محمد فضولی

محمد فضولی
متولد	۸۸۵ (قمری) حدود ۱۴۸۰ میلادی. حله (کربلا، نجف) در عراق کنونی.
وفات	۹۶۳ هجری قمری ۱۵۵۶ میلادی. بغداد. کربلا، امپراتوری عثمانی، (عراق کنونی)
ملیت	ایرانی، عثمانی
دیگر نام‌ها	محمدبن سلیمان
حرفه	شاعر
فرزندان	فضلی بغدادی
والدین	سلیمان (پدر)

محمد فضولی (ترکی آذربایجانی: Məhəmməd Füzuli، ترکی استانبولی: Fuzûlî‎) یا ملامحمد بن سلیمان بغدادی (۱۴۸۳-۱۵۵۶) شاعر و ادیب آذربایجانی است. او را «بزرگترین شاعر ترکی آذربایجانی در سدهٔ دهم» می‌دانند. پدر وی ساکن حله در عراق امروزی بود و محمد فضولی در آن‌جا به‌دنیا آمد و در بغداد پرورش یافت از این روی، سه زبان ترکی، فارسی و عربی را به خوبی می‌دانست و به هر سه زبان شعر سروده‌است. او را یکی از پایه‌گذاران سبک هندی می‌دانند.

نام و تبار

منابع نام او را محمد بن سلیمان فضولی و به اختصار فضولی گزارش کرده‌اند۔ از وی با نام کامل محمد بن سلیمان فضولی بغدادی یاد شده است۔ از او با لفب ملامحمد فضولی نیز یاد شده است۔ هرچند او در کربلا و یا به نقلی در ایران به دنیا آمده است، اما چون به در بغداد زیسته، به بغدادی شهرت یافته است۔

پدر وی، سلیمان اوغلو نام داشت که اصالتی تبریزی داشت۔ با این همه در اینکه محمد بن سلیمان، کرد بوده است یا ترک، اختلاف نظر وجود دارد۔ خانواده او را یک خانواده مذهبی و از مقامات وقت توصیف کرده‌اند۔ گفته می‌شود که او در خاندانی شیعه به دنیا آمده است۔ این خاندان، به ایل بیات شناخته می‌شوند و در سرتاسر بلاد اسلامی گسترده بودند۔ از سلیمان (پدر محمد) نیز به عنوان یکی از عالمان این ایل یاد شده است۔

زندگی‌نامه

دانشنامه بریتانیکا گزارش می‌کند که فضولی در سال ۱۴۹۵ میلادی مصادف با سال ۹۰۰ ه۔ق زاده شد۔ اما در برخی منابع سال ولادتش، ۸۸۸ ه۔ق عنوان شده است۔ حرزالدین محمد گزارش می‌کند که او در سال ۸۹۴ ه۔ق در ایران متولد شد۔ در تاریخ تولد او دو قول دیگر وجود دارد۔ یان ریپکا او را متولد ۸۸۵ ه۔ق و بغدادی او را متولد ۹۱۰ ه۔ق دانسته است۔ تولد او را در شهرهای حله و بغداد هم گزارش کرده‌اند۔ با این حال در بریتانیکا و دیگر منابع آمده است که او متولد کربلا بوده است۔ گفته شده که وی در بغداد پرورش یافت از این روی، سه زبان ترکی، فارسی و عربی را به خوبی می‌دانست و به هر سه زبان شعر سروده‌است.

از زندگانی فضولی اطلاعات کمی در دسترس است۔ بیشتر عمر فضولی در بغداد گذرانده شد۔ فضولی در دوران حکومت شاه اسماعیل اول، مورد لطف پادشاه قرار گرفت و پس از آنکه بغداد، محل زندگی او مورد هجوم عثمانی قرار گرفت، سعی نمود تا با سلیمان یکم عثمانی رابطه خوبی داشته باشد۔ با این وجود او هیچگاه به پایتخت عثمانی، یعنی قسطنطنیه وارد نشد و در بغداد ماند۔ از برای او به خاطر مدیحه‌سرایی سلطان عثمانی، مقرری تعیین شده بود۔ اما پس از چندی این مقرری قطع شد که با شکایت او همراه بود۔ غیر از مدیحه‌سرایی برای دو پادشاه صفوی و عثمانی، او برای ابراهیم پاشا نیز مدح سروده‌است۔ گفته شده است که او مدتی را به خادمی حرم امام علی در نجف گذرانده است۔

به گفته منابع، از برای فضولی، تنها یک پسر باقی مانده است۔

محمد پسر سلیمان در حدود سال ۱۴۸۳ در عراق به‌دنیا آمد. در منابع معتبر از جمله مجمع‌الخواص صفحهٔ ۱۰۳ حله به عنوان محل تولد فضولی برشمرده شده‌است، اما در برخی منابع دیگر کربلا یا نجف هم آمده‌است. پدرش سلیمان بود که به حله مهاجرت کرد و قاضی آن شهر بود. «پدر فضولی بنا به گفتهٔ «صادق بیگ افشار» صاحب تذکرهٔ «مجمع الخواص» –که به زبان ازبکی نوشته شده– از ایل بیات بوده که یکی از ۲۲ طایفه مهاجر ترکان اوغوز می‌باشد.» او در حله و سپس بغداد تحصیل کرد و یکی از استادانش «ملک الشعرای حبیبی» از شاعران حروفی بود. حدود هفتاد ساله بود که در بغداد درگذشت.

درگذشت و آرامگاه

در دانشنامه بریتانیکا و دیگر منابع آمده است که فضولی در سال ۱۵۵۶ میلادی مصادف با ۹۶۳ ه۔ق در کربلا درگذشته است۔ برخی منابع سال درگذشت او را ۹۷۰ ه۔ق به واسطه طاعون گزارش کرده‌اند۔ برخی منابع از سال ۹۷۱ ه۔ق نیز به عنوان زمان درگذشت او یاد کرده‌اند۔

محل دفن او را حرم امام حسین در کربلا دانسته‌اند۔ محل دفن او در مرقد عبدالمومن دده بکتاشی در نزدیکی باب القبله حرم امام حسین بود۔ این بنا بعدها در طرح توسعه حرم امام حسین تخریب شد و پس از آن، دولت ترکیه طی توافقی با دولت عراق، یادبودی را به یاد عبدالمومن دده و فضولی در کنار بازار سوق القبله در نزدیکی خیابان ابن‌فهد ساخت۔

مذهب و باورهای مذهبی

او را متلکم، حکیم و فیلسوف نیز خوانده‌اند۔ منابع در خصوص مذهب وی دچار اختلافند اما در اینکه او مسلمان بوده است، تردیدی ندارند۔ در منابع مختلف او به تشیع شناخته شده است اما برخی منابع او را از حروفیان می‌دانند۔ محمد حرزالدین در کتاب مراقد المعارف، وی را از مسلمانان صوفی مذهب پیرو طریقت بکتاشیه می‌داند۔ در آثار او، مدح امامان شیعه وجود دارد که نشانه از شیعه بودن اوست۔ از این رو به امامیه نسبت داده شده است۔ او در کتاب مطلع الاعتقاد خود که در موضوع کلام اسلامی نوشته شده است، روشی عقل‌گرایانه را پیش گرفته که نشان از مشرب فلسفی اوست۔ او در این اثر از عقل‌ستیزی و همینطور نقل‌ستیزی پرهیز کرده است و با این وجود، عقل را در شناخت خدا ناکافی می‌داند۔

جایگاه در ادبیات

فضولی را به عنوان بزرگترین شاعر کلاسیک آذربایجان معرفی کرده‌اند۔ او همچنین بزرگترین غزلسرای ترک را نیز به خود اختصاص داده است۔ اشعار فضولی بر شاعران بعدی او تا قرن ۱۹ میلادی تاثیرگذار بوده است۔ شعرای بعد از او که در آذربایجان بوده‌اند، عموما ادبیات او را ستوده‌اند۔ فضولی به فارسی، عربی و ترکی در قالب‌های مختلف مانند قصیده، غزل، رباعی و مثنوی اشعار بسیاری سروده است۔ موضوع اکثر غزلیات او، عشق است۔ از همین رو حسیب مازی اوغلو غزلیات فضولی را با غزلیات حافظ مقایسه کرده است۔

پیش از فضولی در ادبیات ترکی آذربایجانی شکل‌هایی چون مثنوی و غزل رواج داشت و فضولی خود یکی از غزلسرایان برجسته بود، اما «او نخستین آثار ارزندهٔ تمثیلی را در ترکی آذربایجانی آفرید (بنگ و باده- صحبت الاثمار). فضولی مانند نسیمی کوشید تا شعر ترکی را با اوزان عروضی سازگار نماید اگر چه او موفقیت چشمگیری به دست آورد ولی واقعیت این بود که ترکی با وزن هجایی سازگارتر است.»

بعضی از منتقدین ادبی سبک اشعار فارسی فضولی را نزدیک به سبک هندی و صائب تبریزی که صد سال پس از وی این سبک شعر را رواج داد می‌دانند. برخی محققین او را یکی از بزرگترین غزلسرایان جهان اسلام نامیده‌اند «بسیاری از مضامین فضولی را بعد از او در شعر شعرای نامدار مکتب اصفهان یا سبک هندی می‌بینیم.» و حتی او را «از جمله پایه‌گذاران سبک هندی» شمرده‌اند.

تخلص فضولی

تخلص او در اشعارش فضولی است۔ به گفته خود او در مقدمه دیوانش، او این تخلص را به خاطر آنکه بی‌نظیر بوده و بی‌نظیر خواهد ماند، انتخاب کرده‌است۔ خود او در اینباره می‌نویسد:

آخرالامر معلوم شد که یارانی که پیش از من بوده‌اند تخلصها را بیش از معانی ربوده‌اند. خیال کردم که اگر تخلص مشترک اختیار نمایم در انتساب نظم بر من حیف رود اگر مغلوب باشم و بر شریک ظلم شود اگر غالب آیم. بنابر رفع ملابست التباس «فضولی» تخلص کردم و از تشویش ستم شریکان پناه بجانب تخلص بردم و دانستم که این لقب مقبول طبع کسی نخواد افتاد که بیم شریک او بمن تشویشی نتواند داد.

او را یکی از پایه‌گذاران سبک هندی می‌دانند.

فضولی در فارسی به دو معنا به کار می‌رفته‌است:

۱- کسی که کار بیهوده کند.
۲- آنکه بی‌جهت در امور دیگران مداخله کند.

این دو معنا دقیقاً با معنای این واژه در زبان عربی انطباق داشت. اما از حدود قرن هشتم هجری به بعد این مفهوم به «فضول» داده شد. در عوض واژه «فضول» که در عربی یعنی «زبان درازی و مداخلهٔ بیجا در کار دیگران» در فارسی «فضولی» خوانده شد. مثلاً حافظ می‌گوید:

«در کارخانه‌ای که رهِ عِلْم و عقل نیست

وَهْمِ ضعیفْرای فضولی چرا کند؟»

که در این‌جا فضولی به همان معنایی است که ما امروزه به کار می‌بریم، و این عکس معنای عربی این واژه است. به هر حال محمدبن سلیمان این تخلص را به معنای عربی آن به کار می‌برد یعنی: «زبان دراز و مداخله‌کننده در کاری که به او مربوط نیست»، یا به تعبیر امروزی «فضول». فضولی در مقدمه دیوان اشعارش به زبان فارسی دلیل انتخاب این تخلص عجیب را با زبانی شوخ‌طبع توضیح می‌دهد:

آثار

از برای فضولی، بیش از ۳۰ اثر به زبان‌های فارسی، عربی و ترکی گزارش شده است۔ اهمیت آثار او بیشتر در موضوع آثار ترکی وی است، با این حال آثار فارسی و عربی او نیز مورد توجه دیگر پژوهشگران و ادیبان قرار گرفته است۔

صفحه‌ای از دیباچهٔ دیوان اشعار فضولی به زبان ترکی

ترکی

فضولی به زبان ترکی مسلط بود اما اکثر آثار او به لهجه آذربایجانی نوشته شده است۔ برای فضولی یک دیوان شعر به زبان ترکی گزارش شده است۔ علاوه بر دیوان ترکی، کتاب حدیقة السعداء نیز به او منسوب است۔ در این کتاب، یک ترجمه کامل از کتاب روضةالشهدا ملاحسین کاشفی به زبان ترکی ارائه شده است۔ او این اثر را به محمد پاشا تقدیم کرد۔ جمجمه‌نامه دیگر اثر فضولی به زبان ترکی است که در قالب قصیده است۔ فضولی همچنین کتاب اربعین جامی را به زبان ترکی برگردانده است۔ این کتاب شامل روایت‌هایی از پیامبر اسلام است۔ لیلی و مجنون از اشعار او به زبان ترکی است که سبب شهرت فضولی شد۔ هر چند پیش از او شاعران فارسی اشعاری در موضوع لیلی و مجنون سروده‌اند اما به عقیده خود او، این افسانه در میان ترک‌زبان‌ها جایی نداشته است۔ با این همه اشعاری پیش از فضولی در موضوع لیلی و مجنون از جمله اشعار متعلق به داعی شیرازی و سلیمی، گزارش شده است۔ بنگ و باده دیگر سروده فضولی به زبان ترکی است۔ شاه و گدا، هفت جام و صحبت الاثمار سه اثر دیگر از آثار اوست۔

دیوان ترکی فضولی تاکنون چند بار در ایران، ترکیه و جمهوری آذربایجان منتشر شده‌است. دیوان ترکی به تصحیح حمید آراسلی (باکو)، دیوان ترکی به تصحیح امین صدیقی (تهران، ۱۳۷۴) و دیوان ترکی تصحیح مژگان جونبور و دیگران (استانبول) بهترین چاپ‌های علمی دیوان ترکی هستند.

قلم السون اَلی اُلْ کاتب بَدْ تحریرک		که فساد رقمی سوزمزی شوُرِ ایْلر
گاه بیر حرف سقوطیهِ قِلْورنادری نارْ		گاه بیر نقطه قصوریله گوزی کورایلر

فارسی

فضولی زبان فارسی را به خوبی می‌شناخت و اشعاری را به این زبان سروده است۔ برای فضولی یک دیوان شعر به زبان فارسی گزارش شده است۔ از دیگر آثار فارسی فضولی می‌توان به رند و زاهد، صحت و مرض، جغاتای، رساله معمیات، مکتوبات، رساله مولانا فضولی، ساقی‌نامه و انیس القلوب اشاره داشت۔ رساله اخیر شامل ۱۰۴ قصیده با قافیه شین است۔

قدیمی‌ترین نسخه خطی دیوان فارسی فضولی در ۲۰ جمادی‌الاولی ۹۵۹ قمری به خط حبیب‌الله اصفهانی نوشته شده‌است. این نسخه هم‌اکنون در کتابخانه مرادیه در ترکیه نگه‌داری می‌شود. در مقدمهٔ این دیوان، فضولی با زبانی که گاه به طنز نزدیک می‌شود، شرح می‌دهد چگونه بعد از این که در سرودن شعر به عربی و ترکی مهارت پیدا کرده، اشعار پراکندهٔ فارسی سروده‌است به سرودن غزل به فارسی پرداخته‌است:

تا آنکه روزی گذارم بمکتبی افتاد، پری چهرهٔ دیدم فارسی‌نژاد، سهی سروری که حیرت نظارهٔ رفتارش الف را از حرکت انداخته بود و شوق مطالعهٔ مصحف رخسارش دیدهٔ نابینایی صاد را عین بصر ساخته بود. چون توجه من دید از گفتهای من چند بیتی طلبید. من نیز چند بیتی از عربی و ترکی باو ادا نمودم و لطایف چند نیز از قصیده و معما برو فزودم. گفت که اینها زبان من نیست و بکار من نمی‌آید، مرا غزلهای جگر سوز عاشقانهٔ فارسی می‌باید.

هر چند اصولاً فضولی در این مقدمه با شوخ‌طبعی مسائل را بیان می‌کند و بعید نیست از سر شوخ‌طبعی این ماجرا را نقل کرده باشد اما به هر حال غزل‌های عاشقانهٔ فارسی فضولی بخش مهمی از دیوان او را تشکیل می‌دهند.

باد سرگشته بسان قلم آن بی‌سروپا		که بود تیشهٔ بنیان معارف قلمش
زینت صورت لفظ است خطش لیک چسود		پردهٔ شاهد معنی است سواد قلمش

عربی

فضولی علاوه بر دو زبان فارسی و ترکی، به زبان عربی مسلط بوده و از این رو اشعاری را به زبان عربی سروده است۔ مطلع الاعتقاد از رساله‌های فضولی در موضوع حکمت است۔ این رساله فلسفی در شهرت فضولی تاثیر بسیاری داشته است۔ شکایت‌نامه از جمله آثار او به نظم و زبان عربی است۔ عقل و عشق دیگر اثر او به زبان عربی است۔

فضولی در مقدمه دیوان فارسی‌اش در مورد اشعار عربی‌اش گفته‌است: «باشعار عربی پرداختم و فصحای عرب را بفنون تازی فی‌الجمله محظوظ ساختم و آن بر من آسان نمود زیرا زبان مباحثهٔ علمی من بود.»

تبت یدا کاتب لولاه ما خربت		معمورةأسّست بالعلم و الادبِ
اَردی من الخمرفی اِفساد نسخته		تستظهر العیب تغییراً مِنَ العَثَب

یادمان فضولی

• ۱۹۰۸ - عزیر حاجی بیگف اپرایی بر اساس داستان و اشعار لیلی و مجنون فضولی نوشت.
• ۱۹۵۲ - به افتخار محمد فضولی شهر کاریاگینو در اتحاد شوروی، «فضولی» نامیده شد.
• ۱۹۵۸ - در جمهوری آذربایجان در دورهٔ اتحاد جماهیر شوروی، برای بزرگ‌داشت مقام ادبی فضولی کنفرانسی بین‌المللی برگزار شد و آثار ترکی و فارسی او در چاپ جدید منتشر گردید.
• ۱۹۹۳ تا ۱۹۹۶ - به مناسبت پانصدمین سال تولد فضولی در جمهوری آذربایجان طی سه سال مراسم و جشن‌های متعددی برپا شد. در این سال‌ها در کشورهای مختلف نیز کنگره‌ها و مراسم بزرگداشت متعددی برگزار شد. از جمله میزبانان مراسم می‌توان به ایران (تهران)، ترکیه (آنکارا)، روسیه (مسکو)، عراق (بغداد، کربلا و کرکوک)، گرجستان، قزاقستان، ازبکستان، داغستان، دربند، مخاچ‌قلعه، و دفتر مرکزی سازمان یونسکو در پاریس اشاره کرد.
• ۱۹۹۶ - روز ۸ نوامبر روز عیدملی لقب گرفت و حیدر علی‌اف رئیس‌جمهوری وقت جمهوری آذربایجان در جشن باشکوهی در کاخ رسپوبلیکا سخنرانی کرد و از فضولی به عنوان شاعر ملی آذربایجان تجلیل کرد.
• ۲۰۰۷ - در ۲۲ و ۲۳ خرداد ۱۳۸۶ همایش دو روزه فضولی‌شناسی در ارومیه برگزار شد. مرکز مطالعات و تحقیقات آذربایجان‌شناسی و دانشگاه ارومیه در استان آذربایجان غربی این همایش را برگزار کردند. «به گفته کارشناس اجرایی همایش ۵ مقاله از کشور ترکیه، ۲۹ مقاله از باکو، یک مقاله از روسیه، ۸ مقاله از جمهوری نخجوان و ۷۰ مقاله از کشور ایران به دبیرخانه واصل شده بود.»

سرو را همچو قدت شیوهٔ رعنایی نیست		این قدر هست که او مثل تو هرجایی نیست
سرو و گل تا ز قد و روی تو دیدند شکست		باغبانرا سرو برک چمن‌آرایی نیست
همدمی چون غم او نیست دم تنهایی		هر کرا هست غم او غم تنهایی نیست
ای دل ار عاشقی از طعنه میندیش که ذوق		نتوان یافت ز عشقی که برسوایی نیست
ای که داری سر سودای تجارت بی‌نفع		هیچ سرمایه به از جوهر دانایی نیست
صبر در عشق تو کاریست پسندیده ولی		کرده‌ام تجربه کار من شیدایی نیست
مشو از دیدهٔ خونبار فضولی غایب		که درو بی گل روی تو شکیبایی نیست

کتاب‌شناسی

اشعار فضولی به خط ارمنی و گرجی در ارمنستان وجود دارد و نسخه خطی از دیوان او در کتابخانه‌های تهران، قاهره، استامبول، لنینگراد و باکو نگهداری می‌شود۔

کتاب‌های مرجع

• تحفهٔ سامی. سام. تهران. ۱۳۶.
• مجمع الخواص. صادقی. ۱۰۵.
• تذکره شعرای نصرآبادی. (۵۲۰–۵۱۹).
• تاریخ ادوارد براودن. ادوارد براون. (۱۵۹–۱۵۸).
• نگارستان سخن نور ۷۷-مقدمه
• آتشکدهٔ آذر. ۱۷۳.
• سفینهٔ خوشگو. حرف ف.
• ریاض الجنة زنوزی روضه پنجم قسم دوم ۹۰۰ (ب) الف شعبهٔ ثانیه
• روز روشن صبا. ۵۳۵.

سایر کتاب‌ها

• کتاب‌شناسی فضولی، رضا مهدوی‌فر. کتاب‌خانه ملی، تهران، ۱۳۷۱.
• ذبیح‌الله صفا، تاریخ ادبیات در ایران، تهران، ۱۳۶۷، ج ۲–۵ صفحهٔ ۶۷۴.
• پایاننامه: بررسی تطبیقی مضامین مشترک و متفاوت عرفانی دیوان‌های فارسی و ترکی فضولی با دیوان حافظ از غلامرضا ضیایی نیری جهت اخذ درجه کارشناسی ارشد ادبیات فارسی استاد راهنما: دکتر ایوب کوشان استادیار رشته ادبیات فارسی دانشگاه آزاد اسلامی تبریز

مقالات و سخنرانی‌ها

مرکز اطلاعات و مدارک علمی ایران

• متن سخنرانی مهندس میرسلیم - وزیر وقت فرهنگ و ارشاد اسلامی به مناسبت مجمع بزرگداشت مولانا محمد فضولی، مصطفی میرسلیم
• اثرپذیری فضولی از سعدی و شعرای دیگر، جواد هیئت
• فلکلریاندی آهیمدان… (فولکلور از آه من سوخت…)، یاشار قارایف
• بدایع اندیشه‌های شیعی در آفرینش ادبی ملامحمد فضولی، علی‌اکبر ولایتی
• فضولی و جامی از جمهوری آذربایجان، نوشابه آراسلی
• امثال و حکم در آثار فضولی، رحیم چاوشی
• فضولی اثر لرینده خالق یاداد یجیلیغی عنعنه لری (آداب و سنن توده در آثار فضولی)، بهلول عبدالله
• موسیقی در شعر فضولی، منصوره ثابت‌زاده
• نقد و بررسی (تحلیل) اشعار ترکی ملا محمد فضولی بغدادی، جلیل مسگرنژاد
• کؤنول پنجره سیندن (از دریچهٔ دل)، عباسعلی یحیوی (ایلچی)
• زندگی فضولی بغدادی یا نگاهی به مقدمه دیوان، نصرت‌الله فروهر
• شعر عنصر و فضولی شعرینده… (عنصر شعر در شعر فضولی)، بهرام اسدی
• انسان کامل از دیدگاه فضولی در رند و زاهد، فریده کریمی‌موغاری
• نکاتی چند دربارهٔ زندگی محمد فضولی، جلال خسروشاهی
• زلالی از چشمهٔ خورشید، علی‌اصغر شعردوست
• فضولی و شعر او، مقدم‌علوی
• نگاهی به شعرهای ترکی فضولی، میر صالح حسینی
• محمدسلیمان بن فضولی در تألیفات دانشمندان، یحیی خان‌محمدی‌آذری
• فضولی، شاعر عشق و عرفان، مصطفی مجرد
• داستان پیامبران در دیوان اشعار فضولی، حمید طبیبیان
• ادبیات داستانی در شعر فضولی، محمدباقر نجف‌زاده‌بارفروش
• فضولی، محیط، زندگانی و شخصیت او، ترجمهٔ دکتر ع. خیامپور، نشریه دانشکده ادبیات تبریز، سال سوم، ش ۱ و ۲.
• مقایسه پیر در شعر حافظ و دیوان‌های حکیم فضولی دوره ۶، شماره ۲۱، بهار ۱۳۹۱، صفحه ۱۵۹–۱۸۸ ایوب کوشان؛ غلامرضا ضیایی http://clq.iranjournals.ir فصلنامه مطالعات ادبیات تطبیقی دانشگاه آزاد اسلامی واحد جیرفت

پانویس

منابع

فارسی

• احمدی بیرجندی، احمد؛ نقوی‌زاده، علی (۱۳۷۷). مدایح رضوی در شعر فارسی. مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی.
• افصح‌زاد، اعلاخان (۱۳۷۸). نقد و بررسی آثار و شرح احوال جامی (شرح حال و بررسی آثار جامی و تحلیل اوضاع اجتماعی آن دوره). تهران: مرکز پژوهشی میراث مکتوب.
• تقی‌زاده داوری، محمود؛ جباری، ولی (۱۳۸۹). شیعیان جمهوری آذربایجان. قم: شیعه‌شناسی.
• حرزالدین، محمد (۱۳۷۱). مراقد المعارف. قم: سعید بن جبیر.
• رحمان‌زاده صوفیانی، جعفر (۱۳۹۳). عربی‌سرایان آذری‌زبان. قم: مجمع ذخائر اسلامی.
• رضوی، رسول (۱۳۹۷). «کارکرد علمی حکیم ملا محمد فضولی در سیر تطور کلام امامیه و انتقال تراث علمی حوزه حلّه». کلام اسلامی. قم (۱۰۸): ۶۹-۹۰ – به واسطهٔ نورمگز.
• عارف، محمد (۱۹۵۸). ادبیات آذربایجان. باکو : بی‌نا.
• فقیه محمدی جلالی، محمدمهدی؛ خامه‌یار، احمد (۱۳۹۳). زیارتگاه‌های عراق (معرفی زیارتگاه های مشهور در کشور عراق). تهران: سازمان حج و زیارت.

انگلیسی

• The Editors of Encyclopaedia (2008). "Mehmed bin Süleyman Fuzuli". Encyclopaedia britannica (به انگلیسی). britannica.com. {{cite encyclopedia}}: |نام خانوادگی= has generic name (help)
• The Editors of Encyclopaedia (2012). "FOŻŪLĪ, MOḤAMMAD". Encyclopaedia Iranica (به انگلیسی). iranicaonline.org. {{cite encyclopedia}}: |نام خانوادگی= has generic name (help)

قدیمی

• «آذربایجان غربی، در سخن فضولی عشق و محبت انسانی تجلی دارد». صفحه استان‌ها. روزنامه شرق. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۳ ژانویه ۲۰۰۸. دریافت‌شده در ۱۵ ژانویه ۲۰۰۸.
• پورنامداران، تقی (۱۳۷۶)، «غزل‌های فارسی فضولی»، ایران شناخت، ش. ۵
• تجلیل، جلیل (۱۳۷۴)، مقایسهٔ لیلی و مجنون فضولی و نظامی، تهران: دبیرخانه کنگره بزرگداشت حکیم محمد فضولی
• دائرةالمعارف فارسی جلد اول، به کوشش به سرپرستی غلامحسین مصاحب.، تهران: انتشارات فرانکلین، ۱۳۴۵
• دائرةالمعارف فارسی جلد دوم، به کوشش به سرپرستی غلامحسین مصاحب.، تهران: انتشارات فرانکلین و شرکت سهامی کتاب‌های فرانکلین، ۱۳۵۶
• دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه دهخدا جلد ۳۷ شماره مسلسل ۷۹، به کوشش زیر نظر محمد معین.، تهران: دانشگاه تهران، سازمان لغت‌نامه، ص. ۲۷۶
• حافظ شیراز، به کوشش تصحیح احمد شاملو.، تهران: انتشارات مروارید و انتشارات زمانه، ۱۳۷۵، شابک ۹۶۴-۶۰۲۶-۰۱-X
• شاهمرسی، پرویز زارع. «زبان ترکی در دروه صفویه». URMA. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۲ ژوئیه ۲۰۰۶. دریافت‌شده در ۱۵ ژانویه ۲۰۰۸.
• شعردوست، علی‌اصغر (۱۳۷۴)، دیوان فارسی فضولی، به کوشش حسیبه مازی اوغلو.، تهران: کنگره بزرگداشت ملامحمد فضولی
• شهبازی، همت. «علامه محمد فضولی، رند دلسوخته». دوشرگه dusharge.
• صفا، ذبیح‌الله (۱۳۷۳)، تاریخ ادبیات در ایران (جلد چهارم)، تهران: انتشارات فردوس
• فضولی، محمد (۱۳۷۴)، دیوان فارسی فضولی، به کوشش به اهتمام: حسیبه مازی اوغلو.، تهران: دبیرخانه کنگره بزرگداشت حکیم محمد فضولی
• مشرف، مریم (۱۳۸۰)، زندگی و شعر محمد فضولی، شاعر عصر صفوی، تهران: انتشارات روزنه
• معین، محمد (۱۳۷۵)، فرهنگ‌نامه فارسی (جلد دوم)، تهران: موسسه انتشارات امیرکبیر، ص. ۲۵۵۴، شابک ۹۶۴-۰۰-۰۱۶۴-۳
• معین، محمد (۱۳۷۵)، فرهنگ‌نامه فارسی (جلد شش، اعلام)، تهران: موسسه انتشارات امیرکبیر، ص. ۱۳۷۰، شابک ۹۶۴-۰۰-۰۱۶۴-۳
• نجفی، ابوالحسن (۱۳۸۴)، غلط ننویسیم (فرهنگ دشواری‌های زبان فارسی)، تهران: مرکز نشر دانشگاهی
• یکانی زارع، پرویز (ائلیار). «عشق و عیرفان فضولی باخیمیندان». هفته‌نامه اورین خوی (به ترکی). بایگانی‌شده از اصلی در ۲۰ سپتامبر ۲۰۱۱. دریافت‌شده در ۲۰ ژانویه ۲۰۰۸. نگهداری یادکرد:زبان ناشناخته (رده)