محمد فضولی: تفاوت میان نسخه‌ها

از اسلامیکال
پرش به ناوبری پرش به جستجو
بصریویکی‌متن
بدون خلاصۀ ویرایش
بدون خلاصۀ ویرایش
خط ۲۲: خط ۲۲:


== نام و تبار ==
== نام و تبار ==
منابع نام او را محمد بن سلیمان فضولی و به اختصار فضولی گزارش کرده‌اند۔<ref>{{پک|1=The Editors of Encyclopaedia Britannica|2=۲۰۱۲|ف=Mehmed bin Süleyman Fuzuli|ک=Encyclopaedia Britannica|زبان=en}}</ref> از وی با نام کامل محمد بن سلیمان فضولی بغدادی یاد شده است۔<ref>{{پک|1=رحمان‌زاده صوفیانی|2=۱۳۹۳|ک=عربی‌سریان آذری‌زبان|ص=۲۸۳}}</ref> از او با لفب ملامحمد فضولی نیز یاد شده است۔<ref>{{پک|1=تقی‌زاده داوری|2=جباری|3=۱۳۸۹|ک=شیعیان جمهوری آذربایجان|ص=۲۳۷}}</ref>
منابع نام او را محمد بن سلیمان فضولی و به اختصار فضولی گزارش کرده‌اند۔<ref>{{پک|1=The Editors of Encyclopaedia Britannica|2=۲۰۱۲|ف=Mehmed bin Süleyman Fuzuli|ک=Encyclopaedia Britannica|زبان=en}}</ref> از وی با نام کامل محمد بن سلیمان فضولی بغدادی یاد شده است۔<ref>{{پک|1=رحمان‌زاده صوفیانی|2=۱۳۹۳|ک=عربی‌سریان آذری‌زبان|ص=۲۸۳}}</ref> از او با لفب ملامحمد فضولی نیز یاد شده است۔<ref>{{پک|1=تقی‌زاده داوری|2=جباری|3=۱۳۸۹|ک=شیعیان جمهوری آذربایجان|ص=۲۳۷}}</ref> هرچند او در کربلا و یا به نقلی در ایران به دنیا آمده است، اما چون به در بغداد زیسته، به بغدادی شهرت یافته است۔<ref>{{پک|1=فقیه محمدی جلالی|2=خامه‌یار|3=۱۳۹۳|ک=زیارتگاه‌های عراق|ص=۲۰۸|ج=۱}}</ref>


پدر وی، سلیمان اوغلو نام داشت که اصالتی تبریزی داشت۔ با این همه در اینکه محمد بن سلیمان، کرد بوده است یا ترک، اختلاف نظر وجود دارد۔<ref>{{پک|1=رحمان‌زاده صوفیانی|2=۱۳۹۳|ک=عربی‌سریان آذری‌زبان|ص=۲۸۳}}</ref> پدرش ساکن [[حله]] در [[عراق]] امروزی بود و محمد فضولی در آن‌جا به‌دنیا آمد و در بغداد پرورش یافت از این روی، سه زبان [[زبان ترکی آذربایجانی|ترکی]]، [[زبان فارسی|فارسی]] و [[زبان عربی|عربی]] را به خوبی می‌دانست۔<ref name="autogenerated3">پورنامداریان «غزل‌های فارسی فضولی (مقاله)»</ref> خانواده او را یک خانواده مذهبی و از مقامات وقت توصیف کرده‌اند۔<ref>{{پک|1=The Editors of Encyclopaedia Britannica|2=۲۰۱۲|ف=Mehmed bin Süleyman Fuzuli|ک=Encyclopaedia Britannica|زبان=en}}</ref>
پدر وی، سلیمان اوغلو نام داشت که اصالتی تبریزی داشت۔ با این همه در اینکه محمد بن سلیمان، کرد بوده است یا ترک، اختلاف نظر وجود دارد۔<ref>{{پک|1=رحمان‌زاده صوفیانی|2=۱۳۹۳|ک=عربی‌سریان آذری‌زبان|ص=۲۸۳}}</ref><ref>{{پک|1=حرزالدین|2=۱۳۷۱|ک=مراقد المعارف|ص=۱۷۸|ج=۲}}</ref> پدرش ساکن [[حله]] در [[عراق]] امروزی بود و محمد فضولی در آن‌جا به‌دنیا آمد و در بغداد پرورش یافت از این روی، سه زبان [[زبان ترکی آذربایجانی|ترکی]]، [[زبان فارسی|فارسی]] و [[زبان عربی|عربی]] را به خوبی می‌دانست۔<ref name="autogenerated3">پورنامداریان «غزل‌های فارسی فضولی (مقاله)»</ref> خانواده او را یک خانواده مذهبی و از مقامات وقت توصیف کرده‌اند۔<ref>{{پک|1=The Editors of Encyclopaedia Britannica|2=۲۰۱۲|ف=Mehmed bin Süleyman Fuzuli|ک=Encyclopaedia Britannica|زبان=en}}</ref>


== زندگی‌نامه ==
== زندگی‌نامه ==
''[[دانشنامه بریتانیکا]]'' گزارش می‌کند که فضولی در سال [[۱۴۹۵ میلادی]] مصادف با سال [[۹۰۰ قمری|۹۰۰ ه۔ق]] زاده شد۔<ref>{{پک|1=تقی‌زاده داوری|2=جباری|3=۱۳۸۹|ک=شیعیان جمهوری آذربایجان|ص=۲۳۷}}</ref><ref>{{پک|1=The Editors of Encyclopaedia Britannica|2=۲۰۱۲|ف=Mehmed bin Süleyman Fuzuli|ک=Encyclopaedia Britannica|زبان=en}}</ref> اما در برخی منابع سال ولادتش، ۸۸۸ ه۔ق عنوان شده است۔<ref>{{پک|1=رحمان‌زاده صوفیانی|2=۱۳۹۳|ک=عربی‌سریان آذری‌زبان|ص=۲۸۳}}</ref> از آنجا که پدرش را ساکن [[حله]] در [[عراق]] امروزی دانسته‌اند، احتمال رفته که وی در آنجا به‌ دنیا آمده است۔<ref name="autogenerated3" /> با این حال در ''بریتانیکا'' و دیگر منابع آمده است که او متولد [[کربلا]] بوده است۔<ref>{{پک|1=رحمان‌زاده صوفیانی|2=۱۳۹۳|ک=عربی‌سریان آذری‌زبان|ص=۲۸۳}}</ref><ref>{{پک|1=The Editors of Encyclopaedia Britannica|2=۲۰۱۲|ف=Mehmed bin Süleyman Fuzuli|ک=Encyclopaedia Britannica|زبان=en}}</ref> گفته شده که وی در بغداد پرورش یافت از این روی، سه زبان [[زبان ترکی آذربایجانی|ترکی]]، [[زبان فارسی|فارسی]] و [[زبان عربی|عربی]] را به خوبی می‌دانست و به هر سه زبان شعر سروده‌است.<ref name="autogenerated3" />
''[[دانشنامه بریتانیکا]]'' گزارش می‌کند که فضولی در سال [[۱۴۹۵ میلادی]] مصادف با سال [[۹۰۰ قمری|۹۰۰ ه۔ق]] زاده شد۔<ref>{{پک|1=تقی‌زاده داوری|2=جباری|3=۱۳۸۹|ک=شیعیان جمهوری آذربایجان|ص=۲۳۷}}</ref><ref>{{پک|1=The Editors of Encyclopaedia Britannica|2=۲۰۱۲|ف=Mehmed bin Süleyman Fuzuli|ک=Encyclopaedia Britannica|زبان=en}}</ref> اما در برخی منابع سال ولادتش، ۸۸۸ ه۔ق عنوان شده است۔<ref>{{پک|1=رحمان‌زاده صوفیانی|2=۱۳۹۳|ک=عربی‌سریان آذری‌زبان|ص=۲۸۳}}</ref> حرزالدین محمد گزارش می‌کند که او در سال ۸۹۴ ه۔ق در ایران متولد شد۔<ref>{{پک|1=حرزالدین|2=۱۳۷۱|ک=مراقد المعارف|ص=۱۷۵|ج=۲}}</ref> تولد او را در شهرهای حله و بغداد هم گزارش کرده‌اند۔<ref>{{پک|1=فقیه محمدی جلالی|2=خامه‌یار|3=۱۳۹۳|ک=زیارتگاه‌های عراق|ص=۲۰۸|ج=۱}}</ref> با این حال در ''بریتانیکا'' و دیگر منابع آمده است که او متولد [[کربلا]] بوده است۔<ref>{{پک|1=رحمان‌زاده صوفیانی|2=۱۳۹۳|ک=عربی‌سریان آذری‌زبان|ص=۲۸۳}}</ref><ref>{{پک|1=The Editors of Encyclopaedia Britannica|2=۲۰۱۲|ف=Mehmed bin Süleyman Fuzuli|ک=Encyclopaedia Britannica|زبان=en}}</ref> گفته شده که وی در بغداد پرورش یافت از این روی، سه زبان [[زبان ترکی آذربایجانی|ترکی]]، [[زبان فارسی|فارسی]] و [[زبان عربی|عربی]] را به خوبی می‌دانست و به هر سه زبان شعر سروده‌است.<ref name="autogenerated3" />


<ref name=":0">[http://original.britannica.com/eb/article-9035730/Mehmed-bin-Suleyman-Fuzuli دانشنامهٔ بریتانیکا]، بازدید: اکتبر ۲۰۰۸.</ref><ref name=":1">[http://www.Britannicaonline.org/articles/azerbaijan-viii Encyclopædia Britannica. G. Doerfer. Azeri Turkish]</ref><ref name=":2">[http://www.Britannicaonline.org/articles/azerbaijan-x Encyclopædia Britannica. H. Javadi and K. Burill. Azeri Literature]</ref><ref name=":3">[http://books.google.com/books?id=RTYLVhJG8e8C&pg=PA130&dq#v=onepage&q&f=false A. M. A Shushtery. Outlines of Islamic Culture - Volume I: Historical and Cultural Aspects. READ BOOKS, 2007. p. 130]</ref>
<ref name=":0">[http://original.britannica.com/eb/article-9035730/Mehmed-bin-Suleyman-Fuzuli دانشنامهٔ بریتانیکا]، بازدید: اکتبر ۲۰۰۸.</ref><ref name=":1">[http://www.Britannicaonline.org/articles/azerbaijan-viii Encyclopædia Britannica. G. Doerfer. Azeri Turkish]</ref><ref name=":2">[http://www.Britannicaonline.org/articles/azerbaijan-x Encyclopædia Britannica. H. Javadi and K. Burill. Azeri Literature]</ref><ref name=":3">[http://books.google.com/books?id=RTYLVhJG8e8C&pg=PA130&dq#v=onepage&q&f=false A. M. A Shushtery. Outlines of Islamic Culture - Volume I: Historical and Cultural Aspects. READ BOOKS, 2007. p. 130]</ref>


از زندگانی فضولی اطلاعات کمی در دسترس است۔ بیشتر عمر فضولی در بغداد گذرانده شد۔ فضولی در دوران حکومت شاه اسماعیل اول، مورد لطف پادشاه قرار گرفت و پس از آنکه بغداد، محل زندگی او مورد هجوم عثمانی قرار گرفت، سعی نمود تا با سلیمان یکم عثمانی رابطه خوبی داشته باشد۔ با این وجود او هیچگاه به پایتخت عثمانی، یعنی قسطنطنیه وارد نشد و در بغداد ماند۔<ref>{{پک|1=The Editors of Encyclopaedia Britannica|2=۲۰۱۲|ف=Mehmed bin Süleyman Fuzuli|ک=Encyclopaedia Britannica|زبان=en}}</ref> از برای او به خاطر مدیحه‌سرایی سلطان عثمانی، مقرری تعیین شده بود۔<ref>{{پک|1=رحمان‌زاده صوفیانی|2=۱۳۹۳|ک=عربی‌سریان آذری‌زبان|ص=۲۸۴}}</ref>
از زندگانی فضولی اطلاعات کمی در دسترس است۔ بیشتر عمر فضولی در بغداد گذرانده شد۔ فضولی در دوران حکومت شاه اسماعیل اول، مورد لطف پادشاه قرار گرفت و پس از آنکه بغداد، محل زندگی او مورد هجوم عثمانی قرار گرفت، سعی نمود تا با سلیمان یکم عثمانی رابطه خوبی داشته باشد۔ با این وجود او هیچگاه به پایتخت عثمانی، یعنی قسطنطنیه وارد نشد و در بغداد ماند۔<ref>{{پک|1=The Editors of Encyclopaedia Britannica|2=۲۰۱۲|ف=Mehmed bin Süleyman Fuzuli|ک=Encyclopaedia Britannica|زبان=en}}</ref> از برای او به خاطر مدیحه‌سرایی سلطان عثمانی، مقرری تعیین شده بود۔<ref>{{پک|1=رحمان‌زاده صوفیانی|2=۱۳۹۳|ک=عربی‌سریان آذری‌زبان|ص=۲۸۴}}</ref> غیر از مدیحه‌سرایی برای دو پادشاه صفوی و عثمانی، او برای ابراهیم پاشا نیز مدح سروده‌است۔ گفته شده است که او مدتی را به خادمی حرم امام علی در نجف گذرانده است۔<ref>{{پک|1=فقیه محمدی جلالی|2=خامه‌یار|3=۱۳۹۳|ک=زیارتگاه‌های عراق|ص=۲۰۸|ج=۱}}</ref>


محمد پسر سلیمان در حدود سال [[۱۴۸۳ (میلادی)|۱۴۸۳]] در [[عراق]] به‌دنیا آمد.<ref name="ایرانیکا"/> در منابع معتبر از جمله ''مجمع‌الخواص'' صفحهٔ ۱۰۳<ref>تجلیل ۲</ref> [[حله]] به عنوان محل تولد فضولی برشمرده شده‌است، اما در برخی منابع دیگر [[کربلا (شهر)|کربلا]] یا [[نجف]] هم آمده‌است.<ref name="ایرانیکا"/> پدرش سلیمان بود که به ''حله'' مهاجرت کرد و قاضی آن شهر بود. «پدر فضولی بنا به گفتهٔ «صادق بیگ افشار» صاحب تذکرهٔ «مجمع الخواص» –که به زبان [[ازبکی]] نوشته شده– از ایل بیات بوده که یکی از [[فهرست قبایل غز|۲۲ طایفه]] مهاجر ترکان [[اغوز|اوغوز]] می‌باشد.»<ref name="ایرانیکا"/> او در حله و سپس [[بغداد]] تحصیل کرد و یکی از استادانش «[[ملک الشعرای حبیبی]]» از شاعران حروفی بود. حدود هفتاد ساله بود که در بغداد درگذشت.
محمد پسر سلیمان در حدود سال [[۱۴۸۳ (میلادی)|۱۴۸۳]] در [[عراق]] به‌دنیا آمد.<ref name="ایرانیکا"/> در منابع معتبر از جمله ''مجمع‌الخواص'' صفحهٔ ۱۰۳<ref>تجلیل ۲</ref> [[حله]] به عنوان محل تولد فضولی برشمرده شده‌است، اما در برخی منابع دیگر [[کربلا (شهر)|کربلا]] یا [[نجف]] هم آمده‌است.<ref name="ایرانیکا"/> پدرش سلیمان بود که به ''حله'' مهاجرت کرد و قاضی آن شهر بود. «پدر فضولی بنا به گفتهٔ «صادق بیگ افشار» صاحب تذکرهٔ «مجمع الخواص» –که به زبان [[ازبکی]] نوشته شده– از ایل بیات بوده که یکی از [[فهرست قبایل غز|۲۲ طایفه]] مهاجر ترکان [[اغوز|اوغوز]] می‌باشد.»<ref name="ایرانیکا"/> او در حله و سپس [[بغداد]] تحصیل کرد و یکی از استادانش «[[ملک الشعرای حبیبی]]» از شاعران حروفی بود. حدود هفتاد ساله بود که در بغداد درگذشت.


در ''دانشنامه بریتانیکا'' و دیگر منابع آمده است که فضولی در سال ۱۵۵۶ میلادی مصادف با ۹۶۳ ه۔ق در کربلا درگذشته است۔<ref>{{پک|1=The Editors of Encyclopaedia Britannica|2=۲۰۱۲|ف=Mehmed bin Süleyman Fuzuli|ک=Encyclopaedia Britannica|زبان=en}}</ref><ref>{{پک|1=رحمان‌زاده صوفیانی|2=۱۳۹۳|ک=عربی‌سریان آذری‌زبان|ص=۲۸۴}}</ref> برخی منابع سال درگذشت او را ۹۷۰ ه۔ق به واسطه طاعون گزارش کرده‌اند۔<ref>{{پک|1=احمدی بیرجندی|2=نقوی‌زاده|3=۱۳۷۷|ک=مدایح رضوی در شعر فارسی|ص=۵۵}}</ref> محل دفن او را حرم امام حسین در کربلا دانسته‌اند۔<ref>{{پک|1=تقی‌زاده داوری|2=جباری|3=۱۳۸۹|ک=شیعیان جمهوری آذربایجان|ص=۲۳۷}}</ref>
== درگذشت و آرامگاه ==
در ''دانشنامه بریتانیکا'' و دیگر منابع آمده است که فضولی در سال ۱۵۵۶ میلادی مصادف با ۹۶۳ ه۔ق در کربلا درگذشته است۔<ref>{{پک|1=The Editors of Encyclopaedia Britannica|2=۲۰۱۲|ف=Mehmed bin Süleyman Fuzuli|ک=Encyclopaedia Britannica|زبان=en}}</ref><ref>{{پک|1=حرزالدین|2=۱۳۷۱|ک=مراقد المعارف|ص=۱۷۶|ج=۲}}</ref><ref>{{پک|1=رحمان‌زاده صوفیانی|2=۱۳۹۳|ک=عربی‌سریان آذری‌زبان|ص=۲۸۴}}</ref> برخی منابع سال درگذشت او را ۹۷۰ ه۔ق به واسطه طاعون گزارش کرده‌اند۔<ref>{{پک|1=احمدی بیرجندی|2=نقوی‌زاده|3=۱۳۷۷|ک=مدایح رضوی در شعر فارسی|ص=۵۵}}</ref><ref>{{پک|1=حرزالدین|2=۱۳۷۱|ک=مراقد المعارف|ص=۱۷۶|ج=۲}}</ref> برخی منابع از سال ۹۷۱ ه۔ق نیز به عنوان زمان درگذشت او یاد کرده‌اند۔<ref>{{پک|1=حرزالدین|2=۱۳۷۱|ک=مراقد المعارف|ص=۱۷۶|ج=۲}}</ref>
 
محل دفن او را حرم امام حسین در کربلا دانسته‌اند۔<ref>{{پک|1=تقی‌زاده داوری|2=جباری|3=۱۳۸۹|ک=شیعیان جمهوری آذربایجان|ص=۲۳۷}}</ref> محل دفن او در مرقد عبدالمومن دده بکتاشی در نزدیکی باب القبله حرم امام حسین بود۔<ref>{{پک|1=حرزالدین|2=۱۳۷۱|ک=مراقد المعارف|ص=۱۷۸|ج=۲}}</ref> این بنا بعدها در طرح توسعه حرم امام حسین تخریب شد و پس از آن، دولت ترکیه طی توافقی با دولت عراق، یادبودی را به یاد عبدالمومن دده و فضولی در کنار بازار سوق القبله در نزدیکی خیابان ابن‌فهد ساخت۔<ref>{{پک|1=فقیه محمدی جلالی|2=خامه‌یار|3=۱۳۹۳|ک=زیارتگاه‌های عراق|ص=۲۰۸|ج=۱}}</ref>


== مذهب ==
== مذهب ==
او را حکیم و فیلسوف نیز خوانده‌اند۔<ref>{{پک|1=تقی‌زاده داوری|2=جباری|3=۱۳۸۹|ک=شیعیان جمهوری آذربایجان|ص=۲۳۷}}</ref> منابع در خصوص مذهب وی دچار اختلافند اما در اینکه او مسلمان بوده است، تردیدی ندارند۔ در منابع مختلف او به تشیع شناخته شده است اما برخی منابع او را از [[حروفیان]] می‌دانند۔<ref>{{پک|1=رحمان‌زاده صوفیانی|2=۱۳۹۳|ک=عربی‌سریان آذری‌زبان|ص=۲۸۳}}</ref> در آثار او، مدح امامان شیعه وجود دارد که نشانه از شیعه بودن اوست۔<ref>{{پک|1=تقی‌زاده داوری|2=جباری|3=۱۳۸۹|ک=شیعیان جمهوری آذربایجان|ص=۲۳۷}}</ref><ref>{{پک|1=احمدی بیرجندی|2=نقوی‌زاده|3=۱۳۷۷|ک=مدایح رضوی در شعر فارسی|ص=۵۵}}</ref>
او را حکیم و فیلسوف نیز خوانده‌اند۔<ref>{{پک|1=تقی‌زاده داوری|2=جباری|3=۱۳۸۹|ک=شیعیان جمهوری آذربایجان|ص=۲۳۷}}</ref> منابع در خصوص مذهب وی دچار اختلافند اما در اینکه او مسلمان بوده است، تردیدی ندارند۔ در منابع مختلف او به تشیع شناخته شده است اما برخی منابع او را از [[حروفیان]] می‌دانند۔<ref>{{پک|1=رحمان‌زاده صوفیانی|2=۱۳۹۳|ک=عربی‌سریان آذری‌زبان|ص=۲۸۳}}</ref> محمد حرزالدین در کتاب مراقد المعارف، وی را از مسلمانان صوفی مذهب پیرو طریقت بکتاشیه می‌داند۔<ref>{{پک|1=حرزالدین|2=۱۳۷۱|ک=مراقد المعارف|ص=۱۷۵|ج=۲}}</ref> در آثار او، مدح امامان شیعه وجود دارد که نشانه از شیعه بودن اوست۔<ref>{{پک|1=تقی‌زاده داوری|2=جباری|3=۱۳۸۹|ک=شیعیان جمهوری آذربایجان|ص=۲۳۷}}</ref><ref>{{پک|1=احمدی بیرجندی|2=نقوی‌زاده|3=۱۳۷۷|ک=مدایح رضوی در شعر فارسی|ص=۵۵}}</ref><ref>{{پک|1=حرزالدین|2=۱۳۷۱|ک=مراقد المعارف|ص=۱۷۹|ج=۲}}</ref>


== جایگاه در ادبیات ==
== جایگاه در ادبیات ==
فضولی را به عنوان بزرگترین شاعر کلاسیک آذربایجان معرفی کرده‌اند۔<ref>{{پک|1=عارف|2=۱۹۵۸|ک=ادبیات آذربایجان|ص=۲۹}}</ref> اشعار فضولی بر شاعران بعدی او تا قرن ۱۹ میلادی تاثیرگذار بوده است۔<ref>{{پک|1=The Editors of Encyclopaedia Britannica|2=۲۰۱۲|ف=Mehmed bin Süleyman Fuzuli|ک=Encyclopaedia Britannica|زبان=en}}</ref> شعرای بعد از او که در آذربایجان بوده‌اند، عموما ادبیات او را ستوده‌اند۔ فضولی به فارسی، عربی و ترکی در قالب‌های مختلف مانند قصیده، غزل، رباعی و مثنوی اشعار بسیاری سروده است۔ موضوع اکثر غزلیات او، عشق است۔<ref>{{پک|1=عارف|2=۱۹۵۸|ک=ادبیات آذربایجان|ص=۲۹}}</ref>
فضولی را به عنوان بزرگترین شاعر کلاسیک آذربایجان معرفی کرده‌اند۔<ref>{{پک|1=عارف|2=۱۹۵۸|ک=ادبیات آذربایجان|ص=۲۹}}</ref> اشعار فضولی بر شاعران بعدی او تا قرن ۱۹ میلادی تاثیرگذار بوده است۔<ref>{{پک|1=The Editors of Encyclopaedia Britannica|2=۲۰۱۲|ف=Mehmed bin Süleyman Fuzuli|ک=Encyclopaedia Britannica|زبان=en}}</ref> شعرای بعد از او که در آذربایجان بوده‌اند، عموما ادبیات او را ستوده‌اند۔ فضولی به فارسی، عربی و ترکی در قالب‌های مختلف مانند قصیده، غزل، رباعی و مثنوی اشعار بسیاری سروده است۔ موضوع اکثر غزلیات او، عشق است۔<ref>{{پک|1=عارف|2=۱۹۵۸|ک=ادبیات آذربایجان|ص=۲۹}}</ref>
پیش از فضولی در ادبیات ترکی آذربایجانی شکل‌هایی چون [[مثنوی (ابهام‌زدایی)|مثنوی]] و [[غزل]] رواج داشت و فضولی خود یکی از غزلسرایان برجسته بود، اما «او نخستین آثار ارزندهٔ تمثیلی را در ترکی آذربایجانی آفرید (بنگ و باده- صحبت الاثمار). فضولی مانند [[عمادالدین نسیمی|نسیمی]] کوشید تا شعر ترکی را با [[عروض|اوزان عروضی]] سازگار نماید اگر چه او موفقیت چشمگیری به دست آورد ولی واقعیت این بود که ترکی با وزن هجایی سازگارتر است.»<ref>شاهمرسی</ref>
بعضی از منتقدین ادبی سبک اشعار فارسی فضولی را نزدیک به [[سبک هندی]] و [[صائب تبریزی]] که صد سال پس از وی این سبک شعر را رواج داد می‌دانند. برخی محققین او را یکی از بزرگترین غزلسرایان جهان اسلام نامیده‌اند «بسیاری از مضامین فضولی را بعد از او در شعر شعرای نامدار مکتب [[اصفهان]] یا سبک هندی می‌بینیم.»<ref>مشرف ۲۶۰</ref> و حتی او را «از جمله پایه‌گذاران سبک هندی»<ref name="autogenerated3" /> شمرده‌اند.


=== تخلص فضولی ===
=== تخلص فضولی ===
خط ۵۵: خط ۶۲:
که در این‌جا فضولی به همان معنایی است که ما امروزه به کار می‌بریم، و این عکس معنای عربی این واژه است.<ref>نجفی ۲۹۴ و ۲۹۵</ref> به هر حال محمدبن سلیمان این تخلص را به معنای عربی آن به کار می‌برد یعنی: «زبان دراز و مداخله‌کننده در کاری که به او مربوط نیست»، یا به تعبیر امروزی «فضول». فضولی در مقدمه دیوان اشعارش به زبان فارسی دلیل انتخاب این تخلص عجیب را با زبانی شوخ‌طبع توضیح می‌دهد:<ref>فضولی «دیوان فارسی» ۱۰ و ۱۱</ref>
که در این‌جا فضولی به همان معنایی است که ما امروزه به کار می‌بریم، و این عکس معنای عربی این واژه است.<ref>نجفی ۲۹۴ و ۲۹۵</ref> به هر حال محمدبن سلیمان این تخلص را به معنای عربی آن به کار می‌برد یعنی: «زبان دراز و مداخله‌کننده در کاری که به او مربوط نیست»، یا به تعبیر امروزی «فضول». فضولی در مقدمه دیوان اشعارش به زبان فارسی دلیل انتخاب این تخلص عجیب را با زبانی شوخ‌طبع توضیح می‌دهد:<ref>فضولی «دیوان فارسی» ۱۰ و ۱۱</ref>
{{نقل قول|آخرالامر معلوم شد که یارانی که پیش از من بوده‌اند تخلصها را بیش از معانی ربوده‌اند. خیال کردم که اگر تخلص مشترک اختیار نمایم در انتساب نظم بر من حیف رود اگر مغلوب باشم و بر شریک ظلم شود اگر غالب آیم. بنابر رفع ملابست التباس «فضولی» تخلص کردم و از تشویش ستم شریکان پناه بجانب تخلص بردم و دانستم که این لقب مقبول طبع کسی نخواد افتاد که بیم شریک او بمن تشویشی نتواند داد.}}
{{نقل قول|آخرالامر معلوم شد که یارانی که پیش از من بوده‌اند تخلصها را بیش از معانی ربوده‌اند. خیال کردم که اگر تخلص مشترک اختیار نمایم در انتساب نظم بر من حیف رود اگر مغلوب باشم و بر شریک ظلم شود اگر غالب آیم. بنابر رفع ملابست التباس «فضولی» تخلص کردم و از تشویش ستم شریکان پناه بجانب تخلص بردم و دانستم که این لقب مقبول طبع کسی نخواد افتاد که بیم شریک او بمن تشویشی نتواند داد.}}
=== سبک و موضوع ===
پیش از فضولی در ادبیات ترکی آذربایجانی شکل‌هایی چون [[مثنوی (ابهام‌زدایی)|مثنوی]] و [[غزل]] رواج داشت و فضولی خود یکی از غزلسرایان برجسته بود، اما «او نخستین آثار ارزندهٔ تمثیلی را در ترکی آذربایجانی آفرید (بنگ و باده- صحبت الاثمار). فضولی مانند [[عمادالدین نسیمی|نسیمی]] کوشید تا شعر ترکی را با [[عروض|اوزان عروضی]] سازگار نماید اگر چه او موفقیت چشمگیری به دست آورد ولی واقعیت این بود که ترکی با وزن هجایی سازگارتر است.»<ref>شاهمرسی</ref>
بعضی از منتقدین ادبی سبک اشعار فارسی فضولی را نزدیک به [[سبک هندی]] و [[صائب تبریزی]] که صد سال پس از وی این سبک شعر را رواج داد می‌دانند. برخی محققین او را یکی از بزرگترین غزلسرایان جهان اسلام نامیده‌اند «بسیاری از مضامین فضولی را بعد از او در شعر شعرای نامدار مکتب [[اصفهان]] یا سبک هندی می‌بینیم.»<ref>مشرف ۲۶۰</ref> و حتی او را «از جمله پایه‌گذاران سبک هندی»<ref name="autogenerated3" /> شمرده‌اند.


== آثار ==
== آثار ==
[[پرونده:Fuzuli Divan.jpg|بندانگشتی|چپ|200px|صفحه‌ای از دیباچهٔ دیوان اشعار فضولی به زبان ترکی]]
از برای فضولی، بیش از ۳۰ اثر به زبان‌های فارسی، عربی و ترکی گزارش شده است۔<ref>{{پک|1=فقیه محمدی جلالی|2=خامه‌یار|3=۱۳۹۳|ک=زیارتگاه‌های عراق|ص=۲۰۸|ج=۱}}</ref>[[پرونده:Fuzuli Divan.jpg|بندانگشتی|چپ|200px|صفحه‌ای از دیباچهٔ دیوان اشعار فضولی به زبان ترکی]]
=== ترکی ===
=== ترکی ===
فضولی به زبان ترکی مسلط بود اما اکثر آثار او به لهجه آذربایجانی نوشته شده است۔ برای فضولی یک دیوان شعر به زبان ترکی گزارش شده است۔<ref>{{پک|1=The Editors of Encyclopaedia Britannica|2=۲۰۱۲|ف=Mehmed bin Süleyman Fuzuli|ک=Encyclopaedia Britannica|زبان=en}}</ref> علاوه بر دیوان ترکی، کتاب ''حدیقة السعداء'' نیز به او منسوب است۔ در این کتاب، یک ترجمه کامل از کتاب ''[[روضة الشهدا|روضةالشهدا]]'' [[ملاحسین کاشفی]] به زبان ترکی ارائه شده است۔ جمجمه‌نامه دیگر اثر فضولی به زبان ترکی است که در قالب قصیده است۔ فضولی همچنین کتاب اربعین جامی را به زبان ترکی برگردانده است۔<ref>{{پک|1=رحمان‌زاده صوفیانی|2=۱۳۹۳|ک=عربی‌سریان آذری‌زبان|ص=۲۸۹}}</ref> لیلی و مجنون از اشعار او به زبان ترکی است که سبب شهرت فضولی شد۔<ref>{{پک|1=The Editors of Encyclopaedia Britannica|2=۲۰۱۲|ف=Mehmed bin Süleyman Fuzuli|ک=Encyclopaedia Britannica|زبان=en}}</ref> هر چند پیش از او شاعران فارسی اشعاری در موضوع لیلی و مجنون سروده‌اند اما به عقیده خود او، این افسانه در میان ترک‌زبان‌ها جایی نداشته است۔ با این همه اشعاری پیش از فضولی در موضوع لیلی و مجنون از جمله اشعار متعلق به داعی شیرازی و سلیمی، گزارش شده است۔<ref>{{پک|1=افصح‌زاد|2=۱۳۷۸|ک=نقد و بررسی آثار و احوال جامی|ص=۷۴۱-۷۴۲}}</ref> بنگ و باده دیگر سروده فضولی به زبان ترکی است۔<ref>{{پک|1=رحمان‌زاده صوفیانی|2=۱۳۹۳|ک=عربی‌سریان آذری‌زبان|ص=۲۸۹}}</ref> ''شکایت‌نامه'' از جمله آثار او به نظم و زبان ترکی است۔<ref>{{پک|1=The Editors of Encyclopaedia Britannica|2=۲۰۱۲|ف=Mehmed bin Süleyman Fuzuli|ک=Encyclopaedia Britannica|زبان=en}}</ref> ''شاه و گدا'' و ''صحبت الاثمار'' دو اثر دیگر از آثار اوست۔''<ref>{{پک|1=رحمان‌زاده صوفیانی|2=۱۳۹۳|ک=عربی‌سریان آذری‌زبان|ص=۲۸۹}}</ref>''
فضولی به زبان ترکی مسلط بود اما اکثر آثار او به لهجه آذربایجانی نوشته شده است۔ برای فضولی یک دیوان شعر به زبان ترکی گزارش شده است۔<ref>{{پک|1=The Editors of Encyclopaedia Britannica|2=۲۰۱۲|ف=Mehmed bin Süleyman Fuzuli|ک=Encyclopaedia Britannica|زبان=en}}</ref> علاوه بر دیوان ترکی، کتاب ''حدیقة السعداء'' نیز به او منسوب است۔ در این کتاب، یک ترجمه کامل از کتاب ''[[روضة الشهدا|روضةالشهدا]]'' [[ملاحسین کاشفی]] به زبان ترکی ارائه شده است۔ جمجمه‌نامه دیگر اثر فضولی به زبان ترکی است که در قالب قصیده است۔ فضولی همچنین کتاب اربعین جامی را به زبان ترکی برگردانده است۔<ref>{{پک|1=رحمان‌زاده صوفیانی|2=۱۳۹۳|ک=عربی‌سریان آذری‌زبان|ص=۲۸۹}}</ref> لیلی و مجنون از اشعار او به زبان ترکی است که سبب شهرت فضولی شد۔<ref>{{پک|1=The Editors of Encyclopaedia Britannica|2=۲۰۱۲|ف=Mehmed bin Süleyman Fuzuli|ک=Encyclopaedia Britannica|زبان=en}}</ref> هر چند پیش از او شاعران فارسی اشعاری در موضوع لیلی و مجنون سروده‌اند اما به عقیده خود او، این افسانه در میان ترک‌زبان‌ها جایی نداشته است۔ با این همه اشعاری پیش از فضولی در موضوع لیلی و مجنون از جمله اشعار متعلق به داعی شیرازی و سلیمی، گزارش شده است۔<ref>{{پک|1=افصح‌زاد|2=۱۳۷۸|ک=نقد و بررسی آثار و احوال جامی|ص=۷۴۱-۷۴۲}}</ref> بنگ و باده دیگر سروده فضولی به زبان ترکی است۔<ref>{{پک|1=رحمان‌زاده صوفیانی|2=۱۳۹۳|ک=عربی‌سریان آذری‌زبان|ص=۲۸۹}}</ref> ''شاه و گدا، هفت جام'' و ''صحبت الاثمار'' سه اثر دیگر از آثار اوست۔''<ref>{{پک|1=رحمان‌زاده صوفیانی|2=۱۳۹۳|ک=عربی‌سریان آذری‌زبان|ص=۲۸۹}}</ref>''


دیوان ترکی فضولی تاکنون چند بار در ایران، ترکیه و جمهوری آذربایجان منتشر شده‌است.
دیوان ترکی فضولی تاکنون چند بار در ایران، ترکیه و جمهوری آذربایجان منتشر شده‌است.
خط ۷۴: خط ۷۶:
{{پایان شعر}}
{{پایان شعر}}
=== فارسی ===
=== فارسی ===
فضولی زبان فارسی را به خوبی می‌شناخت و اشعاری را به این زبان سروده است۔ برای فضولی یک دیوان شعر به زبان فارسی گزارش شده است۔<ref>{{پک|1=The Editors of Encyclopaedia Britannica|2=۲۰۱۲|ف=Mehmed bin Süleyman Fuzuli|ک=Encyclopaedia Britannica|زبان=en}}</ref> از دیگر آثار فارسی فضولی می‌توان به ''رند و زاهد،'' ''صحت و مرض، جغاتای، رساله معمیات، مکتوبات، رساله مولانا فضولی، هفت جام، ساقی‌نامه و'' ''انیس القلوب'' اشاره داشت۔ رساله اخیر شامل ۱۰۴ قصیده با قافیه شین است۔<ref>{{پک|1=رحمان‌زاده صوفیانی|2=۱۳۹۳|ک=عربی‌سریان آذری‌زبان|ص=۲۸۹}}</ref>
فضولی زبان فارسی را به خوبی می‌شناخت و اشعاری را به این زبان سروده است۔ برای فضولی یک دیوان شعر به زبان فارسی گزارش شده است۔<ref>{{پک|1=The Editors of Encyclopaedia Britannica|2=۲۰۱۲|ف=Mehmed bin Süleyman Fuzuli|ک=Encyclopaedia Britannica|زبان=en}}</ref> از دیگر آثار فارسی فضولی می‌توان به ''رند و زاهد،'' ''صحت و مرض، جغاتای، رساله معمیات، مکتوبات، رساله مولانا فضولی، ساقی‌نامه و'' ''انیس القلوب'' اشاره داشت۔ رساله اخیر شامل ۱۰۴ قصیده با قافیه شین است۔<ref>{{پک|1=رحمان‌زاده صوفیانی|2=۱۳۹۳|ک=عربی‌سریان آذری‌زبان|ص=۲۸۹}}</ref>


قدیمی‌ترین نسخه خطی دیوان فارسی فضولی در [[۲۰ جمادی‌الاولی]] [[۹۵۹ (قمری)|۹۵۹ قمری]] به خط [[حبیب‌الله اصفهانی]] نوشته شده‌است. این نسخه هم‌اکنون در [[کتابخانه مرادیه]] در [[ترکیه]] نگه‌داری می‌شود.<ref>شعردوست صفحهٔ پ</ref> در مقدمهٔ این دیوان، فضولی با زبانی که گاه به طنز نزدیک می‌شود، شرح می‌دهد چگونه بعد از این که در سرودن شعر به [[زبان عربی|عربی]] و [[زبان ترکی (ابهام‌زدایی)|ترکی]] مهارت پیدا کرده، اشعار پراکندهٔ فارسی سروده‌است به سرودن غزل به فارسی پرداخته‌است:<ref>فضولی ۱۲ و ۱۳</ref>
قدیمی‌ترین نسخه خطی دیوان فارسی فضولی در [[۲۰ جمادی‌الاولی]] [[۹۵۹ (قمری)|۹۵۹ قمری]] به خط [[حبیب‌الله اصفهانی]] نوشته شده‌است. این نسخه هم‌اکنون در [[کتابخانه مرادیه]] در [[ترکیه]] نگه‌داری می‌شود.<ref>شعردوست صفحهٔ پ</ref> در مقدمهٔ این دیوان، فضولی با زبانی که گاه به طنز نزدیک می‌شود، شرح می‌دهد چگونه بعد از این که در سرودن شعر به [[زبان عربی|عربی]] و [[زبان ترکی (ابهام‌زدایی)|ترکی]] مهارت پیدا کرده، اشعار پراکندهٔ فارسی سروده‌است به سرودن غزل به فارسی پرداخته‌است:<ref>فضولی ۱۲ و ۱۳</ref>
خط ۸۷: خط ۸۹:
{{پایان شعر}}
{{پایان شعر}}
=== عربی ===
=== عربی ===
فضولی علاوه بر دو زبان فارسی و ترکی، به زبان عربی مسلط بوده و از این رو اشعاری را به زبان عربی سروده است۔<ref>{{پک|1=The Editors of Encyclopaedia Britannica|2=۲۰۱۲|ف=Mehmed bin Süleyman Fuzuli|ک=Encyclopaedia Britannica|زبان=en}}</ref> ''مطلع الاعتقاد'' از رساله‌های فضولی در موضوع حکمت است۔''<ref>{{پک|1=رحمان‌زاده صوفیانی|2=۱۳۹۳|ک=عربی‌سریان آذری‌زبان|ص=۲۸۹}}</ref>'' این رساله فلسفی در شهرت فضولی تاثیر بسیاری داشته است۔<ref>{{پک|1=عارف|2=۱۹۵۸|ک=ادبیات آذربایجان|ص=۳۰}}</ref>
فضولی علاوه بر دو زبان فارسی و ترکی، به زبان عربی مسلط بوده و از این رو اشعاری را به زبان عربی سروده است۔<ref>{{پک|1=The Editors of Encyclopaedia Britannica|2=۲۰۱۲|ف=Mehmed bin Süleyman Fuzuli|ک=Encyclopaedia Britannica|زبان=en}}</ref> ''مطلع الاعتقاد'' از رساله‌های فضولی در موضوع حکمت است۔''<ref>{{پک|1=رحمان‌زاده صوفیانی|2=۱۳۹۳|ک=عربی‌سریان آذری‌زبان|ص=۲۸۹}}</ref>'' این رساله فلسفی در شهرت فضولی تاثیر بسیاری داشته است۔<ref>{{پک|1=عارف|2=۱۹۵۸|ک=ادبیات آذربایجان|ص=۳۰}}</ref> ''شکایت‌نامه'' از جمله آثار او به نظم و زبان عربی است۔<ref>{{پک|1=The Editors of Encyclopaedia Britannica|2=۲۰۱۲|ف=Mehmed bin Süleyman Fuzuli|ک=Encyclopaedia Britannica|زبان=en}}</ref> عقل و عشق دیگر اثر او به زبان عربی است۔<ref>{{پک|1=فقیه محمدی جلالی|2=خامه‌یار|3=۱۳۹۳|ک=زیارتگاه‌های عراق|ص=۲۰۸|ج=۱}}</ref>


فضولی در مقدمه دیوان فارسی‌اش در مورد اشعار عربی‌اش گفته‌است: «باشعار عربی پرداختم و فصحای عرب را بفنون تازی فی‌الجمله محظوظ ساختم و آن بر من آسان نمود زیرا زبان مباحثهٔ علمی من بود.»<ref>فضولی «دیوان فارسی» ۹</ref>
فضولی در مقدمه دیوان فارسی‌اش در مورد اشعار عربی‌اش گفته‌است: «باشعار عربی پرداختم و فصحای عرب را بفنون تازی فی‌الجمله محظوظ ساختم و آن بر من آسان نمود زیرا زبان مباحثهٔ علمی من بود.»<ref>فضولی «دیوان فارسی» ۹</ref>
خط ۱۶۹: خط ۱۷۱:
* {{یادکرد کتاب|نام خانوادگی=افصح‌زاد|نام=اعلاخان|عنوان=نقد و بررسی آثار و شرح احوال جامی (شرح حال و بررسی آثار جامی و تحلیل اوضاع اجتماعی آن دوره)|سال=۱۳۷۸|مکان=تهران|ناشر=مرکز پژوهشی میراث مکتوب|پیوند نویسنده=|پیوند=https://noorlib.ir/book/view/38582}}
* {{یادکرد کتاب|نام خانوادگی=افصح‌زاد|نام=اعلاخان|عنوان=نقد و بررسی آثار و شرح احوال جامی (شرح حال و بررسی آثار جامی و تحلیل اوضاع اجتماعی آن دوره)|سال=۱۳۷۸|مکان=تهران|ناشر=مرکز پژوهشی میراث مکتوب|پیوند نویسنده=|پیوند=https://noorlib.ir/book/view/38582}}
* {{یادکرد کتاب|نام خانوادگی=تقی‌زاده داوری|نام=محمود|عنوان=شیعیان جمهوری آذربایجان|سال=۱۳۸۹|مکان=قم|ناشر=شیعه‌شناسی|پیوند=https://noorlib.ir/book/view/18295|نام۲=ولی|نام خانوادگی۲=جباری}}
* {{یادکرد کتاب|نام خانوادگی=تقی‌زاده داوری|نام=محمود|عنوان=شیعیان جمهوری آذربایجان|سال=۱۳۸۹|مکان=قم|ناشر=شیعه‌شناسی|پیوند=https://noorlib.ir/book/view/18295|نام۲=ولی|نام خانوادگی۲=جباری}}
* {{یادکرد کتاب|نام خانوادگی=حرزالدین|نام=محمد|عنوان=مراقد المعارف|سال=۱۳۷۱|مکان=قم|ناشر=سعید بن جبیر|پیوند نویسنده=|پیوند=https://noorlib.ir/book/view/10865}}
* {{یادکرد کتاب|نام خانوادگی=رحمان‌زاده صوفیانی|نام=جعفر|عنوان=عربی‌سرایان آذری‌زبان|سال=۱۳۹۳|مکان=قم|ناشر=مجمع ذخائر اسلامی|پیوند نویسنده=|پیوند=https://noorlib.ir/book/view/40726}}
* {{یادکرد کتاب|نام خانوادگی=رحمان‌زاده صوفیانی|نام=جعفر|عنوان=عربی‌سرایان آذری‌زبان|سال=۱۳۹۳|مکان=قم|ناشر=مجمع ذخائر اسلامی|پیوند نویسنده=|پیوند=https://noorlib.ir/book/view/40726}}
* {{یادکرد کتاب|نام خانوادگی=عارف|نام=محمد|عنوان=ادبیات آذربایجان|سال=۱۹۵۸|مکان=باکو |ناشر=بی‌نا|پیوند نویسنده=|پیوند=https://noorlib.ir/book/view/106919}}
* {{یادکرد کتاب|نام خانوادگی=عارف|نام=محمد|عنوان=ادبیات آذربایجان|سال=۱۹۵۸|مکان=باکو |ناشر=بی‌نا|پیوند نویسنده=|پیوند=https://noorlib.ir/book/view/106919}}
* {{یادکرد کتاب|نام خانوادگی=فقیه محمدی جلالی|نام=محمدمهدی|عنوان=زیارتگاه‌های عراق (معرفی زیارتگاه های مشهور در کشور عراق)|سال=۱۳۹۳|مکان=تهران|ناشر=سازمان حج و زیارت|پیوند=https://noorlib.ir/book/view/41727|نام۲=احمد|نام خانوادگی۲=خامه‌یار}}


'''انگلیسی'''
'''انگلیسی'''

نسخهٔ ‏۳ سپتامبر ۲۰۲۳، ساعت ۱۷:۴۰

محمد فضولی
متولد۸۸۵ (قمری)[۱]
حدود ۱۴۸۰ میلادی.[۱]
حله (کربلا، نجف) در عراق کنونی.
وفات۹۶۳ هجری قمری[۱]
۱۵۵۶ میلادی.[۱]
بغداد.[۲] کربلا،[۳] امپراتوری عثمانی، (عراق کنونی)
ملیتایرانی، عثمانی
دیگر نام‌هامحمدبن سلیمان
حرفهشاعر
فرزندانفضلی بغدادی
والدینسلیمان (پدر)

محمد فضولی (ترکی آذربایجانی: Məhəmməd Füzuli، ترکی استانبولی: Fuzûlî‎) یا ملامحمد بن سلیمان بغدادی (۱۴۸۳-۱۵۵۶) شاعر و ادیب آذربایجانی است. او را «بزرگترین شاعر ترکی آذربایجانی در سدهٔ دهم» می‌دانند. پدر وی ساکن حله در عراق امروزی بود و محمد فضولی در آن‌جا به‌دنیا آمد و در بغداد پرورش یافت از این روی، سه زبان ترکی، فارسی و عربی را به خوبی می‌دانست و به هر سه زبان شعر سروده‌است. او را یکی از پایه‌گذاران سبک هندی می‌دانند.

نام و تبار

منابع نام او را محمد بن سلیمان فضولی و به اختصار فضولی گزارش کرده‌اند۔[۴] از وی با نام کامل محمد بن سلیمان فضولی بغدادی یاد شده است۔[۵] از او با لفب ملامحمد فضولی نیز یاد شده است۔[۶] هرچند او در کربلا و یا به نقلی در ایران به دنیا آمده است، اما چون به در بغداد زیسته، به بغدادی شهرت یافته است۔[۷]

پدر وی، سلیمان اوغلو نام داشت که اصالتی تبریزی داشت۔ با این همه در اینکه محمد بن سلیمان، کرد بوده است یا ترک، اختلاف نظر وجود دارد۔[۸][۹] پدرش ساکن حله در عراق امروزی بود و محمد فضولی در آن‌جا به‌دنیا آمد و در بغداد پرورش یافت از این روی، سه زبان ترکی، فارسی و عربی را به خوبی می‌دانست۔[۱۰] خانواده او را یک خانواده مذهبی و از مقامات وقت توصیف کرده‌اند۔[۱۱]

زندگی‌نامه

دانشنامه بریتانیکا گزارش می‌کند که فضولی در سال ۱۴۹۵ میلادی مصادف با سال ۹۰۰ ه۔ق زاده شد۔[۱۲][۱۳] اما در برخی منابع سال ولادتش، ۸۸۸ ه۔ق عنوان شده است۔[۱۴] حرزالدین محمد گزارش می‌کند که او در سال ۸۹۴ ه۔ق در ایران متولد شد۔[۱۵] تولد او را در شهرهای حله و بغداد هم گزارش کرده‌اند۔[۱۶] با این حال در بریتانیکا و دیگر منابع آمده است که او متولد کربلا بوده است۔[۱۷][۱۸] گفته شده که وی در بغداد پرورش یافت از این روی، سه زبان ترکی، فارسی و عربی را به خوبی می‌دانست و به هر سه زبان شعر سروده‌است.[۱۰]

[۱۹][۲۰][۲۱][۲۲]

از زندگانی فضولی اطلاعات کمی در دسترس است۔ بیشتر عمر فضولی در بغداد گذرانده شد۔ فضولی در دوران حکومت شاه اسماعیل اول، مورد لطف پادشاه قرار گرفت و پس از آنکه بغداد، محل زندگی او مورد هجوم عثمانی قرار گرفت، سعی نمود تا با سلیمان یکم عثمانی رابطه خوبی داشته باشد۔ با این وجود او هیچگاه به پایتخت عثمانی، یعنی قسطنطنیه وارد نشد و در بغداد ماند۔[۲۳] از برای او به خاطر مدیحه‌سرایی سلطان عثمانی، مقرری تعیین شده بود۔[۲۴] غیر از مدیحه‌سرایی برای دو پادشاه صفوی و عثمانی، او برای ابراهیم پاشا نیز مدح سروده‌است۔ گفته شده است که او مدتی را به خادمی حرم امام علی در نجف گذرانده است۔[۲۵]

محمد پسر سلیمان در حدود سال ۱۴۸۳ در عراق به‌دنیا آمد.[۱] در منابع معتبر از جمله مجمع‌الخواص صفحهٔ ۱۰۳[۲۶] حله به عنوان محل تولد فضولی برشمرده شده‌است، اما در برخی منابع دیگر کربلا یا نجف هم آمده‌است.[۱] پدرش سلیمان بود که به حله مهاجرت کرد و قاضی آن شهر بود. «پدر فضولی بنا به گفتهٔ «صادق بیگ افشار» صاحب تذکرهٔ «مجمع الخواص» –که به زبان ازبکی نوشته شده– از ایل بیات بوده که یکی از ۲۲ طایفه مهاجر ترکان اوغوز می‌باشد.»[۱] او در حله و سپس بغداد تحصیل کرد و یکی از استادانش «ملک الشعرای حبیبی» از شاعران حروفی بود. حدود هفتاد ساله بود که در بغداد درگذشت.

درگذشت و آرامگاه

در دانشنامه بریتانیکا و دیگر منابع آمده است که فضولی در سال ۱۵۵۶ میلادی مصادف با ۹۶۳ ه۔ق در کربلا درگذشته است۔[۲۷][۲۸][۲۹] برخی منابع سال درگذشت او را ۹۷۰ ه۔ق به واسطه طاعون گزارش کرده‌اند۔[۳۰][۳۱] برخی منابع از سال ۹۷۱ ه۔ق نیز به عنوان زمان درگذشت او یاد کرده‌اند۔[۳۲]

محل دفن او را حرم امام حسین در کربلا دانسته‌اند۔[۳۳] محل دفن او در مرقد عبدالمومن دده بکتاشی در نزدیکی باب القبله حرم امام حسین بود۔[۳۴] این بنا بعدها در طرح توسعه حرم امام حسین تخریب شد و پس از آن، دولت ترکیه طی توافقی با دولت عراق، یادبودی را به یاد عبدالمومن دده و فضولی در کنار بازار سوق القبله در نزدیکی خیابان ابن‌فهد ساخت۔[۳۵]

مذهب

او را حکیم و فیلسوف نیز خوانده‌اند۔[۳۶] منابع در خصوص مذهب وی دچار اختلافند اما در اینکه او مسلمان بوده است، تردیدی ندارند۔ در منابع مختلف او به تشیع شناخته شده است اما برخی منابع او را از حروفیان می‌دانند۔[۳۷] محمد حرزالدین در کتاب مراقد المعارف، وی را از مسلمانان صوفی مذهب پیرو طریقت بکتاشیه می‌داند۔[۳۸] در آثار او، مدح امامان شیعه وجود دارد که نشانه از شیعه بودن اوست۔[۳۹][۴۰][۴۱]

جایگاه در ادبیات

فضولی را به عنوان بزرگترین شاعر کلاسیک آذربایجان معرفی کرده‌اند۔[۴۲] اشعار فضولی بر شاعران بعدی او تا قرن ۱۹ میلادی تاثیرگذار بوده است۔[۴۳] شعرای بعد از او که در آذربایجان بوده‌اند، عموما ادبیات او را ستوده‌اند۔ فضولی به فارسی، عربی و ترکی در قالب‌های مختلف مانند قصیده، غزل، رباعی و مثنوی اشعار بسیاری سروده است۔ موضوع اکثر غزلیات او، عشق است۔[۴۴]

پیش از فضولی در ادبیات ترکی آذربایجانی شکل‌هایی چون مثنوی و غزل رواج داشت و فضولی خود یکی از غزلسرایان برجسته بود، اما «او نخستین آثار ارزندهٔ تمثیلی را در ترکی آذربایجانی آفرید (بنگ و باده- صحبت الاثمار). فضولی مانند نسیمی کوشید تا شعر ترکی را با اوزان عروضی سازگار نماید اگر چه او موفقیت چشمگیری به دست آورد ولی واقعیت این بود که ترکی با وزن هجایی سازگارتر است.»[۴۵]

بعضی از منتقدین ادبی سبک اشعار فارسی فضولی را نزدیک به سبک هندی و صائب تبریزی که صد سال پس از وی این سبک شعر را رواج داد می‌دانند. برخی محققین او را یکی از بزرگترین غزلسرایان جهان اسلام نامیده‌اند «بسیاری از مضامین فضولی را بعد از او در شعر شعرای نامدار مکتب اصفهان یا سبک هندی می‌بینیم.»[۴۶] و حتی او را «از جمله پایه‌گذاران سبک هندی»[۱۰] شمرده‌اند.

تخلص فضولی

شاعر و ادیب آذربایجانی است.۔[۱۹][۲۰][۲۱][۲۲] او را «بزرگترین شاعر ترکی آذربایجانی در سدهٔ دهم» می‌دانند.[۱] او را یکی از پایه‌گذاران سبک هندی می‌دانند.[۱۰]

فضولی در فارسی به دو معنا به کار می‌رفته‌است:[۴۷]

۱- کسی که کار بیهوده کند.
۲- آنکه بی‌جهت در امور دیگران مداخله کند.

این دو معنا دقیقاً با معنای این واژه در زبان عربی انطباق داشت. اما از حدود قرن هشتم هجری به بعد این مفهوم به «فضول» داده شد. در عوض واژه «فضول» که در عربی یعنی «زبان درازی و مداخلهٔ بیجا در کار دیگران» در فارسی «فضولی» خوانده شد. مثلاً حافظ می‌گوید:

«در کارخانه‌ای که رهِ عِلْم و عقل نیست
وَهْمِ ضعیفْرای فضولی چرا کند؟»[۴۸]

که در این‌جا فضولی به همان معنایی است که ما امروزه به کار می‌بریم، و این عکس معنای عربی این واژه است.[۴۹] به هر حال محمدبن سلیمان این تخلص را به معنای عربی آن به کار می‌برد یعنی: «زبان دراز و مداخله‌کننده در کاری که به او مربوط نیست»، یا به تعبیر امروزی «فضول». فضولی در مقدمه دیوان اشعارش به زبان فارسی دلیل انتخاب این تخلص عجیب را با زبانی شوخ‌طبع توضیح می‌دهد:[۵۰]

آخرالامر معلوم شد که یارانی که پیش از من بوده‌اند تخلصها را بیش از معانی ربوده‌اند. خیال کردم که اگر تخلص مشترک اختیار نمایم در انتساب نظم بر من حیف رود اگر مغلوب باشم و بر شریک ظلم شود اگر غالب آیم. بنابر رفع ملابست التباس «فضولی» تخلص کردم و از تشویش ستم شریکان پناه بجانب تخلص بردم و دانستم که این لقب مقبول طبع کسی نخواد افتاد که بیم شریک او بمن تشویشی نتواند داد.

آثار

از برای فضولی، بیش از ۳۰ اثر به زبان‌های فارسی، عربی و ترکی گزارش شده است۔[۵۱]

صفحه‌ای از دیباچهٔ دیوان اشعار فضولی به زبان ترکی

ترکی

فضولی به زبان ترکی مسلط بود اما اکثر آثار او به لهجه آذربایجانی نوشته شده است۔ برای فضولی یک دیوان شعر به زبان ترکی گزارش شده است۔[۵۲] علاوه بر دیوان ترکی، کتاب حدیقة السعداء نیز به او منسوب است۔ در این کتاب، یک ترجمه کامل از کتاب روضةالشهدا ملاحسین کاشفی به زبان ترکی ارائه شده است۔ جمجمه‌نامه دیگر اثر فضولی به زبان ترکی است که در قالب قصیده است۔ فضولی همچنین کتاب اربعین جامی را به زبان ترکی برگردانده است۔[۵۳] لیلی و مجنون از اشعار او به زبان ترکی است که سبب شهرت فضولی شد۔[۵۴] هر چند پیش از او شاعران فارسی اشعاری در موضوع لیلی و مجنون سروده‌اند اما به عقیده خود او، این افسانه در میان ترک‌زبان‌ها جایی نداشته است۔ با این همه اشعاری پیش از فضولی در موضوع لیلی و مجنون از جمله اشعار متعلق به داعی شیرازی و سلیمی، گزارش شده است۔[۵۵] بنگ و باده دیگر سروده فضولی به زبان ترکی است۔[۵۶] شاه و گدا، هفت جام و صحبت الاثمار سه اثر دیگر از آثار اوست۔[۵۷]

دیوان ترکی فضولی تاکنون چند بار در ایران، ترکیه و جمهوری آذربایجان منتشر شده‌است. دیوان ترکی به تصحیح حمید آراسلی (باکو)، دیوان ترکی به تصحیح امین صدیقی (تهران، ۱۳۷۴) و دیوان ترکی تصحیح مژگان جونبور و دیگران (استانبول) بهترین چاپ‌های علمی دیوان ترکی هستند.

قلم السون اَلی اُلْ کاتب بَدْ تحریرککه فساد رقمی سوزمزی شوُرِ ایْلر
گاه بیر حرف سقوطیهِ قِلْورنادری نارْگاه بیر نقطه قصوریله گوزی کورایلر

فارسی

فضولی زبان فارسی را به خوبی می‌شناخت و اشعاری را به این زبان سروده است۔ برای فضولی یک دیوان شعر به زبان فارسی گزارش شده است۔[۵۸] از دیگر آثار فارسی فضولی می‌توان به رند و زاهد، صحت و مرض، جغاتای، رساله معمیات، مکتوبات، رساله مولانا فضولی، ساقی‌نامه و انیس القلوب اشاره داشت۔ رساله اخیر شامل ۱۰۴ قصیده با قافیه شین است۔[۵۹]

قدیمی‌ترین نسخه خطی دیوان فارسی فضولی در ۲۰ جمادی‌الاولی ۹۵۹ قمری به خط حبیب‌الله اصفهانی نوشته شده‌است. این نسخه هم‌اکنون در کتابخانه مرادیه در ترکیه نگه‌داری می‌شود.[۶۰] در مقدمهٔ این دیوان، فضولی با زبانی که گاه به طنز نزدیک می‌شود، شرح می‌دهد چگونه بعد از این که در سرودن شعر به عربی و ترکی مهارت پیدا کرده، اشعار پراکندهٔ فارسی سروده‌است به سرودن غزل به فارسی پرداخته‌است:[۶۱]

تا آنکه روزی گذارم بمکتبی افتاد، پری چهرهٔ دیدم فارسی‌نژاد، سهی سروری که حیرت نظارهٔ رفتارش الف را از حرکت انداخته بود و شوق مطالعهٔ مصحف رخسارش دیدهٔ نابینایی صاد را عین بصر ساخته بود. چون توجه من دید از گفتهای من چند بیتی طلبید. من نیز چند بیتی از عربی و ترکی باو ادا نمودم و لطایف چند نیز از قصیده و معما برو فزودم. گفت که اینها زبان من نیست و بکار من نمی‌آید، مرا غزلهای جگر سوز عاشقانهٔ فارسی می‌باید.

هر چند اصولاً فضولی در این مقدمه با شوخ‌طبعی مسائل را بیان می‌کند و بعید نیست از سر شوخ‌طبعی این ماجرا را نقل کرده باشد اما به هر حال غزل‌های عاشقانهٔ فارسی فضولی بخش مهمی از دیوان او را تشکیل می‌دهند.

باد سرگشته بسان قلم آن بی‌سروپاکه بود تیشهٔ بنیان معارف قلمش
زینت صورت لفظ است خطش لیک چسودپردهٔ شاهد معنی است سواد قلمش

عربی

فضولی علاوه بر دو زبان فارسی و ترکی، به زبان عربی مسلط بوده و از این رو اشعاری را به زبان عربی سروده است۔[۶۲] مطلع الاعتقاد از رساله‌های فضولی در موضوع حکمت است۔[۶۳] این رساله فلسفی در شهرت فضولی تاثیر بسیاری داشته است۔[۶۴] شکایت‌نامه از جمله آثار او به نظم و زبان عربی است۔[۶۵] عقل و عشق دیگر اثر او به زبان عربی است۔[۶۶]

فضولی در مقدمه دیوان فارسی‌اش در مورد اشعار عربی‌اش گفته‌است: «باشعار عربی پرداختم و فصحای عرب را بفنون تازی فی‌الجمله محظوظ ساختم و آن بر من آسان نمود زیرا زبان مباحثهٔ علمی من بود.»[۶۷]

تبت یدا کاتب لولاه ما خربتمعمورةأسّست بالعلم و الادبِ
اَردی من الخمرفی اِفساد نسختهتستظهر العیب تغییراً مِنَ العَثَب

یادمان فضولی

[۷۰]
سرو را همچو قدت شیوهٔ رعنایی نیستاین قدر هست که او مثل تو هرجایی نیست
سرو و گل تا ز قد و روی تو دیدند شکستباغبانرا سرو برک[۶۹] چمن‌آرایی نیست
همدمی چون غم او نیست دم تنهاییهر کرا هست غم او غم تنهایی نیست
ای دل ار عاشقی از طعنه میندیش که ذوقنتوان یافت ز عشقی که برسوایی نیست
ای که داری سر سودای تجارت بی‌نفعهیچ سرمایه به از جوهر دانایی نیست
صبر در عشق تو کاریست پسندیده ولیکرده‌ام تجربه کار من شیدایی نیست
مشو از دیدهٔ خونبار فضولی غایبکه درو بی گل روی تو شکیبایی نیست

کتاب‌شناسی

اشعار فضولی به خط ارمنی و گرجی در ارمنستان وجود دارد و نسخه خطی از دیوان او در کتابخانه‌های تهران، قاهره، استامبول، لنینگراد و باکو نگهداری می‌شود۔[۷۱]

کتاب‌های مرجع

  • تحفهٔ سامی. سام. تهران. ۱۳۶.
  • مجمع الخواص. صادقی. ۱۰۵.
  • تذکره شعرای نصرآبادی. (۵۲۰–۵۱۹).
  • تاریخ ادوارد براودن. ادوارد براون. (۱۵۹–۱۵۸).
  • نگارستان سخن نور ۷۷-مقدمه
  • آتشکدهٔ آذر. ۱۷۳.
  • سفینهٔ خوشگو. حرف ف.
  • ریاض الجنة زنوزی روضه پنجم قسم دوم ۹۰۰ (ب) الف شعبهٔ ثانیه
  • روز روشن صبا. ۵۳۵.

سایر کتاب‌ها

  • کتاب‌شناسی فضولی، رضا مهدوی‌فر. کتاب‌خانه ملی، تهران، ۱۳۷۱.
  • ذبیح‌الله صفا، تاریخ ادبیات در ایران، تهران، ۱۳۶۷، ج ۲–۵ صفحهٔ ۶۷۴.
  • پایاننامه: بررسی تطبیقی مضامین مشترک و متفاوت عرفانی دیوان‌های فارسی و ترکی فضولی با دیوان حافظ از غلامرضا ضیایی نیری جهت اخذ درجه کارشناسی ارشد ادبیات فارسی استاد راهنما: دکتر ایوب کوشان استادیار رشته ادبیات فارسی دانشگاه آزاد اسلامی تبریز

مقالات و سخنرانی‌ها

مرکز اطلاعات و مدارک علمی ایران[۷۲]
  • متن سخنرانی مهندس میرسلیم - وزیر وقت فرهنگ و ارشاد اسلامی به مناسبت مجمع بزرگداشت مولانا محمد فضولی، مصطفی میرسلیم
  • اثرپذیری فضولی از سعدی و شعرای دیگر، جواد هیئت
  • فلکلریاندی آهیمدان… (فولکلور از آه من سوخت…)، یاشار قارایف
  • بدایع اندیشه‌های شیعی در آفرینش ادبی ملامحمد فضولی، علی‌اکبر ولایتی
  • فضولی و جامی از جمهوری آذربایجان، نوشابه آراسلی
  • امثال و حکم در آثار فضولی، رحیم چاوشی
  • فضولی اثر لرینده خالق یاداد یجیلیغی عنعنه لری (آداب و سنن توده در آثار فضولی)، بهلول عبدالله
  • موسیقی در شعر فضولی، منصوره ثابت‌زاده
  • نقد و بررسی (تحلیل) اشعار ترکی ملا محمد فضولی بغدادی، جلیل مسگرنژاد
  • کؤنول پنجره سیندن (از دریچهٔ دل)، عباسعلی یحیوی (ایلچی)
  • زندگی فضولی بغدادی یا نگاهی به مقدمه دیوان، نصرت‌الله فروهر
  • شعر عنصر و فضولی شعرینده… (عنصر شعر در شعر فضولی)، بهرام اسدی
  • انسان کامل از دیدگاه فضولی در رند و زاهد، فریده کریمی‌موغاری
  • نکاتی چند دربارهٔ زندگی محمد فضولی، جلال خسروشاهی
  • زلالی از چشمهٔ خورشید، علی‌اصغر شعردوست
  • فضولی و شعر او، مقدم‌علوی
  • نگاهی به شعرهای ترکی فضولی، میر صالح حسینی
  • محمدسلیمان بن فضولی در تألیفات دانشمندان، یحیی خان‌محمدی‌آذری
  • فضولی، شاعر عشق و عرفان، مصطفی مجرد
  • داستان پیامبران در دیوان اشعار فضولی، حمید طبیبیان
  • ادبیات داستانی در شعر فضولی، محمدباقر نجف‌زاده‌بارفروش
  • فضولی، محیط، زندگانی و شخصیت او، ترجمهٔ دکتر ع. خیامپور، نشریه دانشکده ادبیات تبریز، سال سوم، ش ۱ و ۲.
  • مقایسه پیر در شعر حافظ و دیوان‌های حکیم فضولی دوره ۶، شماره ۲۱، بهار ۱۳۹۱، صفحه ۱۵۹–۱۸۸ ایوب کوشان؛ غلامرضا ضیایی http://clq.iranjournals.ir فصلنامه مطالعات ادبیات تطبیقی دانشگاه آزاد اسلامی واحد جیرفت

پانویس

ارجاعات

  1. ↑ ۱٫۰ ۱٫۱ ۱٫۲ ۱٫۳ ۱٫۴ ۱٫۵ ۱٫۶ ۱٫۷ "فضولی، محمد" (به انگلیسی). دانشنامه ایرانیکا. Retrieved 28 April 2008.{{cite web}}: نگهداری یادکرد:زبان ناشناخته (link)[پیوند مرده]
  2. ↑ تجلیل ۱
  3. ↑ دائرةالمعارف فارسی جلد دوم ۱۹۱۱
  4. ↑ The Editors of Encyclopaedia Britannica, “Mehmed bin Süleyman Fuzuli”, Encyclopaedia Britannica.
  5. ↑ رحمان‌زاده صوفیانی، عربی‌سریان آذری‌زبان، ۲۸۳.
  6. ↑ تقی‌زاده داوری و جباری، شیعیان جمهوری آذربایجان، ۲۳۷.
  7. ↑ فقیه محمدی جلالی و خامه‌یار، زیارتگاه‌های عراق، ۱:‎ ۲۰۸.
  8. ↑ رحمان‌زاده صوفیانی، عربی‌سریان آذری‌زبان، ۲۸۳.
  9. ↑ حرزالدین، مراقد المعارف، ۲:‎ ۱۷۸.
  10. ↑ ۱۰٫۰ ۱۰٫۱ ۱۰٫۲ ۱۰٫۳ پورنامداریان «غزل‌های فارسی فضولی (مقاله)»
  11. ↑ The Editors of Encyclopaedia Britannica, “Mehmed bin Süleyman Fuzuli”, Encyclopaedia Britannica.
  12. ↑ تقی‌زاده داوری و جباری، شیعیان جمهوری آذربایجان، ۲۳۷.
  13. ↑ The Editors of Encyclopaedia Britannica, “Mehmed bin Süleyman Fuzuli”, Encyclopaedia Britannica.
  14. ↑ رحمان‌زاده صوفیانی، عربی‌سریان آذری‌زبان، ۲۸۳.
  15. ↑ حرزالدین، مراقد المعارف، ۲:‎ ۱۷۵.
  16. ↑ فقیه محمدی جلالی و خامه‌یار، زیارتگاه‌های عراق، ۱:‎ ۲۰۸.
  17. ↑ رحمان‌زاده صوفیانی، عربی‌سریان آذری‌زبان، ۲۸۳.
  18. ↑ The Editors of Encyclopaedia Britannica, “Mehmed bin Süleyman Fuzuli”, Encyclopaedia Britannica.
  19. ↑ ۱۹٫۰ ۱۹٫۱ دانشنامهٔ بریتانیکا، بازدید: اکتبر ۲۰۰۸.
  20. ↑ ۲۰٫۰ ۲۰٫۱ Encyclopædia Britannica. G. Doerfer. Azeri Turkish
  21. ↑ ۲۱٫۰ ۲۱٫۱ Encyclopædia Britannica. H. Javadi and K. Burill. Azeri Literature
  22. ↑ ۲۲٫۰ ۲۲٫۱ A. M. A Shushtery. Outlines of Islamic Culture - Volume I: Historical and Cultural Aspects. READ BOOKS, 2007. p. 130
  23. ↑ The Editors of Encyclopaedia Britannica, “Mehmed bin Süleyman Fuzuli”, Encyclopaedia Britannica.
  24. ↑ رحمان‌زاده صوفیانی، عربی‌سریان آذری‌زبان، ۲۸۴.
  25. ↑ فقیه محمدی جلالی و خامه‌یار، زیارتگاه‌های عراق، ۱:‎ ۲۰۸.
  26. ↑ تجلیل ۲
  27. ↑ The Editors of Encyclopaedia Britannica, “Mehmed bin Süleyman Fuzuli”, Encyclopaedia Britannica.
  28. ↑ حرزالدین، مراقد المعارف، ۲:‎ ۱۷۶.
  29. ↑ رحمان‌زاده صوفیانی، عربی‌سریان آذری‌زبان، ۲۸۴.
  30. ↑ احمدی بیرجندی و نقوی‌زاده، مدایح رضوی در شعر فارسی، ۵۵.
  31. ↑ حرزالدین، مراقد المعارف، ۲:‎ ۱۷۶.
  32. ↑ حرزالدین، مراقد المعارف، ۲:‎ ۱۷۶.
  33. ↑ تقی‌زاده داوری و جباری، شیعیان جمهوری آذربایجان، ۲۳۷.
  34. ↑ حرزالدین، مراقد المعارف، ۲:‎ ۱۷۸.
  35. ↑ فقیه محمدی جلالی و خامه‌یار، زیارتگاه‌های عراق، ۱:‎ ۲۰۸.
  36. ↑ تقی‌زاده داوری و جباری، شیعیان جمهوری آذربایجان، ۲۳۷.
  37. ↑ رحمان‌زاده صوفیانی، عربی‌سریان آذری‌زبان، ۲۸۳.
  38. ↑ حرزالدین، مراقد المعارف، ۲:‎ ۱۷۵.
  39. ↑ تقی‌زاده داوری و جباری، شیعیان جمهوری آذربایجان، ۲۳۷.
  40. ↑ احمدی بیرجندی و نقوی‌زاده، مدایح رضوی در شعر فارسی، ۵۵.
  41. ↑ حرزالدین، مراقد المعارف، ۲:‎ ۱۷۹.
  42. ↑ عارف، ادبیات آذربایجان، ۲۹.
  43. ↑ The Editors of Encyclopaedia Britannica, “Mehmed bin Süleyman Fuzuli”, Encyclopaedia Britannica.
  44. ↑ عارف، ادبیات آذربایجان، ۲۹.
  45. ↑ شاهمرسی
  46. ↑ مشرف ۲۶۰
  47. ↑ معین «جلد دوم» ۲۵۵۴
  48. ↑ حافظ شیراز ۲۴۵
  49. ↑ نجفی ۲۹۴ و ۲۹۵
  50. ↑ فضولی «دیوان فارسی» ۱۰ و ۱۱
  51. ↑ فقیه محمدی جلالی و خامه‌یار، زیارتگاه‌های عراق، ۱:‎ ۲۰۸.
  52. ↑ The Editors of Encyclopaedia Britannica, “Mehmed bin Süleyman Fuzuli”, Encyclopaedia Britannica.
  53. ↑ رحمان‌زاده صوفیانی، عربی‌سریان آذری‌زبان، ۲۸۹.
  54. ↑ The Editors of Encyclopaedia Britannica, “Mehmed bin Süleyman Fuzuli”, Encyclopaedia Britannica.
  55. ↑ افصح‌زاد، نقد و بررسی آثار و احوال جامی، ۷۴۱-۷۴۲.
  56. ↑ رحمان‌زاده صوفیانی، عربی‌سریان آذری‌زبان، ۲۸۹.
  57. ↑ رحمان‌زاده صوفیانی، عربی‌سریان آذری‌زبان، ۲۸۹.
  58. ↑ The Editors of Encyclopaedia Britannica, “Mehmed bin Süleyman Fuzuli”, Encyclopaedia Britannica.
  59. ↑ رحمان‌زاده صوفیانی، عربی‌سریان آذری‌زبان، ۲۸۹.
  60. ↑ شعردوست صفحهٔ پ
  61. ↑ فضولی ۱۲ و ۱۳
  62. ↑ The Editors of Encyclopaedia Britannica, “Mehmed bin Süleyman Fuzuli”, Encyclopaedia Britannica.
  63. ↑ رحمان‌زاده صوفیانی، عربی‌سریان آذری‌زبان، ۲۸۹.
  64. ↑ عارف، ادبیات آذربایجان، ۳۰.
  65. ↑ The Editors of Encyclopaedia Britannica, “Mehmed bin Süleyman Fuzuli”, Encyclopaedia Britannica.
  66. ↑ فقیه محمدی جلالی و خامه‌یار، زیارتگاه‌های عراق، ۱:‎ ۲۰۸.
  67. ↑ فضولی «دیوان فارسی» ۹
  68. ↑ آذربایجان غربی… روزنامه شرق
  69. ↑ در متن اصلی به همین صورت است با این تفاوت که حرف «ک» سرکش ندارد.
  70. ↑ خطای ارجاع: برچسب <ref> نامعتبر؛ متنی برای ارجاع‌های با نام autogenerated1 وارد نشده است
  71. ↑ عارف، ادبیات آذربایجان، ۳۶.
  72. ↑ «پژوهشگاه اطلاعات و مدارک ایران». بایگانی‌شده از اصلی در ۴ آوریل ۲۰۰۷. دریافت‌شده در ۲۰ ژانویه ۲۰۰۸.

منابع

فارسی

انگلیسی

قدیمی

برگرفته از «https://www.islamical.org/w/index.php?title=محمد_فضولی&oldid=55343»