محمد فضولی: تفاوت میان نسخه‌ها

از اسلامیکال
پرش به ناوبری پرش به جستجو
بصریویکی‌متن
بدون خلاصۀ ویرایش
بدون خلاصۀ ویرایش
خط ۲۲: خط ۲۲:


== نام و تبار ==
== نام و تبار ==
منابع نام او را محمد فضولی و همینطور ملامحمد بن سلیمان بغدادی گزارش کرده‌اند۔<ref>دهخدا ۲۷۶</ref>
منابع نام او را محمد بن سلیمان فضولی و به اختصار فضولی گزارش کرده‌اند۔<ref>{{پک|1=The Editors of Encyclopaedia Britannica|2=۲۰۱۲|ف=Mehmed bin Süleyman Fuzuli|ک=Encyclopaedia Iranica|زبان=en}}</ref> و همینطور ملامحمد بن سلیمان بغدادی گزارش کرده‌اند۔<ref>دهخدا ۲۷۶</ref>


پدر وی ساکن [[حله]] در [[عراق]] امروزی بود و محمد فضولی در آن‌جا به‌دنیا آمد و در بغداد پرورش یافت از این روی، سه زبان [[زبان ترکی آذربایجانی|ترکی]]، [[زبان فارسی|فارسی]] و [[زبان عربی|عربی]] را به خوبی می‌دانست۔<ref name="autogenerated3">پورنامداریان «غزل‌های فارسی فضولی (مقاله)»</ref>
پدر وی ساکن [[حله]] در [[عراق]] امروزی بود و محمد فضولی در آن‌جا به‌دنیا آمد و در بغداد پرورش یافت از این روی، سه زبان [[زبان ترکی آذربایجانی|ترکی]]، [[زبان فارسی|فارسی]] و [[زبان عربی|عربی]] را به خوبی می‌دانست۔<ref name="autogenerated3">پورنامداریان «غزل‌های فارسی فضولی (مقاله)»</ref> خانواده او را یک خانواده مذهبی توصیف کرده‌اند۔<ref>{{پک|1=The Editors of Encyclopaedia Britannica|2=۲۰۱۲|ف=Mehmed bin Süleyman Fuzuli|ک=Encyclopaedia Iranica|زبان=en}}</ref>


== زندگی‌نامه ==
== زندگی‌نامه ==
فضولی در سال [[۱۴۸۳ (میلادی)|۱۴۸۳ میلادی]] زاده شد۔<ref name=":0">[http://original.britannica.com/eb/article-9035730/Mehmed-bin-Suleyman-Fuzuli دانشنامهٔ بریتانیکا]، بازدید: اکتبر ۲۰۰۸.</ref><ref name=":1">[http://www.iranicaonline.org/articles/azerbaijan-viii Encyclopædia Iranica. G. Doerfer. Azeri Turkish]</ref><ref name=":2">[http://www.iranicaonline.org/articles/azerbaijan-x Encyclopædia Iranica. H. Javadi and K. Burill. Azeri Literature]</ref><ref name=":3">[http://books.google.com/books?id=RTYLVhJG8e8C&pg=PA130&dq#v=onepage&q&f=false A. M. A Shushtery. Outlines of Islamic Culture - Volume I: Historical and Cultural Aspects. READ BOOKS, 2007. p. 130]</ref> از آنجا که پدرش را ساکن [[حله]] در [[عراق]] امروزی دانسته‌اند، احتمال رفته که وی در آنجا به‌ دنیا آمده است۔ گفته شده که وی در بغداد پرورش یافت از این روی، سه زبان [[زبان ترکی آذربایجانی|ترکی]]، [[زبان فارسی|فارسی]] و [[زبان عربی|عربی]] را به خوبی می‌دانست و به هر سه زبان شعر سروده‌است.<ref name="autogenerated3" />
''[[دانشنامه ایرانیکا]]'' گزارش می‌کند که فضولی در سال [[۱۴۹۵ میلادی]] زاده شد۔<ref>{{پک|1=The Editors of Encyclopaedia Britannica|2=۲۰۱۲|ف=Mehmed bin Süleyman Fuzuli|ک=Encyclopaedia Iranica|زبان=en}}</ref> از آنجا که پدرش را ساکن [[حله]] در [[عراق]] امروزی دانسته‌اند، احتمال رفته که وی در آنجا به‌ دنیا آمده است۔<ref name="autogenerated3" /> با این حال در ''ایرانیکا'' آمده است که او متولد [[کربلا]] بوده است۔<ref>{{پک|1=The Editors of Encyclopaedia Britannica|2=۲۰۱۲|ف=Mehmed bin Süleyman Fuzuli|ک=Encyclopaedia Iranica|زبان=en}}</ref> گفته شده که وی در بغداد پرورش یافت از این روی، سه زبان [[زبان ترکی آذربایجانی|ترکی]]، [[زبان فارسی|فارسی]] و [[زبان عربی|عربی]] را به خوبی می‌دانست و به هر سه زبان شعر سروده‌است.<ref name="autogenerated3" />
 
<ref name=":0">[http://original.britannica.com/eb/article-9035730/Mehmed-bin-Suleyman-Fuzuli دانشنامهٔ بریتانیکا]، بازدید: اکتبر ۲۰۰۸.</ref><ref name=":1">[http://www.iranicaonline.org/articles/azerbaijan-viii Encyclopædia Iranica. G. Doerfer. Azeri Turkish]</ref><ref name=":2">[http://www.iranicaonline.org/articles/azerbaijan-x Encyclopædia Iranica. H. Javadi and K. Burill. Azeri Literature]</ref><ref name=":3">[http://books.google.com/books?id=RTYLVhJG8e8C&pg=PA130&dq#v=onepage&q&f=false A. M. A Shushtery. Outlines of Islamic Culture - Volume I: Historical and Cultural Aspects. READ BOOKS, 2007. p. 130]</ref>
 
از زندگانی فضولی اطلاعات کمی در دسترس است۔ بیشتر عمر فضولی در بغداد گذرانده شد۔ فضولی در دوران حکومت شاه اسماعیل اول، مورد لطف پادشاه قرار گرفت و پس از آنکه بغداد، محل زندگی او مورد هجوم عثمانی قرار گرفت، سعی نمود تا با سلیمان یکم عثمانی رابطه خوبی داشته باشد۔ با این وجود او هیچگاه به پایتخت عثمانی، یعنی قسطنطنیه وارد نشد و در بغداد ماند۔<ref>{{پک|1=The Editors of Encyclopaedia Britannica|2=۲۰۱۲|ف=Mehmed bin Süleyman Fuzuli|ک=Encyclopaedia Iranica|زبان=en}}</ref>


محمد پسر سلیمان در حدود سال [[۱۴۸۳ (میلادی)|۱۴۸۳]] در [[عراق]] به‌دنیا آمد.<ref name="ایرانیکا"/> در منابع معتبر از جمله ''مجمع‌الخواص'' صفحهٔ ۱۰۳<ref>تجلیل ۲</ref> [[حله]] به عنوان محل تولد فضولی برشمرده شده‌است، اما در برخی منابع دیگر [[کربلا (شهر)|کربلا]] یا [[نجف]] هم آمده‌است.<ref name="ایرانیکا"/> پدرش سلیمان بود که به ''حله'' مهاجرت کرد و قاضی آن شهر بود. «پدر فضولی بنا به گفتهٔ «صادق بیگ افشار» صاحب تذکرهٔ «مجمع الخواص» –که به زبان [[ازبکی]] نوشته شده– از ایل بیات بوده که یکی از [[فهرست قبایل غز|۲۲ طایفه]] مهاجر ترکان [[اغوز|اوغوز]] می‌باشد.»<ref name="ایرانیکا"/> او در حله و سپس [[بغداد]] تحصیل کرد و یکی از استادانش «[[ملک الشعرای حبیبی]]» از شاعران حروفی بود. حدود هفتاد ساله بود که در بغداد درگذشت.
محمد پسر سلیمان در حدود سال [[۱۴۸۳ (میلادی)|۱۴۸۳]] در [[عراق]] به‌دنیا آمد.<ref name="ایرانیکا"/> در منابع معتبر از جمله ''مجمع‌الخواص'' صفحهٔ ۱۰۳<ref>تجلیل ۲</ref> [[حله]] به عنوان محل تولد فضولی برشمرده شده‌است، اما در برخی منابع دیگر [[کربلا (شهر)|کربلا]] یا [[نجف]] هم آمده‌است.<ref name="ایرانیکا"/> پدرش سلیمان بود که به ''حله'' مهاجرت کرد و قاضی آن شهر بود. «پدر فضولی بنا به گفتهٔ «صادق بیگ افشار» صاحب تذکرهٔ «مجمع الخواص» –که به زبان [[ازبکی]] نوشته شده– از ایل بیات بوده که یکی از [[فهرست قبایل غز|۲۲ طایفه]] مهاجر ترکان [[اغوز|اوغوز]] می‌باشد.»<ref name="ایرانیکا"/> او در حله و سپس [[بغداد]] تحصیل کرد و یکی از استادانش «[[ملک الشعرای حبیبی]]» از شاعران حروفی بود. حدود هفتاد ساله بود که در بغداد درگذشت.


== جایگاه در ادبیات ==
== جایگاه در ادبیات ==
اشعار فضولی بر شاعران بعدی او تا قرن ۱۹ میلادی تاثیرگذار بوده است۔<ref>{{پک|1=The Editors of Encyclopaedia Britannica|2=۲۰۱۲|ف=Mehmed bin Süleyman Fuzuli|ک=Encyclopaedia Iranica|زبان=en}}</ref>


=== تخلص فضولی ===
=== تخلص فضولی ===
خط ۵۶: خط ۶۱:
== آثار ==
== آثار ==
=== ترکی ===
=== ترکی ===
[[پرونده:Fuzuli Divan.jpg|بندانگشتی|چپ|200px|صفحه‌ای از دیباچهٔ دیوان اشعار فضولی به زبان ترکی]]
فضولی به زبان ترکی مسلط بود اما اکثر آثار او به لهجه آذربایجانی نوشته شده است۔ برای فضولی یک دیوان شعر به زبان ترکی گزارش شده است۔<ref>{{پک|1=The Editors of Encyclopaedia Britannica|2=۲۰۱۲|ف=Mehmed bin Süleyman Fuzuli|ک=Encyclopaedia Iranica|زبان=en}}</ref>[[پرونده:Fuzuli Divan.jpg|بندانگشتی|چپ|200px|صفحه‌ای از دیباچهٔ دیوان اشعار فضولی به زبان ترکی]]
* ''دیوان اشعار ترکی''.
* ''دیوان اشعار ترکی''.
دیوان ترکی فضولی تاکنون چند بار در ایران، ترکیه و جمهوری آذربایجان منتشر شده‌است.
دیوان ترکی فضولی تاکنون چند بار در ایران، ترکیه و جمهوری آذربایجان منتشر شده‌است.
دیوان ترکی به تصحیح [[حمید آراسلی]] (باکو)، دیوان ترکی به تصحیح امین صدیقی (تهران، ۱۳۷۴) و دیوان ترکی تصحیح مژگان جونبور و دیگران (استانبول) بهترین چاپ‌های علمی دیوان ترکی هستند.
دیوان ترکی به تصحیح [[حمید آراسلی]] (باکو)، دیوان ترکی به تصحیح امین صدیقی (تهران، ۱۳۷۴) و دیوان ترکی تصحیح مژگان جونبور و دیگران (استانبول) بهترین چاپ‌های علمی دیوان ترکی هستند.
* ''شاه و گدا''
* ''شاه و گدا''
* [[لیلی و مجنون]]
* [[لیلی و مجنون]] از اشعار اوست که سبب شهرت فضولی شد۔<ref>{{پک|1=The Editors of Encyclopaedia Britannica|2=۲۰۱۲|ف=Mehmed bin Süleyman Fuzuli|ک=Encyclopaedia Iranica|زبان=en}}</ref>
* ''مثنوی بنگ و باده''. به [[شاه اسماعیل یکم|شاه اسماعیل]] تقدیم شده‌است.
* ''مثنوی بنگ و باده''. به [[شاه اسماعیل یکم|شاه اسماعیل]] تقدیم شده‌است.
* ''روضه''.
* ''روضه''.
* ''[[حدیقة السعداء]]''. این کتاب ترجمهٔ ''روضةالشهدا''ی [[مولانا حسین واعظ کاشفی|حسین واعظ کاشفی]] است.<ref>صفا، ۵۲۵</ref> که بر آن مطالبی نیز افزوده‌است.<ref>''[[دائرةالمعارف فارسی]]''، جلد سوم، ص۱۱۲۹</ref>
* ''[[حدیقة السعداء]]''. این کتاب ترجمهٔ ''روضةالشهدا''ی [[مولانا حسین واعظ کاشفی|حسین واعظ کاشفی]] است.<ref>صفا، ۵۲۵</ref> که بر آن مطالبی نیز افزوده‌است.<ref>''[[دائرةالمعارف فارسی]]''، جلد سوم، ص۱۱۲۹</ref>
* ''صحبت الاثمار'' (گفتگو بین چند میوه است و یکی از نخستین کتاب‌های ادبیات کودک محسوب می‌شود)<ref>شهبازی</ref>
* ''صحبت الاثمار'' (گفتگو بین چند میوه است و یکی از نخستین کتاب‌های ادبیات کودک محسوب می‌شود)<ref>شهبازی</ref>
* ''شکایت‌نامه''.
* ''شکایت‌نامه'' از جمله آثار او به نظم است۔<ref>{{پک|1=The Editors of Encyclopaedia Britannica|2=۲۰۱۲|ف=Mehmed bin Süleyman Fuzuli|ک=Encyclopaedia Iranica|زبان=en}}</ref>
* ''رسالهٔ معما''.
* ''رسالهٔ معما''.


خط ۹۴: خط ۹۹:


=== فارسی ===
=== فارسی ===
فضولی زبان فارسی را به خوبی می‌شناخت و اشعاری را به این زبان سروده است۔ برای فضولی یک دیوان شعر به زبان فارسی گزارش شده است۔<ref>{{پک|1=The Editors of Encyclopaedia Britannica|2=۲۰۱۲|ف=Mehmed bin Süleyman Fuzuli|ک=Encyclopaedia Iranica|زبان=en}}</ref>
قدیمی‌ترین نسخه خطی دیوان فارسی فضولی در [[۲۰ جمادی‌الاولی]] [[۹۵۹ (قمری)|۹۵۹ قمری]] به خط [[حبیب‌الله اصفهانی]] نوشته شده‌است. این نسخه هم‌اکنون در [[کتابخانه مرادیه]] در [[ترکیه]] نگه‌داری می‌شود.<ref>شعردوست صفحهٔ پ</ref> در مقدمهٔ این دیوان، فضولی با زبانی که گاه به طنز نزدیک می‌شود، شرح می‌دهد چگونه بعد از این که در سرودن شعر به [[زبان عربی|عربی]] و [[زبان ترکی (ابهام‌زدایی)|ترکی]] مهارت پیدا کرده، اشعار پراکندهٔ فارسی سروده‌است به سرودن غزل به فارسی پرداخته‌است:<ref>فضولی ۱۲ و ۱۳</ref>
قدیمی‌ترین نسخه خطی دیوان فارسی فضولی در [[۲۰ جمادی‌الاولی]] [[۹۵۹ (قمری)|۹۵۹ قمری]] به خط [[حبیب‌الله اصفهانی]] نوشته شده‌است. این نسخه هم‌اکنون در [[کتابخانه مرادیه]] در [[ترکیه]] نگه‌داری می‌شود.<ref>شعردوست صفحهٔ پ</ref> در مقدمهٔ این دیوان، فضولی با زبانی که گاه به طنز نزدیک می‌شود، شرح می‌دهد چگونه بعد از این که در سرودن شعر به [[زبان عربی|عربی]] و [[زبان ترکی (ابهام‌زدایی)|ترکی]] مهارت پیدا کرده، اشعار پراکندهٔ فارسی سروده‌است به سرودن غزل به فارسی پرداخته‌است:<ref>فضولی ۱۲ و ۱۳</ref>
{{نقل قول|تا آنکه روزی گذارم بمکتبی افتاد، پری چهرهٔ دیدم فارسی‌نژاد، سهی سروری که حیرت نظارهٔ رفتارش الف را از حرکت انداخته بود و شوق مطالعهٔ مصحف رخسارش دیدهٔ نابینایی صاد را عین بصر ساخته بود.
{{نقل قول|تا آنکه روزی گذارم بمکتبی افتاد، پری چهرهٔ دیدم فارسی‌نژاد، سهی سروری که حیرت نظارهٔ رفتارش الف را از حرکت انداخته بود و شوق مطالعهٔ مصحف رخسارش دیدهٔ نابینایی صاد را عین بصر ساخته بود.
خط ۱۲۰: خط ۱۲۷:


=== عربی ===
=== عربی ===
فضولی علاوه بر دو زبان فارسی و ترکی، به زبان عربی مسلط بوده و از این رو اشعاری را به زبان عربی سروده است۔<ref>{{پک|1=The Editors of Encyclopaedia Britannica|2=۲۰۱۲|ف=Mehmed bin Süleyman Fuzuli|ک=Encyclopaedia Iranica|زبان=en}}</ref>
فضولی در مقدمه دیوان فارسی‌اش در مورد اشعار عربی‌اش گفته‌است: «باشعار عربی پرداختم و فصحای عرب را بفنون تازی فی‌الجمله محظوظ ساختم و آن بر من آسان نمود زیرا زبان مباحثهٔ علمی من بود.»<ref>فضولی «دیوان فارسی» ۹</ref>
فضولی در مقدمه دیوان فارسی‌اش در مورد اشعار عربی‌اش گفته‌است: «باشعار عربی پرداختم و فصحای عرب را بفنون تازی فی‌الجمله محظوظ ساختم و آن بر من آسان نمود زیرا زبان مباحثهٔ علمی من بود.»<ref>فضولی «دیوان فارسی» ۹</ref>
;شعر
;شعر

نسخهٔ ‏۳ سپتامبر ۲۰۲۳، ساعت ۱۴:۳۲

محمد فضولی
متولد۸۸۵ (قمری)[۱]
حدود ۱۴۸۰ میلادی.[۱]
حله (کربلا، نجف) در عراق کنونی.
وفات۹۶۳ هجری قمری[۱]
۱۵۵۶ میلادی.[۱]
بغداد.[۲] کربلا،[۳] امپراتوری عثمانی، (عراق کنونی)
ملیتایرانی، عثمانی
دیگر نام‌هامحمدبن سلیمان
حرفهشاعر
فرزندانفضلی بغدادی
والدینسلیمان (پدر)

محمد فضولی (ترکی آذربایجانی: Məhəmməd Füzuli، ترکی استانبولی: Fuzûlî‎) یا ملامحمد بن سلیمان بغدادی (۱۴۸۳-۱۵۵۶) شاعر و ادیب آذربایجانی است. او را «بزرگترین شاعر ترکی آذربایجانی در سدهٔ دهم» می‌دانند. پدر وی ساکن حله در عراق امروزی بود و محمد فضولی در آن‌جا به‌دنیا آمد و در بغداد پرورش یافت از این روی، سه زبان ترکی، فارسی و عربی را به خوبی می‌دانست و به هر سه زبان شعر سروده‌است. او را یکی از پایه‌گذاران سبک هندی می‌دانند.

نام و تبار

منابع نام او را محمد بن سلیمان فضولی و به اختصار فضولی گزارش کرده‌اند۔[۴] و همینطور ملامحمد بن سلیمان بغدادی گزارش کرده‌اند۔[۵]

پدر وی ساکن حله در عراق امروزی بود و محمد فضولی در آن‌جا به‌دنیا آمد و در بغداد پرورش یافت از این روی، سه زبان ترکی، فارسی و عربی را به خوبی می‌دانست۔[۶] خانواده او را یک خانواده مذهبی توصیف کرده‌اند۔[۷]

زندگی‌نامه

دانشنامه ایرانیکا گزارش می‌کند که فضولی در سال ۱۴۹۵ میلادی زاده شد۔[۸] از آنجا که پدرش را ساکن حله در عراق امروزی دانسته‌اند، احتمال رفته که وی در آنجا به‌ دنیا آمده است۔[۶] با این حال در ایرانیکا آمده است که او متولد کربلا بوده است۔[۹] گفته شده که وی در بغداد پرورش یافت از این روی، سه زبان ترکی، فارسی و عربی را به خوبی می‌دانست و به هر سه زبان شعر سروده‌است.[۶]

[۱۰][۱۱][۱۲][۱۳]

از زندگانی فضولی اطلاعات کمی در دسترس است۔ بیشتر عمر فضولی در بغداد گذرانده شد۔ فضولی در دوران حکومت شاه اسماعیل اول، مورد لطف پادشاه قرار گرفت و پس از آنکه بغداد، محل زندگی او مورد هجوم عثمانی قرار گرفت، سعی نمود تا با سلیمان یکم عثمانی رابطه خوبی داشته باشد۔ با این وجود او هیچگاه به پایتخت عثمانی، یعنی قسطنطنیه وارد نشد و در بغداد ماند۔[۱۴]

محمد پسر سلیمان در حدود سال ۱۴۸۳ در عراق به‌دنیا آمد.[۱] در منابع معتبر از جمله مجمع‌الخواص صفحهٔ ۱۰۳[۱۵] حله به عنوان محل تولد فضولی برشمرده شده‌است، اما در برخی منابع دیگر کربلا یا نجف هم آمده‌است.[۱] پدرش سلیمان بود که به حله مهاجرت کرد و قاضی آن شهر بود. «پدر فضولی بنا به گفتهٔ «صادق بیگ افشار» صاحب تذکرهٔ «مجمع الخواص» –که به زبان ازبکی نوشته شده– از ایل بیات بوده که یکی از ۲۲ طایفه مهاجر ترکان اوغوز می‌باشد.»[۱] او در حله و سپس بغداد تحصیل کرد و یکی از استادانش «ملک الشعرای حبیبی» از شاعران حروفی بود. حدود هفتاد ساله بود که در بغداد درگذشت.

جایگاه در ادبیات

اشعار فضولی بر شاعران بعدی او تا قرن ۱۹ میلادی تاثیرگذار بوده است۔[۱۶]

تخلص فضولی

شاعر و ادیب آذربایجانی است.۔[۱۰][۱۱][۱۲][۱۳] او را «بزرگترین شاعر ترکی آذربایجانی در سدهٔ دهم» می‌دانند.[۱] او را یکی از پایه‌گذاران سبک هندی می‌دانند.[۶]

یاران گذشته بس که کردند تاراج عبارت و معانی
شد تنگ فضای نظم بر مافریاد ز سبقت زمانی[۱۷]

فضولی در فارسی به دو معنا به کار می‌رفته‌است:[۱۸]

۱- کسی که کار بیهوده کند.
۲- آنکه بی‌جهت در امور دیگران مداخله کند.

این دو معنا دقیقاً با معنای این واژه در زبان عربی انطباق داشت. اما از حدود قرن هشتم هجری به بعد این مفهوم به «فضول» داده شد. در عوض واژه «فضول» که در عربی یعنی «زبان درازی و مداخلهٔ بیجا در کار دیگران» در فارسی «فضولی» خوانده شد. مثلاً حافظ می‌گوید:

«در کارخانه‌ای که رهِ عِلْم و عقل نیست
وَهْمِ ضعیفْرای فضولی چرا کند؟»[۱۹]

که در این‌جا فضولی به همان معنایی است که ما امروزه به کار می‌بریم، و این عکس معنای عربی این واژه است.[۲۰] به هر حال محمدبن سلیمان این تخلص را به معنای عربی آن به کار می‌برد یعنی: «زبان دراز و مداخله‌کننده در کاری که به او مربوط نیست»، یا به تعبیر امروزی «فضول». فضولی در مقدمه دیوان اشعارش به زبان فارسی دلیل انتخاب این تخلص عجیب را با زبانی شوخ‌طبع توضیح می‌دهد:[۲۱]

آخرالامر معلوم شد که یارانی که پیش از من بوده‌اند تخلصها را بیش از معانی ربوده‌اند. خیال کردم که اگر تخلص مشترک اختیار نمایم در انتساب نظم بر من حیف رود اگر مغلوب باشم و بر شریک ظلم شود اگر غالب آیم. بنابر رفع ملابست التباس «فضولی» تخلص کردم و از تشویش ستم شریکان پناه بجانب تخلص بردم و دانستم که این لقب مقبول طبع کسی نخواد افتاد که بیم شریک او بمن تشویشی نتواند داد.

سبک‌شناسی

پیش از فضولی در ادبیات ترکی آذربایجانی شکل‌هایی چون مثنوی و غزل رواج داشت و فضولی خود یکی از غزلسرایان برجسته بود، اما «او نخستین آثار ارزندهٔ تمثیلی را در ترکی آذربایجانی آفرید (بنگ و باده- صحبت الاثمار). فضولی مانند نسیمی کوشید تا شعر ترکی را با اوزان عروضی سازگار نماید اگر چه او موفقیت چشمگیری به دست آورد ولی واقعیت این بود که ترکی با وزن هجایی سازگارتر است.»[۲۲]

بعضی از منتقدین ادبی سبک اشعار فارسی فضولی را نزدیک به سبک هندی و صائب تبریزی که صد سال پس از وی این سبک شعر را رواج داد می‌دانند. برخی محققین او را یکی از بزرگترین غزلسرایان جهان اسلام نامیده‌اند «بسیاری از مضامین فضولی را بعد از او در شعر شعرای نامدار مکتب اصفهان یا سبک هندی می‌بینیم.»[۲۳] و حتی او را «از جمله پایه‌گذاران سبک هندی»[۶] شمرده‌اند.

آثار

ترکی

فضولی به زبان ترکی مسلط بود اما اکثر آثار او به لهجه آذربایجانی نوشته شده است۔ برای فضولی یک دیوان شعر به زبان ترکی گزارش شده است۔[۲۴]

صفحه‌ای از دیباچهٔ دیوان اشعار فضولی به زبان ترکی
  • دیوان اشعار ترکی.

دیوان ترکی فضولی تاکنون چند بار در ایران، ترکیه و جمهوری آذربایجان منتشر شده‌است. دیوان ترکی به تصحیح حمید آراسلی (باکو)، دیوان ترکی به تصحیح امین صدیقی (تهران، ۱۳۷۴) و دیوان ترکی تصحیح مژگان جونبور و دیگران (استانبول) بهترین چاپ‌های علمی دیوان ترکی هستند.

  • شاه و گدا
  • لیلی و مجنون از اشعار اوست که سبب شهرت فضولی شد۔[۲۵]
  • مثنوی بنگ و باده. به شاه اسماعیل تقدیم شده‌است.
  • روضه.
  • حدیقة السعداء. این کتاب ترجمهٔ روضةالشهدای حسین واعظ کاشفی است.[۲۶] که بر آن مطالبی نیز افزوده‌است.[۲۷]
  • صحبت الاثمار (گفتگو بین چند میوه است و یکی از نخستین کتاب‌های ادبیات کودک محسوب می‌شود)[۲۸]
  • شکایت‌نامه از جمله آثار او به نظم است۔[۲۹]
  • رسالهٔ معما.

نمونه شعر ترکی

ای خوش اول مست، کی بیلمز غمی-عالَم نه ایمیش،نه چکر عالم اوچون غم، نه بیلر غم نه ایمیش
بیر پری سیلسیله‌ای-عشقینه دوشدوم ناگه،شیمدی بیلدیم سببی-خیلقت-آدم نه ایمیش.
واعظ اوصافی-جهنم قلیر، ای اهل ورع!وار اونون مجلسینه، بیل کی جهنم نه ایمیش!
اوخو کؤکسومده ئوتوپ، قالمیش ایمیش پئیکانی،آه بیلیدیم سببی-آهی-دمادم نه ایمیش!
ترجمه فارسی
خّرم آن‌کس که نداند غم عالم چه بوَدنه بداند غم عالم، نه که خود غم چه بوَد
ناگهان بندی زنجیر نگاری شده‌امحال دانم سبب خلقت آدم چه بود
گفت واعظ همه اوصاف جهنم، زاهد!باش در مجلس او، بین که جهنم چه بود
تیر بر دل بزد و مانده بجا پیکانشآه، دانم سبب آه دمادم چه بود
ای فضولی مزه باده ساقی دانیچو کنی توبه بدانی که ریا هم چه بود
مردم این دیار را با من اثر شفقت و عنایت نیست
یا در ین قوم نیست معرفتییا مرا هیچ قابلیت نیست[۳۰]

فارسی

فضولی زبان فارسی را به خوبی می‌شناخت و اشعاری را به این زبان سروده است۔ برای فضولی یک دیوان شعر به زبان فارسی گزارش شده است۔[۳۱]

قدیمی‌ترین نسخه خطی دیوان فارسی فضولی در ۲۰ جمادی‌الاولی ۹۵۹ قمری به خط حبیب‌الله اصفهانی نوشته شده‌است. این نسخه هم‌اکنون در کتابخانه مرادیه در ترکیه نگه‌داری می‌شود.[۳۲] در مقدمهٔ این دیوان، فضولی با زبانی که گاه به طنز نزدیک می‌شود، شرح می‌دهد چگونه بعد از این که در سرودن شعر به عربی و ترکی مهارت پیدا کرده، اشعار پراکندهٔ فارسی سروده‌است به سرودن غزل به فارسی پرداخته‌است:[۳۳]

تا آنکه روزی گذارم بمکتبی افتاد، پری چهرهٔ دیدم فارسی‌نژاد، سهی سروری که حیرت نظارهٔ رفتارش الف را از حرکت انداخته بود و شوق مطالعهٔ مصحف رخسارش دیدهٔ نابینایی صاد را عین بصر ساخته بود. چون توجه من دید از گفتهای من چند بیتی طلبید. من نیز چند بیتی از عربی و ترکی باو ادا نمودم و لطایف چند نیز از قصیده و معما برو فزودم. گفت که اینها زبان من نیست و بکار من نمی‌آید، مرا غزلهای جگر سوز عاشقانهٔ فارسی می‌باید.

هر چند اصولاً فضولی در این مقدمه با شوخ‌طبعی مسائل را بیان می‌کند و بعید نیست از سر شوخ‌طبعی این ماجرا را نقل کرده باشد اما به هر حال غزل‌های عاشقانهٔ فارسی فضولی بخش مهمی از دیوان او را تشکیل می‌دهند.

فضولی به فارسی در قالب‌های مختلف مانند قصیده، غزل، ترکیب‌بند، مقطعات، رباعی و مثنوی ساقی‌نامه شعر سروده‌است؛ اما بخش عمدهٔ دیوان او را غزل و قصیده تشکیل می‌دهد.

  • دیوان شعرها
  • رند و زاهد[۳۴]
  • صحت و مرض
  • انیس القلب
  • ساقی‌نامه (هفت جام)
  • روح نامه (سفرنامه روح یا حُسن و عشق)[۳۵]

نمونه شعر فارسی

نو خطان را دوست می‌دارد دل دیوانه‌اممن چو مجنون نیستم در عاشقی مردانه‌ام
خضر می‌گویند بر سر چشمهٔ برد ست راهقطرهٔ[۳۶] گویا چکیده جایی از پیمانه‌ام
عقل را هر لحظه تکلیفیست بر من در جهانبی‌تکلف با عجب دیوانهٔ[۳۷] همخانه‌ام
درد دل با سایه می‌گویم نمی‌یابم جوابغالباً او را بخواب انداخته افسانه‌ام
متصل از درد عشق و طعنهٔ عقلم ملولمی‌رسد هر دم جفا از خویش و از بیگانه‌ام
تا کشیده بر گلت از سنبل مشگین نقابمی‌خلد صد خار هر دم بر جگر از شانه‌ام
به که بردارم فضولی رغبت از ملک جهاننیستم گنجی که باشد جای در ویرانه‌ام[۳۸]

عربی

فضولی علاوه بر دو زبان فارسی و ترکی، به زبان عربی مسلط بوده و از این رو اشعاری را به زبان عربی سروده است۔[۳۹]

فضولی در مقدمه دیوان فارسی‌اش در مورد اشعار عربی‌اش گفته‌است: «باشعار عربی پرداختم و فصحای عرب را بفنون تازی فی‌الجمله محظوظ ساختم و آن بر من آسان نمود زیرا زبان مباحثهٔ علمی من بود.»[۴۰]

شعر
  • مطلع الاعتقاد
  • دیوان اشعار عربی

نمونه اشعار

فضولی از کم‌سوادی کاتبان و از این که هنگام نوشتن اشعار دقت کمی می‌کنند و مفهوم اشعار را از بین می‌برند در رنج بوده‌است و در انتقاد به این موضوع سه شعر به ترکی، فارسی و عربی سروده‌است.[۴۱]

ترکی
قلم السون اَلی اُلْ کاتب بَدْ تحریرککه فساد رقمی سوزمزی شوُرِ ایْلر
گاه بیر حرف سقوطیهِ قِلْورنادری نارْگاه بیر نقطه قصوریله گوزی کورایلر
فارسی
باد سرگشته بسان قلم آن بی‌سروپاکه بود تیشهٔ بنیان معارف قلمش
زینت صورت لفظ است خطش لیک چسودپردهٔ شاهد معنی است سواد قلمش
عربی
تبت یدا کاتب لولاه ما خربتمعمورةأسّست بالعلم و الادبِ
اَردی من الخمرفی اِفساد نسختهتستظهر العیب تغییراً مِنَ العَثَب

یادمان فضولی

[۳۸]
سرو را همچو قدت شیوهٔ رعنایی نیستاین قدر هست که او مثل تو هرجایی نیست
سرو و گل تا ز قد و روی تو دیدند شکستباغبانرا سرو برک[۴۳] چمن‌آرایی نیست
همدمی چون غم او نیست دم تنهاییهر کرا هست غم او غم تنهایی نیست
ای دل ار عاشقی از طعنه میندیش که ذوقنتوان یافت ز عشقی که برسوایی نیست
ای که داری سر سودای تجارت بی‌نفعهیچ سرمایه به از جوهر دانایی نیست
صبر در عشق تو کاریست پسندیده ولیکرده‌ام تجربه کار من شیدایی نیست
مشو از دیدهٔ خونبار فضولی غایبکه درو بی گل روی تو شکیبایی نیست

جستارهای وابسته

جستارهای وابسته

کتاب‌های مرجع

  • تحفهٔ سامی. سام. تهران. ۱۳۶.
  • مجمع الخواص. صادقی. ۱۰۵.
  • تذکره شعرای نصرآبادی. (۵۲۰–۵۱۹).
  • تاریخ ادوارد براودن. ادوارد براون. (۱۵۹–۱۵۸).
  • نگارستان سخن نور ۷۷-مقدمه
  • آتشکدهٔ آذر. ۱۷۳.
  • سفینهٔ خوشگو. حرف ف.
  • ریاض الجنة زنوزی روضه پنجم قسم دوم ۹۰۰ (ب) الف شعبهٔ ثانیه
  • روز روشن صبا. ۵۳۵.

سایر کتاب‌ها

  • کتاب‌شناسی فضولی، رضا مهدوی‌فر. کتاب‌خانه ملی، تهران، ۱۳۷۱.
  • ذبیح‌الله صفا، تاریخ ادبیات در ایران، تهران، ۱۳۶۷، ج ۲–۵ صفحهٔ ۶۷۴.
  • پایاننامه: بررسی تطبیقی مضامین مشترک و متفاوت عرفانی دیوان‌های فارسی و ترکی فضولی با دیوان حافظ از غلامرضا ضیایی نیری جهت اخذ درجه کارشناسی ارشد ادبیات فارسی استاد راهنما: دکتر ایوب کوشان استادیار رشته ادبیات فارسی دانشگاه آزاد اسلامی تبریز

مقالات و سخنرانی‌ها

مرکز اطلاعات و مدارک علمی ایران[۴۴]
  • متن سخنرانی مهندس میرسلیم - وزیر وقت فرهنگ و ارشاد اسلامی به مناسبت مجمع بزرگداشت مولانا محمد فضولی، مصطفی میرسلیم
  • اثرپذیری فضولی از سعدی و شعرای دیگر، جواد هیئت
  • فلکلریاندی آهیمدان… (فولکلور از آه من سوخت…)، یاشار قارایف
  • بدایع اندیشه‌های شیعی در آفرینش ادبی ملامحمد فضولی، علی‌اکبر ولایتی
  • فضولی و جامی از جمهوری آذربایجان، نوشابه آراسلی
  • امثال و حکم در آثار فضولی، رحیم چاوشی
  • فضولی اثر لرینده خالق یاداد یجیلیغی عنعنه لری (آداب و سنن توده در آثار فضولی)، بهلول عبدالله
  • موسیقی در شعر فضولی، منصوره ثابت‌زاده
  • نقد و بررسی (تحلیل) اشعار ترکی ملا محمد فضولی بغدادی، جلیل مسگرنژاد
  • کؤنول پنجره سیندن (از دریچهٔ دل)، عباسعلی یحیوی (ایلچی)
  • زندگی فضولی بغدادی یا نگاهی به مقدمه دیوان، نصرت‌الله فروهر
  • شعر عنصر و فضولی شعرینده… (عنصر شعر در شعر فضولی)، بهرام اسدی
  • انسان کامل از دیدگاه فضولی در رند و زاهد، فریده کریمی‌موغاری
  • نکاتی چند دربارهٔ زندگی محمد فضولی، جلال خسروشاهی
  • زلالی از چشمهٔ خورشید، علی‌اصغر شعردوست
  • فضولی و شعر او، مقدم‌علوی
  • نگاهی به شعرهای ترکی فضولی، میر صالح حسینی
  • محمدسلیمان بن فضولی در تألیفات دانشمندان، یحیی خان‌محمدی‌آذری
  • فضولی، شاعر عشق و عرفان، مصطفی مجرد
  • داستان پیامبران در دیوان اشعار فضولی، حمید طبیبیان
  • ادبیات داستانی در شعر فضولی، محمدباقر نجف‌زاده‌بارفروش
  • فضولی، محیط، زندگانی و شخصیت او، ترجمهٔ دکتر ع. خیامپور، نشریه دانشکده ادبیات تبریز، سال سوم، ش ۱ و ۲.
  • مقایسه پیر در شعر حافظ و دیوان‌های حکیم فضولی دوره ۶، شماره ۲۱، بهار ۱۳۹۱، صفحه ۱۵۹–۱۸۸ ایوب کوشان؛ غلامرضا ضیایی http://clq.iranjournals.ir فصلنامه مطالعات ادبیات تطبیقی دانشگاه آزاد اسلامی واحد جیرفت

پانویس

ارجاعات

  1. ↑ ۱٫۰ ۱٫۱ ۱٫۲ ۱٫۳ ۱٫۴ ۱٫۵ ۱٫۶ ۱٫۷ "فضولی، محمد" (به انگلیسی). دانشنامه ایرانیکا. Retrieved 28 April 2008.{{cite web}}: نگهداری یادکرد:زبان ناشناخته (link)[پیوند مرده]
  2. ↑ تجلیل ۱
  3. ↑ دائرةالمعارف فارسی جلد دوم ۱۹۱۱
  4. ↑ The Editors of Encyclopaedia Britannica, “Mehmed bin Süleyman Fuzuli”, Encyclopaedia Iranica.
  5. ↑ دهخدا ۲۷۶
  6. ↑ ۶٫۰ ۶٫۱ ۶٫۲ ۶٫۳ ۶٫۴ پورنامداریان «غزل‌های فارسی فضولی (مقاله)»
  7. ↑ The Editors of Encyclopaedia Britannica, “Mehmed bin Süleyman Fuzuli”, Encyclopaedia Iranica.
  8. ↑ The Editors of Encyclopaedia Britannica, “Mehmed bin Süleyman Fuzuli”, Encyclopaedia Iranica.
  9. ↑ The Editors of Encyclopaedia Britannica, “Mehmed bin Süleyman Fuzuli”, Encyclopaedia Iranica.
  10. ↑ ۱۰٫۰ ۱۰٫۱ دانشنامهٔ بریتانیکا، بازدید: اکتبر ۲۰۰۸.
  11. ↑ ۱۱٫۰ ۱۱٫۱ Encyclopædia Iranica. G. Doerfer. Azeri Turkish
  12. ↑ ۱۲٫۰ ۱۲٫۱ Encyclopædia Iranica. H. Javadi and K. Burill. Azeri Literature
  13. ↑ ۱۳٫۰ ۱۳٫۱ A. M. A Shushtery. Outlines of Islamic Culture - Volume I: Historical and Cultural Aspects. READ BOOKS, 2007. p. 130
  14. ↑ The Editors of Encyclopaedia Britannica, “Mehmed bin Süleyman Fuzuli”, Encyclopaedia Iranica.
  15. ↑ تجلیل ۲
  16. ↑ The Editors of Encyclopaedia Britannica, “Mehmed bin Süleyman Fuzuli”, Encyclopaedia Iranica.
  17. ↑ فضولی «دیوان فارسی» ۱۰
  18. ↑ معین «جلد دوم» ۲۵۵۴
  19. ↑ حافظ شیراز ۲۴۵
  20. ↑ نجفی ۲۹۴ و ۲۹۵
  21. ↑ فضولی «دیوان فارسی» ۱۰ و ۱۱
  22. ↑ شاهمرسی
  23. ↑ مشرف ۲۶۰
  24. ↑ The Editors of Encyclopaedia Britannica, “Mehmed bin Süleyman Fuzuli”, Encyclopaedia Iranica.
  25. ↑ The Editors of Encyclopaedia Britannica, “Mehmed bin Süleyman Fuzuli”, Encyclopaedia Iranica.
  26. ↑ صفا، ۵۲۵
  27. ↑ دائرةالمعارف فارسی، جلد سوم، ص۱۱۲۹
  28. ↑ شهبازی
  29. ↑ The Editors of Encyclopaedia Britannica, “Mehmed bin Süleyman Fuzuli”, Encyclopaedia Iranica.
  30. ↑ فضولی «دیوان فارسی» ۶۳۵
  31. ↑ The Editors of Encyclopaedia Britannica, “Mehmed bin Süleyman Fuzuli”, Encyclopaedia Iranica.
  32. ↑ شعردوست صفحهٔ پ
  33. ↑ فضولی ۱۲ و ۱۳
  34. ↑ در ۱۲۷۰ در تهران منتشر شد.
  35. ↑ در ایران در ۱۳۰۳ منتشر شد.
  36. ↑ «قطره‌ای» خوانده می‌شود
  37. ↑ «دیوانه‌ای» خوانده می‌شود
  38. ↑ ۳۸٫۰ ۳۸٫۱ فضولی «دیوان فارسی» ۴۸۱
  39. ↑ The Editors of Encyclopaedia Britannica, “Mehmed bin Süleyman Fuzuli”, Encyclopaedia Iranica.
  40. ↑ فضولی «دیوان فارسی» ۹
  41. ↑ تجلیل ۶
  42. ↑ آذربایجان غربی… روزنامه شرق
  43. ↑ در متن اصلی به همین صورت است با این تفاوت که حرف «ک» سرکش ندارد.
  44. ↑ «پژوهشگاه اطلاعات و مدارک ایران». بایگانی‌شده از اصلی در ۴ آوریل ۲۰۰۷. دریافت‌شده در ۲۰ ژانویه ۲۰۰۸.

منابع

برگرفته از «https://www.islamical.org/w/index.php?title=محمد_فضولی&oldid=55337»