسلام. تهران: بنیاد دایرة المعارف اسلامی.