ابوالعتاهیه

ابواسحاق اسماعیل بن قاسم بن سوید بن کیسان عینی عنزی (۱۳۰ ۲۱۰ ه.ق)، مشهور به ابوالعتاهیه یکی از شاعران مشهور دوران بنی‌عباس بود. او گرایش‌هایی به تشیع داشت و از همین رو مدتی را در زندان به سر می‌برد. وی شاعر دربار در دوران خلافت چند تن از خلفای بنی‌عباس بود و اشعار بسیاری سرود.

نام و نسب

نام کامل ابوالعتاهیه را ابواسحاق اسماعیل بن قاسم بن سوید بن کیسان عینی عنزی گزارش کرده‌اند. او را از روی طنز، ابوالعتاهیه به معنای گمراه و سفیه و پرمدعی، خوانده‌اند. به گفته دایرةالمعارف تشیع، اجدادش تا دو سه پشت موالی قبیله نجدی عنزه بودند.

سرگذشت

بر اساس گزارش منابع، او در سال ۱۳۰ ه.ق زاده شد. محل تولد او را عین التمر (حومه انبار) یا کوفه دانسته‌اند. او از کودکی شعر می‌سرود و بسیار جوان بود که در شاعری شهرت یافت. او برای برخورداری از موهبت و آزمودن بخت خود همراه با ابراهیم بن ماهان موصلی (م ۱۸۸ ه.ق) که بعدها استاد بزرگ موسیقی و ندیم هارون الرشید شد رهسپار بغداد شد. او در بغداد به نزد ابن‌حباب اسدی (م ۱۷۰ ه.ق)، که خود غزلسرایی مشهور بود رفته و شاگردی او را کرد. محرومیت و تهیدستی ابوالعتاهیه و خانواده‌اش مانع شد که تحصیلات مرتب ادبی و دینی داشته باشد. از همین رو هر چه را وی آموخته است، در مکتب زندگی و اجتماع فرا گرفت و به همین جهت شعرش فاقد هیمنه اسلوب قدیم است. وی به خاطر سختی‌هایی که در زندگی از سوی حاکمان عموما سنی مذهب زمانش می‌کشید، گرایش به تشیع پیدا کرده بود و نسبت به موسی کاظم، امام هفتم شیعیان دوازده‌امامی، علاقه پیدا کرده بود. او اشعاری در وصف و تمجید موسی کاظم سرود. بعدها وی توسط دستگاه حاکم، به «رفض و زندقه و مانویّت» متهم شد به همین دلیل، مدتی را در زندان بسر برد. ابوالعتاهیه در سفر اول بغداد توفیقی به دست نیاورد و ناچار به شهر کوچک حیره (نزدیک کوفه) عزیمت کرد. در این موقع طبع شاعری او تجلی کرده بود و روزی صد تا صد و پنجاه بیت شعر می‌سرود و نامش همه جا شنیده می‌شد. مهدی عباسی او را به بغداد دعوت نمود تا شاعر دربار باشد. از آن پس در دوران مهدی (م ۱۶۹ ه.ق) و هادی (م ۱۷۰ ه.ق) و هارون الرشید (م ۱۹۳ ق) و امین (م ۱۹۸ ه.ق) و قسمتی از روزگاران مأمون (م ۲۱۸ ه.ق) مقرب خلفا بود و او را در شاعری هم طراز بشار بن برد و ابونؤاس می‌شمردند. او را شاعری نوآور و حاضرجواب و بسیارگوی توصیف کرده‌اند. ابن‌عماد احمد بن عبدالله ثقفی (م ۳۱۹ ه.ق) کتاب اخبار ابوالعتاهیه را در شرح احوال او نوشت و یوسف بن عبدالله بن عبدالبرّ (م ۴۶۳ ه.ق) زهدیات او را در دیوانی جمع‌آوری نمود.

درگذشت ابوالعتاهیه به قول پسرش محمد، در سال ۲۱۰ ه.ق و بنا به اقوال دیگر در ۲۱۱ یا ۲۱۳ ه.ق اتفاق افتاده است.

اشعار

بیشتر غزل‌های ابوالعتاهیه از بین رفته‌است و در منابع، غزل‌های او را در مقایسه با دیگر سبک‌های وی، کم کیفیت‌تر گزارش کرده‌اند. او قصائد خود را به زبان ساده و درباره مضامین مردم‌پسند و در اوزان سبک می‌سرود. تحمیلات و فشارهائی از سوی حاکمان زمانش بر او و خانواده‌اش وارد شده بود در وجودش نفرتی عمیق از طبقه حاکم به وجود آورد و در خود همدلی و همبستگی با محرومان احساس می‌نمود که همه اینها در شعرش منعکس است. اشعار ابوالعتاهیه بسیار و در عین حال پراکنده است. جمعیت یسوعی بیروت نیز گزیدهای از اشعار او را به سال ۱۸۸۷ م در بیروت منتشر کرد.

پانویس

منابع

• اختری، عباسعلی (۱۳۹۰). «ابوالعتاهیه». دایرةالمعارف جامع اسلامی. تهران: آرایه.