اخلاص (اخلاق)

اخلاص، اصطلاحی در علم اخلاق است که به معنای متضاد ریاکاری است. به کسی که اخلاص داشته باشد، مخلص گویند. در منابع اسلامی، به انواع اخلاص اشاره و به رعایت آنها توصیه شده است.

در لغت و اصطلاح

اخلاص در لغت به معنای خالص کردن یا خالص بودن است. در اصطلاح علم اخلاق اسلامی، معنای اخلاص را خالص کردن بنده دانسته‌اند. به عبارتی دیگر، بنده‌ای که عمل خود را از غیر خدا نگاه‌داری کند، فرد مخلص است و در واقع این لغت در برابر معنای ریا قرار می‌گیرد. همچنین در علوم اسلامی، به خالص نمودن بندگان توسط خدا نیز اشاره شده است که چنین بنده‌ای را با کلمه مُخلَص (به صیغه اسم مفعول) خوانده‌اند. از این عبارت به تکرار در قرآن ذکر شده است. معنای دیگر اخلاص را در امور اعتقادی شرح داده‌اند. بر اساس این معنا، بندگان باید خدا را از صفاتی که شایسته مقام او نیست، خالص بدارند که از این معنا با واژه تنزیه یاد شده است.

اخلاص در منابع اسلامی

قرآن

کلمه مخلص در قرآن از کلمات پرکاربرد است. در آیه ۵ سوره بینه، از این واژه استفاده شده است و به «مخلصین له الدین» اشاره شده است. در آیه ۳ سوره زمر نیز به دین خالص اشاره شده است. در آیه ۱۴۵ سوره نساء نیز به خالص کردن دین برای الله اشاره شده است.

حدیث

در روایات از واژه اخلاص به معناهای متعددی استفاده شده است. برای نمونه، علی بن ابی‌طالب، امام اول شیعیان در یکی از خطبه‌هایش از اخلاص به معنای اعتقادی آن استفاده کرده است. در روایات اسلامی اشاره شده است که هر کس عملش را برای الله خالص کند، عمل اندکش نیز پذیرفته خواهد شد و در روایت دیگری نیز از جاری شدن حکمت بر دل و زبان کسی که عملش را از روی اخلاص انجام می‌دهد یاد شده است. در برخی از احادیث شیعی، یاد شده است که الله، تنها اعمالی که با اخلاص برای او انجام شده باشد را خواهد پذیرفت. در روایتی از جعفر صادق، امام ششم شیعیان دوازده‌امامی، آمده است که اخلاص سبب خواهد شد تا مؤمن، دارای هیبت شود به طوری که جانوران نیز از او بترسند.

تحقق اخلاص و توحید

قرآن در آیه ۶۴ سوره آل‌عمران می‌گوید: «جز خدا را نپرستید.» این مفهوم، آشکارترین کاربرد اخلاص در عبادت بوده است. ابن‌عطا این آیه را تحقق توحید می‌داند، که به معنای به کار بستن حقیقت توحید در زندگی است. تحقق توحید، یعنی دادن حق خداوند و خلق بر اساس حق الهی. این امر عبودیت خالصانه و بندگی کامل را شکل می‌دهد.

اخلاص و مانع اصلی آن؛ حس خودبسندگی

تحقق توحید مستلزم اخلاص است، یعنی پاک‌سازی قلب و نیت از هر چیزی جز حق الهی. مهم‌ترین مانع در این مسیر، حس خودبسندگی و نادیده گرفتن حقیقت الهی است. دیدگاه کلی این است که نفاق، از ناتوانی در درک واقعیت مطلق خداوند ناشی می‌شود. خلقت در برابر خدا هیچ است؛ تنها او حقیقت، حق، و واقعیت پایدار است. دیدن خود به عنوان دارنده‌ی واقعیت و حقوق مستقل، خود نوعی شرک است. جنید بغدادی می‌گوید: «طاغوت (بت) همان نفس انسان است، یا هر چیزی غیر از خدا.» تا زمانی که انسان خود و خدا را همزمان در نظر داشته باشد و بر این اساس عبادت کند، در واقع حق خود را در کنار حق مطلق قرار داده است. ناصرآبادی تأکید دارد: «عبودیت آن است که دیدن عبادت خود را با نظر به معبود از بین ببری.»

قدرت انسان در عبادت و وابستگی به عنایت الهی

عبادت انسان، تأکیدی بر توانایی او در انتخاب و عمل است. اما در عین حال، باید جایگاه خود را به درستی بشناسد. قرآن (فاتحه: ۵) می‌فرماید: «تنها تو را می‌پرستیم و تنها از تو یاری می‌جوییم.» جعفر صادق توضیح می‌دهد: «قسمت دوم آیه به این معناست که ما از نیروی الهی برای عبادت او کمک می‌خواهیم.» بدون هدایت و لطف الهی، امکان تحقق حق بندگی خدا وجود ندارد. بنابراین، توحید حقیقی آن است که عبادت را تنها برای خدا انجام دهیم و در این مسیر، تنها بر او تکیه کنیم.

پانویس

منابع

• اختری، عباسعلی (۱۳۹۰). «اخلاص». دایرةالمعارف جامع اسلامی. تهران: آرایه.

• chittick, william c. (2008). "Worship". The Cambridge Companion to Classical Islamic Theology (به انگلیسی). Cambridge: Cambridge University Press.