ابوریحان بیرونی: تفاوت میان نسخهها
بدون خلاصۀ ویرایش |
(تا اول جایگاه علمی) |
||
| خط ۶۷: | خط ۶۷: | ||
== درگذشت == | == درگذشت == | ||
دربارهٔ سال درگذشت بیرونی اختلافاتی وجود دارد. به گفته ''[[دانشنامه ایرانیکا]]'' او بعد از سال ۴۴۲ ه.ق/ ۱۰۵۰ م درگذشته است،<ref dir="ltr">{{پک|Bosworth|2000|ک=Encyclopædia Iranica|ف=BĪRŪNĪ, ABŪ RAYḤĀN i. Life|زبان=en}}</ref> اما غضنفر تبریزی به نقل از [[ابوالفضل سرخسی]] (یکی از مریدان بیرونی) زمان آن را ۳ رجب ۴۴۰ ه.ق/ ۱۲ دسامبر ۱۰۴۸ م روایت کرده است. همو با استناد به منبعی دیگر سن بیرونی در زمان مرگ را ۷۷ سال و ۷ ماه دانسته است اما بیرونی در مقدمه ''الصیدنه فی الطب'' نوشته است حال که عمرش از ۸۰ سال گذشته، دچار ضعف بینایی و شنوایی شده و دستیاری به نام نهشعی در تألیف کتاب او را یاری رسانده است. در نتیجه او باید تا عهد سلطنت [[عبدالرشید غزنوی|عبدالرشید]] زندگی کرده باشد و همان تاریخ بعد از سال ۴۴۲ ه.ق/ ۱۰۵۰ م صحیح مینماید. بعد از این زمان دیگر هیچ اطلاعی از بیرونی در تاریخ وجود ندارد و احتمالاً مدت زیادی نزیسته است.<ref>{{پک|کرامتی|۱۳۸۳|ف=بیرونی|ک=دائرةالمعارف بزرگ اسلامی}}</ref> | دربارهٔ سال درگذشت بیرونی اختلافاتی وجود دارد. به گفته ''[[دانشنامه ایرانیکا]]'' او بعد از سال ۴۴۲ ه.ق/ ۱۰۵۰ م درگذشته است،<ref dir="ltr">{{پک|Bosworth|2000|ک=Encyclopædia Iranica|ف=BĪRŪNĪ, ABŪ RAYḤĀN i. Life|زبان=en}}</ref> اما غضنفر تبریزی به نقل از [[ابوالفضل سرخسی]] (یکی از مریدان بیرونی) زمان آن را ۳ رجب ۴۴۰ ه.ق/ ۱۲ دسامبر ۱۰۴۸ م روایت کرده است. همو با استناد به منبعی دیگر سن بیرونی در زمان مرگ را ۷۷ سال و ۷ ماه دانسته است اما بیرونی در مقدمه ''الصیدنه فی الطب'' نوشته است حال که عمرش از ۸۰ سال گذشته، دچار ضعف بینایی و شنوایی شده و دستیاری به نام نهشعی در تألیف کتاب او را یاری رسانده است. در نتیجه او باید تا عهد سلطنت [[عبدالرشید غزنوی|عبدالرشید]] زندگی کرده باشد و همان تاریخ بعد از سال ۴۴۲ ه.ق/ ۱۰۵۰ م صحیح مینماید. بعد از این زمان دیگر هیچ اطلاعی از بیرونی در تاریخ وجود ندارد و احتمالاً مدت زیادی نزیسته است.<ref>{{پک|کرامتی|۱۳۸۳|ف=بیرونی|ک=دائرةالمعارف بزرگ اسلامی}}</ref> | ||
== دین و مذهب == | |||
ابوریحان را [[مسلمان]] گزارش کردهاند اما درباره اینکه وی به کدام [[فرقههای اسلامی|فرقه اسلامی]] باور داشته است، منابع دچار اختلافند۔ با توجه به کتاب ''[[آثارالباقیه]]'' او که در دوران نخستین سالهای فعالیتهای علمیاش نوشته شدهاست، وی گرایشی عمیق به [[تشیع]] داشته است۔ وی در این اثر، به دعاهایی پس از ذکر نام [[اهلبیت]] پیامبر پرداخته و ذکر تفصیلی وقایعی چون [[رویداد غدیر خم]]، [[نبرد کربلا]] و [[رویداد مباهله]] را داشته است که گواهی برای شیعه بودن او محسوب میشود۔ او در جایی از کتابش، از [[زید بن علی]] به عنوان «امام» یاد میکند و برای حفاظت [[زیدیه|شیعیان زیدی]]، دعا میکند۔ در آثار بعدی او، کمتر از عقاید شیعی یاد شده است و این موضوع با توجه به حضورش در دربار غزنویان [[سنی]] مذهب، توجیه شده است۔<ref>{{پک|1=دوبلوا|2=۱۳۷۵|ک=دانشنامه جهان اسلام|ف=بیرونی: مذهب}}</ref> | |||
در نقطه مقابل، وی در بیان حوادث پس از [[درگذشت محمد|درگذشت پیامبر اسلام]]، از سه دوره خلافت، امارت و امامت یاد میکند و خلفای اسلام را به ترتیب [[ابوبکر]]، [[عمر بن خطاب|عمر]]، [[عثمان بن عفان|عثمان]]، [[علی بن ابیطالب|علی]] و [[حسن مجتبی|حسن]] میداند۔ او امویان را ملوک و عباسیان را امام عنوان کرده است۔ این موضوع نیز به عنوان گواهی بر شیعه نبودن او در نظر گرفته شده است۔ اینطور به نظر میرسد که بیرونی چون چند تن دیگر از عالمان قرن چهارم، دلبستگی شدیدی به علی بن ابیطالب داشته است و این دلبستگی را با پذیرش خلیفه اول و نیز تا حدی با پذیرش خلافت عباسیان، در هم آمیخته است۔ او در بیان مطالب مورد اختلاف شیعه و سنی، نظر هر دو را گزارش میکند۔ او در جایی از آثارش از [[معتزله]] در برابر تحریف دروغآمیز عقایدشان دفاع میکند۔<ref>{{پک|1=دوبلوا|2=۱۳۷۵|ک=دانشنامه جهان اسلام|ف=بیرونی: مذهب}}</ref> | |||
از عبارتی که وی در کتاب ''الجماهر'' خود در خصوص استفاده دو فرقه شیعه و [[سنی]] از سنگهای مختلف در بیان عقایدشان و تمایز از دیگر فرقهها میآورد: «شیعیان گونة سفیدرنگ این سنگ (خُماهن) را برای تمایز از مخالفانشان (نواصِبُهُم) در نگین انگشتری خود به کار میبرند و مخالفانشان از گونة سیاه رنگ این سنگ استفاده می کنند.» او سپس تصریح میکند که: «من یک انگشتری با دو نگین از هردو رنگ برای فریفتن هر دو گروه (و اجتناب از منسوب شدن به هریک از دو گروه) داشتم»۔ این مطلب گواهی برای اینکه وی علاقهای به درگیری فرقهای نداشته در نظر گرفته شده است۔<ref>{{پک|1=دوبلوا|2=۱۳۷۵|ک=دانشنامه جهان اسلام|ف=بیرونی: مذهب}}</ref> | |||
خود او در کتاب خود ''الصیدنه'' درباره [[اسلام]] مینویسد: | |||
{{نقل قول|دین ما و دولت به لحاظ گذشته خود عربی است. [آنها] توأمان اند که بر فراز یکی از آنها نیروی الهی در اهتزاز است و بر فراز دیگری دست آسمانی [گسترده است]. | |||
بارها طوایف گوناگون از زیردستان بهویژه گیلانیان و دیلمیان گرد هم آمدند تا جامه توحش به دولت بپوشند اما آرزوی آنها برآورده نشد. روزانه پنج بار تا اذان در گوشهایشان به صدا در میآید، صف اندر صف پشت سر امامان به نماز [میایستند] و قرآن عربی کریم را میخوانند. در مسجدها پارسایی را به این زبان [عربی] برایشان موعظه میکنند- «[گسترده] بمانند بر دستها و دهن»، ریسمان اسلام پاره نشود و دژ آن ویران نگردد.<ref name="ReferenceA">الصیدنة فی الطب، ترجمه: باقر مظفر زاده، فصل چهارم صفحهٔ ۱۶۸</ref>||}} | |||
== جایگاه و نظریات علمی ابوریحان == | == جایگاه و نظریات علمی ابوریحان == | ||
=== فلسفه === | === فلسفه === | ||
به گزارش دانشنامه جهان اسلام، وی در فلسفه، جایگاهی بس رفیع داشتهاست، اما به خاطر غلبه فلسفه مشایی کسانی چون فارابی و ابنسینا، مقام او مورد غفلت قرار گرفته است۔ از وی در این موضوع آثاری چند گزارش شده است که مطالب آن، گواه تسلط او بر این علم است۔ او در موضوعات فلسفی، آثار هندیان را خوانده و به آنها مسلط بوده و به مقایسه آنان پرداخته است۔ او را میتوان استادی ماهر در زمینه فلسفه تطبیقی دانست۔ او به فلسفه یونانی و اسکندرانی مسلط بود۔ او همچنین به فلسفه تاریخ نیز توجه داشته است۔<ref>{{پک|1=فنا|2=۱۳۷۵|ک=دانشنامه جهان اسلام|ف=بیرونی: آراء و آثار فلسفی}}</ref> | |||
=== جغرافیا === | |||
ابوریحان را به عنوان ادامه دهنده تصورات و آرای دانشمندان یونانی همچون مارینوس صوری، تئون اسکندرانی و بطلمیوس گزارش کردهاند۔ او غیر از یونانیان، از دانشمندان هندی، ایرانی و سیاحان و جغرافینگاران دوره اسلامی نیز بهره برده است۔ معاصران درباره پیشگامی او در علم جغرافیا، وی را ستودهاند و ارزش بالایی برای او قائل هستند۔ تعیین دقیق قبله، تبیین شکل کروی زمین و تعیین طول و عرض جغرافیایی بسیاری از مکانها، از اقدامات وی در علم جغرافیا در روزگاران خود بوده است۔ او در کتاب تحدید خود، مسائلی چون زمان پیدایش عالم، چگونگی سطحبندی لایههای زمین، پیدایش دریاها، تبدیل دریا به خشکی و تغییر مکان عوارض زمین را تبیین کرده است۔ وی با توجه به حادثِ زمانی بودنِ هستی، بر این باور است که هیچ راهی برای فهم زمان خلقت و عمر هستی در نظر گرفت و تنها میتوان امیدوار بود که در وحی الهی، خدا از این راز پر برداشته باشد که به گزارش همو، در متون اسلامی چنین چیزی گزارش نشده است۔ او همچنین در ترسیم نقشه نیز ابتکاراتی به خرج داده است۔<ref>{{پک|1=قاسملو|2=۱۳۷۵|ک=دانشنامه جهان اسلام|ف=بیرونی: جغرافیا}}</ref> | |||
=== ستارهشناسی و ریاضیات === | === ستارهشناسی و ریاضیات === | ||
| خط ۷۷: | خط ۹۱: | ||
نوشتههایی از بیرونی در دست است که به وضوح در آنها از گردشِ زمین به دورِ خودش نام برده میشود. در کتابِ «استیعاب الوجوه الممکنة فی صنعة الاسطرلاب» ابوریحان میگوید: «از ابو سعید سجزی، اُسطرلابی از نوع واحد و بسط دیدم که از شمالی و جنوبی مرکّب نبود و آن را اسطرلاب زورقی مینامید و او را به جهت اختراع آن اسطرلاب تحسین کردم چه اختراع آن متکی بر اصلی است قائم به ذات خود و مبنی بر عقیدهٔ مردمی است که زمین را متحرّک دانسته و حرکت یومی را به زمین نسبت میدهند و نه به کرهٔ سماوی. بدون شک این شبههای است که تحلیلش در نهایتِ دشواری؛ و قولی است که رقع و ابطالش در کمال صعوبت است. مهندسان و علمای هیئت که اعتماد و استناد ایشان بر خطوط مساحیه(= مدارات و نصف النهارات و استوای فلکی و دائرةالبروج) است؛ در نقضِ این شبهه و رد آن عقیدت بسی ناچیز و تهی دست باشند و هرگز دفع آن شبهه را اقامت برهان و تقریر دلیلی نتوانند نمود؛ زیرا چه حرکت یومی را از زمین بدانند و چه آن را به کرهٔ سماوی نسبت دهند در هر دو حالت به صناعت آنان زیانی نمیرسد و اگر نقض این اعتقاد و تحلیل این شبهه امکانپذیر باشد موکول به رای فلاسفهٔ طبیعی دان است.»<ref>بررسیهایی دربارهٔ ابوریحان بیرونی به مناسبت هزارهٔ ولادت او، شورای عالی فرهنگ و هنر، مرکز مطالعات و هماهنگی فرهنگی، ص ۳۶۹ و ۳۷۰</ref> | نوشتههایی از بیرونی در دست است که به وضوح در آنها از گردشِ زمین به دورِ خودش نام برده میشود. در کتابِ «استیعاب الوجوه الممکنة فی صنعة الاسطرلاب» ابوریحان میگوید: «از ابو سعید سجزی، اُسطرلابی از نوع واحد و بسط دیدم که از شمالی و جنوبی مرکّب نبود و آن را اسطرلاب زورقی مینامید و او را به جهت اختراع آن اسطرلاب تحسین کردم چه اختراع آن متکی بر اصلی است قائم به ذات خود و مبنی بر عقیدهٔ مردمی است که زمین را متحرّک دانسته و حرکت یومی را به زمین نسبت میدهند و نه به کرهٔ سماوی. بدون شک این شبههای است که تحلیلش در نهایتِ دشواری؛ و قولی است که رقع و ابطالش در کمال صعوبت است. مهندسان و علمای هیئت که اعتماد و استناد ایشان بر خطوط مساحیه(= مدارات و نصف النهارات و استوای فلکی و دائرةالبروج) است؛ در نقضِ این شبهه و رد آن عقیدت بسی ناچیز و تهی دست باشند و هرگز دفع آن شبهه را اقامت برهان و تقریر دلیلی نتوانند نمود؛ زیرا چه حرکت یومی را از زمین بدانند و چه آن را به کرهٔ سماوی نسبت دهند در هر دو حالت به صناعت آنان زیانی نمیرسد و اگر نقض این اعتقاد و تحلیل این شبهه امکانپذیر باشد موکول به رای فلاسفهٔ طبیعی دان است.»<ref>بررسیهایی دربارهٔ ابوریحان بیرونی به مناسبت هزارهٔ ولادت او، شورای عالی فرهنگ و هنر، مرکز مطالعات و هماهنگی فرهنگی، ص ۳۶۹ و ۳۷۰</ref> | ||
=== زیستشناسی و طب === | |||
از برای ابوریحان، کتابی با عنوان الصیدنه گزارش شده است که در موضوع طب و داروشناسی نوشته شده است۔<ref>{{پک|1=اعلم|2=۱۳۷۵|ک=دانشنامه جهان اسلام|ف=بیرونی: داروشناسی}}</ref> | |||
برخی از دانشمندان معاصر در زیستشناسی، ابوریحان را پیشگام چارلز داروین در موضوع بیان نظریه تکوین و تکامل — مشهور به فرگشت — میدانند۔ در این خصوص، به عبارتی از بیرونی در کتاب الجماهر وی استناد شده است که وی میگوید: «آدمی از (میان دیگر) انواع به سوی آدمیّت فراز رفت چنان که از (مرحله) سگی به خرسی و سپس بوزینگی ارتقاء یافت تا این که انسان شد۔»۔ به گزارش دانشنامه جهان اسلام، این تصور مبنی بر باور ابوریحان به فرگشت، با توجه به این متن؛ صحیح نیست، چرا که ابوریحان این عبارت را در نقد رسیدن حیوانات به مرحله کمال گزارش میکند و خود به اشتباه بودن آن، باور داشته و کمی بعد اذعان میکند۔<ref>{{پک|1=اعلم|2=۱۳۷۵|ک=دانشنامه جهان اسلام|ف=بیرونی: کانیشناسی}}</ref> | |||
داروشناسی | |||
=== دیدگاه دربارهٔ خط عربی، زبان فارسی، اسلام و ایرانیان === | === دیدگاه دربارهٔ خط عربی، زبان فارسی، اسلام و ایرانیان === | ||
قریب به اتفاق تالیفات ابوریحان بیرونی تماماً به زبان عربی یعنی زبان علمی و همه کس فهم عالم اسلام و ایران بوده است. تنها اثر فارسی ابوریحان بیرونی کتاب [[التفهیم]] است.<ref>تحلیل نثر فارسی ابوریحان بیرونی و برخی از فواید لغوی التفهیم، مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، زمستان 1380، صفحه 22</ref> برخی معتقدند مشخص نیست که متن عربی کتاب التفهیم ترجمه متن فارسی است یا بالعکس.<ref>بررسی فعالیت علمی-آموزشی ابوریحان بیرونی در کتاب التفهیم، ماهنامه آفاق علوم انسانی، شماره بیست و چهارم، صفحه 94</ref> | قریب به اتفاق تالیفات ابوریحان بیرونی تماماً به زبان عربی یعنی زبان علمی و همه کس فهم عالم اسلام و ایران بوده است. تنها اثر فارسی ابوریحان بیرونی کتاب [[التفهیم]] است.<ref>تحلیل نثر فارسی ابوریحان بیرونی و برخی از فواید لغوی التفهیم، مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، زمستان 1380، صفحه 22</ref> برخی معتقدند مشخص نیست که متن عربی کتاب التفهیم ترجمه متن فارسی است یا بالعکس.<ref>بررسی فعالیت علمی-آموزشی ابوریحان بیرونی در کتاب التفهیم، ماهنامه آفاق علوم انسانی، شماره بیست و چهارم، صفحه 94</ref> | ||
| خط ۱۱۱: | خط ۱۰۷: | ||
در کتاب «الصیدنه» مینویسد: | در کتاب «الصیدنه» مینویسد: | ||
چنانکه علمی به | چنانکه علمی به زبان خوارزمی که مطلوب من است جاودانه شود، بیگانه در آید. پس به زبانهای عربی و فارسی پرداختم، در هریک از آنها تازه واردم، به زحمت آنها را آموختم، اما نزد من دشنام دادن به زبان عربی خوش تر از ستایش به زبان فارسی است، درستی سخنانم را کسی در مییابد که یک کتاب علمی نقل شده به فارسی را بررسی کند، همین که زرق وبرقش ناپدید شد معنایش در سایه قرار میگیرد، سیمایش تار میشود واستفاده از آن از میان میرود زیرا این زبان فقط برای داستانهای خسروانی و قصههای شب مناسب است. | ||
== حکومتهای همدوره == | == حکومتهای همدوره == | ||
| خط ۱۳۷: | خط ۱۲۷: | ||
=== آثار === | === آثار === | ||
[[پرونده:AzerbazkanBiruni.JPG|بندانگشتی|250px|چهارسو و تقسیماتِ سیاسیِ ایران، از ابوریحان بیرونی]] | از میان ۱۸۰ اثری که در زمینههای تالیف، ترجمه، پیشنویس و آثار ناقص منسوب به ابوریحان بیرونی گزارش شدهاست، بیشترین آثار و دست کم ۱۱۵ عنوان از آنها، در موضوع علم ریاضیات و نجوم نوشته شدهاند۔ از مجموع این ۱۱۵ اثر، مجموعا ۲۸ عنوان برای روزگاران معاصر باقی ماندهاست و الباقی در طول تاریخ، مفقود شدهاند۔ از جمله آثار باقیمانده از وی در موضوع ریاضی میتوان به التفهیم، استخراج الاوتار فی الدائرة بخواص الخط المنحنی الواقع فیها، جمع الطرق السائرة فی معرفة اوتار الدائرة، مقالة فی النسب التی بین الفلزات و الجواهر فی الحجم، مقالید علم الهیئة مایحدث فی سطح بسیط الکرة، تحدید نهایات الاماکن لتصحیح مسافات المساکن و کتاب اِفرادُ المَقال فی امرِ الظِلال اشاره کرد۔ کتابهای استیعاب الوجوه الممکنة فی صنعة الاسطرلاب، تمهید المستقر لتحقیق معنی الممرّ، غرّة الزیجات، فی تسطیح الصُوَر و تبطیخ الکُوَر، مقالة فی استخراج قدرالارض برصد انحطاط الافق عن قلل الجبال، حکایة الا´لة المسماة السدس الفخری، مقالة فی التحلیل والتقطیع للتعدیل، کتاب الدرر فی سطح الاُکَر، رسالة فی معرفة سمت القبله، رسالة فی تصویر الکواکب و البلدان فی ای دائرتین اردنا، کتاب فی اخراج ما فی قوة الاسطرلاب الی الفعل، مقالة فی صنعة الاسطرلاب، رسالة فی الاسطرلاب، مقالة فی التطریق باستعمال فنون الاسطرلابات، مقالة فی تسهیل التسطیح الاسطرلابی و العمل بمرکباته من الشمالی و الجنوبی، مقیاس المرجع فی العمل باسطرلاب المسطح و کتاب دیگری با عنوان جوامع معانی کتاب ابی حامد الصاغانی فی التسطیح التام از دیگر آثار ابوریحان در موضوع ریاضیات و نجوم است۔ غیر از این آثار، کتابی نیز توسط سزگین با عنوان البرهان علی مسئلة من کتاب ارشمیدس به وی نسبت داده شده است که برگی از کتاب استخراج الاوتار است۔<ref>{{پک|1=صلیبا|2=۱۳۷۵|ک=دانشنامه جهان اسلام|ف=بیرونی: ریاضیات و نجوم}}</ref> | ||
از میان آثار فلسفی او، حسین نصر به کتابهای ''الشامل فی الموجودات المحسوسة و المعقولة''، ''فی التوسط بین ارسطو طالیس و جالینوس فی المحرک الاوّل''، ''ریاضة الفکر و العقل''، ''مقالة البحث عن الا´ثار العلویّة''، ''مقالة فی صفات اسباب السخونات الموجودة فی العالم و اختلاف فصول السنة''، ''داستان قسیم السرور و عین الحیاة'' و ''داستان اورمزد و مهریار'' اشاره کرده است۔ با توجه به فهرستی که خود ابوریحان بیرونی از آثارش منتشر کرده است، دو داستان اخیر، که داستانهای فلسفی به شمار رفتهاند، به عنوان ترجمههای ابوریحان گزارش شدهاند و نام نویسنده آنها مشخص نیست۔<ref>{{پک|1=فنا|2=۱۳۷۵|ک=دانشنامه جهان اسلام|ف=بیرونی: آراء و آثار فلسفی}}</ref> | |||
[[الصیدنة فی الطب|''الصیدنة فی الطب'']]، با نام دیگر ''الصیدلیه'' دیگر اثر نوشته شده به دست اوست۔ این کتاب دربارهٔ داروهای گیاهی و خواص و طرز تهیه آنها نوشته شده است. از این اثر تنها یک نسخه خطی با اغلاط فراوان گزارش شده است که در سال ۶۷۸ کتابت شده و در کتابخانه غورشونلیزاده در ترکیه نگهداری میشود۔<ref>{{پک|1=اعلم|2=۱۳۷۵|ک=دانشنامه جهان اسلام|ف=بیرونی: داروشناسی}}</ref>[[پرونده:AzerbazkanBiruni.JPG|بندانگشتی|250px|چهارسو و تقسیماتِ سیاسیِ ایران، از ابوریحان بیرونی]] | |||
[[تحقیق ماللهند]]: موضوع این کتاب مذهب و عادات و رسوم هندوان و نیز گزارشی از سفر به هند است. | [[تحقیق ماللهند]]: موضوع این کتاب مذهب و عادات و رسوم هندوان و نیز گزارشی از سفر به هند است. | ||
| خط ۱۴۵: | خط ۱۳۹: | ||
[[التفهیم|التفهیم لاوایل صناعة التنجیم]]: این کتاب نیز در نجوم و به فارسی نوشته شده است و برای مدت چند قرن متن کتاب درسی برای تعلیم ریاضیات و نجوم بوده است. | [[التفهیم|التفهیم لاوایل صناعة التنجیم]]: این کتاب نیز در نجوم و به فارسی نوشته شده است و برای مدت چند قرن متن کتاب درسی برای تعلیم ریاضیات و نجوم بوده است. | ||
[[الجماهر فی معرفة الجواهر]] | کتاب [[الجماهر فی معرفة الجواهر]]، از آثار مشهور ابوریحان است۔ بیرونی این کتاب را به نام ابوالفتح مودود بن مسعود تألیف کرد و موضوع کتاب معرفی مواد معدنی و مخصوصاً جواهرات مختلف است. ابوریحان در این کتاب فلزات را بررسی کرده و نوشته است. او نظریّات و گفتههای دانشمندانی مانند ارسطو اسحاق الکندی را دربارهٔ حدود سیصد نوع ماده معدنی ذکر کرده است. در این اثر، که در روزگار سلطان محمود غزنوی نوشته شده است، با نام الجماهیر و الجواهر نیز شناخته میشود۔ غیر از این کتاب، مقالة فی النِسَب الّتی بَینَ الفلزّات والجواهر فی الحَجْم نیز در موضوع کانیشناسی نگاشته شده است۔<ref>{{پک|1=اعلم|2=۱۳۷۵|ک=دانشنامه جهان اسلام|ف=بیرونی: کانیشناسی}}</ref> | ||
وی در این کتاب به شرح فلزها و جواهرهای قارههای [[آسیا]]، [[اروپا]] و [[آفریقا]] میپردازد و ویژگیهای فیزیکی ماند بو، رنگ، نرمی و زبری حدود ۳۰۰ نوع [[کانی]] و مواد دیگر را شرح میدهد و نظریهها و گفتارهای دانشمندان یونانی و اسلامی را دربارهٔ آنها بیان میکند. | وی در این کتاب به شرح فلزها و جواهرهای قارههای [[آسیا]]، [[اروپا]] و [[آفریقا]] میپردازد و ویژگیهای فیزیکی ماند بو، رنگ، نرمی و زبری حدود ۳۰۰ نوع [[کانی]] و مواد دیگر را شرح میدهد و نظریهها و گفتارهای دانشمندان یونانی و اسلامی را دربارهٔ آنها بیان میکند. | ||
[[آثار الباقیه عن القرون الخالیه]] (اثرهای مانده از قرنهای گذشته): ابوریحان در این کتاب مبدأ تاریخها و گاهشماری اقوام مختلف را مورد بحث و بررسی قرار داده است. از جمله این اقوام - ایرانیها - یونانیها - یهودیها - مسیحیها عربهای زمان جاهلیت و عربهای مسلمان نام برده و دربارهٔ اعیاد هر یک به تفصیل سخن گفته است. این کتاب را میتوان نوعی تاریخ ادیان دانست. | [[آثار الباقیه عن القرون الخالیه]] (اثرهای مانده از قرنهای گذشته): ابوریحان در این کتاب مبدأ تاریخها و گاهشماری اقوام مختلف را مورد بحث و بررسی قرار داده است. از جمله این اقوام - ایرانیها - یونانیها - یهودیها - مسیحیها عربهای زمان جاهلیت و عربهای مسلمان نام برده و دربارهٔ اعیاد هر یک به تفصیل سخن گفته است. این کتاب را میتوان نوعی تاریخ ادیان دانست. | ||
| خط ۱۶۵: | خط ۱۵۷: | ||
'''میراث'''[[پرونده:Al Biruni crater AS14-71-9889.jpg|بندانگشتی|''[[بیرونی (دهانه)|دهانهٔ برخوردیِ بیرونی]]'' بر [[سمت پنهان ماه]] با دیدِ [[آپولو ۱۴]]]] | '''میراث'''[[پرونده:Al Biruni crater AS14-71-9889.jpg|بندانگشتی|''[[بیرونی (دهانه)|دهانهٔ برخوردیِ بیرونی]]'' بر [[سمت پنهان ماه]] با دیدِ [[آپولو ۱۴]]]] | ||
فیلمی از زندگی ابوریحان به نام ''ابوریحان بیرونی'' در سال ۱۹۷۴ در [[اتحاد جماهیر شوروی]] ساخته شده است.<ref>{{Citation|last=Abbasov|first=Shukhrat|title=Abu Raykhan Beruni|date=14 April 1975|url=https://www.imdb.com/title/tt0299445/|others=Pulat Saidkasymov, Bakhtiyer Shukurov, Razak Khamrayev|access-date=4 July 2018}}</ref> [[دانشگاه البیرونی]] واقع در شهر [[کوهستان، کاپیسا|کوهستان]] در [[ولایت کاپیسا]]ی [[افغانستان]]، دهانهای در ماه به نام ''[[بیرونی (دهانه)|بیرونی]]'' و سیارکی به نام [[۹۹۳۶ البیرونی|۹۹۳۶ بیرونی]] به افتخار او نامیده شدهاند. یکی از جزیرههای [[جزایر شتلند جنوبی]] در [[جنوبگان]] نیز [[جزیره بیرونی|بیرونی]] نام دارد. یکی از [[پردیس ابوریحان دانشگاه تهران|پردیسهای]] وابسته به [[دانشگاه تهران]] واقع در [[پاکدشت]] و [[رصدخانه ابوریحان بیرونی|رصدخانهای]] در [[شیراز]] وابسته به [[دانشگاه شیراز]] نیز ابوریحان بیرونی نام دارند. یکی از بزرگترین تولیدکنندگان داروهای انسانی و دامی در ایران نیز [[داروسازی ابوریحان]] نام دارد.<ref>{{یادکرد وب |نویسنده = |نشانی=http://aburaihan.com/تاریخچه/ |عنوان=دربارهٔ ما | ناشر =داروسازی ابوریحان |تاریخ = |تاریخ بازبینی=}}</ref> | فیلمی از زندگی ابوریحان به نام ''ابوریحان بیرونی'' در سال ۱۹۷۴ در [[اتحاد جماهیر شوروی]] ساخته شده است.<ref>{{Citation|last=Abbasov|first=Shukhrat|title=Abu Raykhan Beruni|date=14 April 1975|url=https://www.imdb.com/title/tt0299445/|others=Pulat Saidkasymov, Bakhtiyer Shukurov, Razak Khamrayev|access-date=4 July 2018}}</ref> [[دانشگاه البیرونی]] واقع در شهر [[کوهستان، کاپیسا|کوهستان]] در [[ولایت کاپیسا]]ی [[افغانستان]]، دهانهای در ماه به نام ''[[بیرونی (دهانه)|بیرونی]]'' و سیارکی به نام [[۹۹۳۶ البیرونی|۹۹۳۶ بیرونی]] به افتخار او نامیده شدهاند. یکی از جزیرههای [[جزایر شتلند جنوبی]] در [[جنوبگان]] نیز [[جزیره بیرونی|بیرونی]] نام دارد. یکی از [[پردیس ابوریحان دانشگاه تهران|پردیسهای]] وابسته به [[دانشگاه تهران]] واقع در [[پاکدشت]] و [[رصدخانه ابوریحان بیرونی|رصدخانهای]] در [[شیراز]] وابسته به [[دانشگاه شیراز]] نیز ابوریحان بیرونی نام دارند. یکی از بزرگترین تولیدکنندگان داروهای انسانی و دامی در ایران نیز [[داروسازی ابوریحان]] نام دارد.<ref>{{یادکرد وب |نویسنده = |نشانی=http://aburaihan.com/تاریخچه/ |عنوان=دربارهٔ ما | ناشر =داروسازی ابوریحان |تاریخ = |تاریخ بازبینی=}}</ref> در ایران، زادروز ابوریحان بیرونی را بعنوان روز مهندس نقشهبردار گرامی میدارند.<ref>{{یادکرد وب |عنوان=به مناسبت روز بزرگداشت ابوریحان بیرونی و مهندس نقشهبردار، مراسمی شهریور ماه سال جاری ازسوی جامعه صنفی مهندسان نقشهبردار ایران با حضور مقامات و مسئولین حوزه مهندسی و نقشهبرداری، مسئولین سازمان نقشهبرداری کشور، پیشکسوتان این رشته و اعضاء جامعه برگزار گردید |نشانی=https://www.ncc.gov.ir/fa/gallery/643/1/مناسبت-روز-بزرگداشت-ابوریحان-بیرونی-مهندس-نقشه-بردار-مراسمی-شهریور-ماه-سال-جاری-ازسوی-جامعه-صنفی-مهندسان-نقشه-بردار-ایران-حضور-مقامات-مسئولین-حوزه-مهندسی-نقشه-برداری-سازمان-برداری-کشور-پیشکسوتان-این-رشته-اعضاء-برگزار-گردید |تاریخ= ۱۰ مهر ۱۳۹۶ |تاریخ بازبینی=۹ بهمن ۱۴۰۰}}</ref> | ||
[[دولت جمهوری اسلامی ایران]] در ژوئن ۲۰۰۹ به عنوان نشانی از پیشرفت علمی صلحآمیز ساختمان-مجسمهای به شکل چهارتاقی که ترکیبی از سبکهای معماری و تزئینات [[معماری هخامنشی|هخامنشی]] و [[معماری اسلامی|اسلامی]] در آن دیده میشود را به [[دفتر سازمان ملل متحد در وین]] هدیه داد که در محوطهٔ آن در سمتِ راستِ ورودی اصلی قرار داده شده است. در این چهارتاقی مجسمههایی از چهار دانشمندِ ایرانی [[خیام]]، ابوریحان بیرونی، [[زکریا رازی]] و [[ابوعلی سینا]] قرار دارد.<ref>http://www.unis.unvienna.org/unis/pressrels/2009/unisvic167.html</ref> | [[دولت جمهوری اسلامی ایران]] در ژوئن ۲۰۰۹ به عنوان نشانی از پیشرفت علمی صلحآمیز ساختمان-مجسمهای به شکل چهارتاقی که ترکیبی از سبکهای معماری و تزئینات [[معماری هخامنشی|هخامنشی]] و [[معماری اسلامی|اسلامی]] در آن دیده میشود را به [[دفتر سازمان ملل متحد در وین]] هدیه داد که در محوطهٔ آن در سمتِ راستِ ورودی اصلی قرار داده شده است. در این چهارتاقی مجسمههایی از چهار دانشمندِ ایرانی [[خیام]]، ابوریحان بیرونی، [[زکریا رازی]] و [[ابوعلی سینا]] قرار دارد.<ref>http://www.unis.unvienna.org/unis/pressrels/2009/unisvic167.html</ref> | ||
== اکتشافات، اختراعات و پژوهشها == | === اکتشافات، اختراعات و پژوهشها === | ||
ابوریحان بیرونی ترازویی برای اندازهگیری وزن مخصوص جامدات و نیز تعیین مقدار طلا و نقره در اجسام مرکب اختراع کرد. این ترازوی دقیق برای این اندازهگیریها به کار گرفته میشد.<ref> | ابوریحان بیرونی ترازویی برای اندازهگیری وزن مخصوص جامدات و نیز تعیین مقدار طلا و نقره در اجسام مرکب اختراع کرد. این ترازوی دقیق برای این اندازهگیریها به کار گرفته میشد. چگالیسنج از دیگر اختراعهای او میباشد. محاسبه وزن مخصوص هجده سنگ و فلز با استفاده از قانون ارشمیدس برای اولین بار در دوره اسلامی از اقدامات او در همین راستا بود۔<ref>{{پک|1=اعلم|2=۱۳۷۵|ک=دانشنامه جهان اسلام|ف=بیرونی: کانیشناسی}}</ref> | ||
ابوریحان بیرونی در کتاب «الاسطرلاب» روشی برای محاسبهٔ شعاع زمین ارائه میکند (بوسیلهٔ افتِ افق وقتی از ارتفاعات به افق نگاه میکنیم). بعدها در کتابِ «قانون مسعودی» ابوریحان عملی کردن این روش توسط خود را گزارش میدهد.<ref>بررسیهایی دربارهٔ ابوریحان بیرونی به مناسبت هزارهٔ ولادت او، شورای عالی فرهنگ و هنر، مرکز مطالعات و هماهنگی فرهنگی، ص ۳۷۲</ref> اندازهگیریِ او یک درجهٔ سطح زمین را ۵۸ میل بدست آورده است که با توجه به اینکه هر میل عربی ۱۹۷۳٫۳ متر است، شعاعِ زمین ۶۵۶۰ کیلومتر (بر حسبِ واحدهایِ امروزی) به دست میآید که تا حدِ خوبی به مقدارِ صحیحِ آن نزدیک است.<ref>تاریخ نجوم اسلامی، کرلو الفونسو نلینو، ترجمه احمد آرام، چاپخانه بهمن، ص ۳۶۱ و ص۳۶۵</ref> | |||
سایر اختراعهای او:{{مدرک}} | سایر اختراعهای او:{{مدرک}} | ||
* بدستآوردنِ | * بدستآوردنِ سینوس یکدرجه | ||
* قاعدهٔ تسطیح کُره و ترسیم نقشههای جغرافیایی | * قاعدهٔ تسطیح کُره و ترسیم نقشههای جغرافیایی | ||
* چاه آرتزین؛ این کشف را به | * چاه آرتزین؛ این کشف را به موسیوزله منسوب کردهاند اما در واقع از اکتشافت ابوریحان بوده و سالها پیش در کتاب آثارالباقیه آمده بود. | ||
* حرکت خاصه وسطی خورشید | * حرکت خاصه وسطی خورشید | ||
* خاصیت فیزیک [[الماس]] و [[زمرد]] | * خاصیت فیزیک [[الماس]] و [[زمرد]] | ||
| خط ۱۸۸: | خط ۱۸۲: | ||
* اطلاعات دقیق و کشف سلسلهٔ [[هخامنشیان]] | * اطلاعات دقیق و کشف سلسلهٔ [[هخامنشیان]] | ||
* تصاعیف خانههای [[شطرنج]] | * تصاعیف خانههای [[شطرنج]] | ||
* ساختن | * ساختن کره جغرافیایی<ref>{{پک|1=قاسملو|2=۱۳۷۵|ک=دانشنامه جهان اسلام|ف=بیرونی: جغرافیا}}</ref> | ||
* ساختن آلات و افزارهای رصدی همانند [[سه میله]]، [[شاغول]] ... | * ساختن آلات و افزارهای رصدی همانند [[سه میله]]، [[شاغول]] ... | ||
* طرح نظریاتی دربارهٔ وجودِ [[قاره آمریکا]] | * طرح نظریاتی دربارهٔ وجودِ [[قاره آمریکا]] | ||
== در منظر دیگران == | |||
سزگین، ابوریحان بیرونی را نخستین فرد در تاریخ علم جغرافیای اسلامی میداند که اختلاف طول جغرافیایی غزنه و بغداد را بر اساس مثلثات کروی و محاسبات نجومی مشخص کرده است۔<ref>{{پک|1=قاسملو|2=۱۳۷۵|ک=دانشنامه جهان اسلام|ف=بیرونی: جغرافیا}}</ref> | |||
== پانویس == | == پانویس == | ||
| خط ۲۰۹: | خط ۲۰۶: | ||
* کویر، محمود، هزارهٔ ققنوس: ساسانیان تا سامانیان، صفحه ۳۱۴، انتشارات اچانداس مدیا، لندن، چاپ ۱۳۹۶ | * کویر، محمود، هزارهٔ ققنوس: ساسانیان تا سامانیان، صفحه ۳۱۴، انتشارات اچانداس مدیا، لندن، چاپ ۱۳۹۶ | ||
* [https://www.cgie.org.ir/fa/news/27325 مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، ۱۳۹۳] | * [https://www.cgie.org.ir/fa/news/27325 مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، ۱۳۹۳] | ||
* {{یادکرد دانشنامه|نام خانوادگی=اعلم|نام=هوشنگ|مدخل=بیرونی: کانیشناسی|دانشنامه=دانشنامه جهان اسلام|سال=۱۳۷۵|ناشر=[[بنیاد دایرةالمعارف بزرگ اسلامی]]|مکان=تهران|کوشش=حداد عادل، غلامعلی، پور جوادی، نصر الله، میرسلیم، مصطفی، و طاهری عراقی، احمد|پیوند مدخل=http://lib.eshia.ir/23019/1/2455}} | |||
* {{یادکرد دانشنامه|نام خانوادگی=صلیبا|نام=جورج|مدخل=بیرونی: ریاضیات و نجوم|دانشنامه=دانشنامه جهان اسلام|سال=۱۳۷۵|ناشر=بنیاد دایرةالمعارف بزرگ اسلامی|مکان=تهران|کوشش=|پیوند مدخل=http://lib.eshia.ir/23019/1/2455}} | |||
* {{یادکرد دانشنامه|نام خانوادگی=دوبلوا|نام=|مدخل=بیرونی: مذهب|دانشنامه=دانشنامه جهان اسلام|سال=۱۳۷۵|ناشر=بنیاد دایرةالمعارف بزرگ اسلامی|مکان=تهران|کوشش=|پیوند مدخل=http://lib.eshia.ir/23019/1/2455}} | |||
* {{یادکرد دانشنامه|نام خانوادگی=فنا|نام=فاطمه|مدخل=بیرونی: آرا و آثار فلسفی|دانشنامه=دانشنامه جهان اسلام|سال=۱۳۷۵|ناشر=بنیاد دایرةالمعارف بزرگ اسلامی|مکان=تهران|کوشش=|پیوند مدخل=http://lib.eshia.ir/23019/1/2455}} | |||
* {{یادکرد دانشنامه|نام خانوادگی=قاسملو|نام=فرید|مدخل=بیرونی: جغرافیا|دانشنامه=دانشنامه جهان اسلام|سال=۱۳۷۵|ناشر=بنیاد دایرةالمعارف بزرگ اسلامی|مکان=تهران|کوشش=|پیوند مدخل=http://lib.eshia.ir/23019/1/2455}} | |||
* {{یادکرد دانشنامه|نام خانوادگی=قاسملو|نام=فرید|مدخل=بیرونی: جغرافیا|دانشنامه=دانشنامه جهان اسلام|سال=۱۳۷۵|ناشر=بنیاد دایرةالمعارف بزرگ اسلامی|مکان=تهران|کوشش=|پیوند مدخل=http://lib.eshia.ir/23019/1/2455}} | |||
{{ابوریحان بیرونی}} | {{ابوریحان بیرونی}} | ||
نسخهٔ ۱۴ مهٔ ۲۰۲۳، ساعت ۰۳:۳۷
| ابوریحان بیرونی | |
|---|---|
 تصویر ابوریحان بیرونی از تمبر شرکت پُست اتحاد جماهیر شوروی به مناسبت هزاره ابوریحان بیرونی | |
| متولد | ۳ ذیحجه ۳۶۲ کاث، خوارزم |
| وفات | بعد از سال ۴۴۲ ه.ق غزنی |
| آرامگاه | غزنی |
| محل زندگی | خوارزم و ری[۱] غزنی |
| دیگر نامها | ابوریحان محمد بن احمد بیرونی |
| آثار | التفهیم، قانون مسعودی، تحقیق مالِلْهِند |
| دین | اسلام- سنی |
ابوریحان محمد بن احمد بیرونی[یادداشت ۱][۲] (۳ ذیحجه ۳۶۲ – بعد از سال ۴۴۲ ه.ق)، دانشمند و همهچیزدان، ریاضیدان، ستارهشناس، تقویمشناس، انسانشناس، هندشناس، تاریخنگار، گاهنگار و طبیعیدان ایرانی[یادداشت ۲][یادداشت ۳][یادداشت ۴][یادداشت ۵][۳] در سدهٔ چهارم و پنجم هجری است. بیرونی را از بزرگترین دانشمندان مسلمان و یکی از بزرگترین دانشمندانِ ایرانی در همهٔ اعصار میدانند.[۴] همچنین، او را پدرِ انسانشناسی و هندشناسی میدانند.[۵] او به زبانهای خوارزمی، فارسی، عربی، و سانسکریت مسلط بود و با زبانهای یونانی باستان، عبری توراتی و سُریانی آشنایی داشت. بیرونی یک «نویسندهٔ بیطرف» در نگارشِ باورهای مردمِ کشورهای گونهگون بود و بهپاسِ پژوهشهای قابلِ توجهش، با عنوانِ اُستاد شناخته شده است.[یادداشت ۶]
علاوه بر اصلاحات و بهبودهایی که او در ریاضیات محاسباتی و تجربی و همچنین روشهای تجربی ارائه داد، مشارکتهای چشمگیر بیرونی شامل محاسبات علمی خاص و فنی گسترده است. او با استفاده از روشهای پذیرفته شده برای محاسبه ارتفاع یک کوه، راهی برای محاسبه شعاع زمین ارائه کرد. میزانی که او به دست آورد، تنها ۱۷٫۲ کیلومتر کمتر از تخمین فعلی ناسا از شعاع قطبی زمین است.[۶]
نام و تبار
منابع نام او را ابوریحان محمد بن احمد ملقب به ابوریحان بیرونی گزارش کردهاند۔ علت شهرتش به بیرونی، تولد او در حومه شهر کاث از مرکز امارت خوارزم بوده که بیرون از شهر محسوب میشد۔ برخی عربینویسان نظیر یاقوت حموی از او با نام «خوارزمی» هم یاد کردهاند اما جهت جلوگیری از اشتباه گرفتهشدن او با دیگر دانشمند ایرانی اهل خوارزم، محمد بن موسی خوارزمی، از این نام کمتر استفاده میشود.[۷]
محتمل است که بیرونی از سلسله امرای خوارزم، آلآفریغ که در سال ۳۸۵ ه.ق/ ۹۹۵ م توسط سلسله رقیب در گرگانج (آلمأمون) از قدرت خلع شدند، طرفداری میکرده و شاید با آنان نسبت خانوادگی داشته است.[۸] هر چند خود در شعری به اغراق میگوید که حتی نمیداند پدرش کیست، چه برسد به اجدادش. دائرةالمعارف بزرگ اسلامی از این بیت برداشت میکند که او از خانوادهای اشرافی نبوده است.[۹]
سرگذشت
سالهای اولیه زندگانی
ابوریحان بیرونی ۳ ذیحجه ۳۶۲ هجری قمری، برابر ۴ سپتامبر ۹۷۳ میلادی در حومه کاث، پایتخت امارت آلآفریغ در خوارزم متولد شد.[۱۰] تاریخ تولد ذکر شده را غضنفر تبریزی که علاقه زیادی به بیرونی داشت، گزارش کرده است. بیرونی در سال ۴۲۷ ه.ق سن خود را ۶۵ سال قمری نوشته است که بدین ترتیب باید به سال ۳۶۲ ه.ق متولد شده باشد.[۱۱]
او ۲۵ سال اول زندگی خود را در همان شهر سپری کرد و به یادگیری علوم مختلفی چون فقه، کلام، زبان عربی، ریاضیات، نجوم، طب و غیره مشغول بود.[۱۲] در این مدت از تعالیم دانشمندانی چون بونصر منصور بن علی بن عراقی جیلانی بهرهمند شد و نیز برخی از آثار اولیهاش را تألیف کرد. او در این دوره از زندگیاش با ابنسینای نوجوان که تنها ۷ سال از او کوچکتر بود مکاتبه و تبادل نظر داشت که برخی نامههایشان در ربط با فلسفه طبیعی ارسطو و فلسفه مشاء باقی مانده است.[۱۳]
هجرت از خوارزم
با سقوط آلآفریغ در اثر حمله امیر مأمون بن محمد از گرگانج، واقعهای که بیرونی آن را «نزاع بین دو بزرگ خوارزم» یاد کرده است، زادگاهش را با عجله بسیار و به گونهای که حتی نتوانست پژوهشهایش را با خود ببرد،[۱۴] به مقصد بخارا، پایتخت امارت آلسامان، ترک کرد تا با امیر منصور ثانی بن نوح ثانی سامانی (حکومت در ۳۸۷–۳۸۹ ه.ق/ ۹۹۷–۹۹۹ م) دیدار کند و به خدمت دربار او در آید.[۱۵] او این امیر را به عنوان یکی از اولین حامیان خود ستوده است. مقصد بعدیاش گرگان و دربار امیر قابوس بن وشمگیر از آل زیار بود. ظاهراً در ۳۸۸ ه.ق/ ۹۹۸ م بخارا را ترک کرد و مدت زیادی در گرگان ماند. اولین اثر مهم ابوریحان بیرونی به نام آثار الباقیه عن القرون الخالیه در زمان اقامت او در گرگان و به تاریخ ۳۹۰ ه.ق/ ۱۰۰۰ م تألیف و به قابوس تقدیم شد؛ البته بعداً اصلاحاتی بر کتاب اعمال کرد.[۱۶] سفر بیرونی به ری نیز در همین خلال اتفاق افتاده است.[۱۷] ابوریحان در زمان رسیدن به ری فقیر و پریشان شده بود اما امرای آلبویه حمایت قابل توجهی از او نکردند، البته اوضاعش قدری سامان گرفت. بیرونی در آثار الباقیه بعد از ذکر شعری اندر مصائب فقر، شرح میدهد که یکی از منجمان ری ابتدا نظر او در ربط با یک مسئله فنی در نجوم را به سخره گرفت اما پس از بهبود اوضاع او، با وی از در دوستی وارد شد. نیز در همین شهر با دو ریاضیدان و منجم ایرانی، به نامهای کوشیار بن لبان گیلانی و ابومحمود حامد بن خضر خجندی، دیدار کرد. بیرونی رساله حکایه آله المسماه بسدس فخری را در شرح سدس فخری، دستگاهی ساختهٔ خجندی جهت رصد دقیق ستارگان، نوشته است. سپس راهی دربار اسپهبد ابوالعباس مرزبان بن رستم بن شروین[یادداشت ۷] از آلباوند شد و آنجا بود که اثر مهم مقالید علم الهیئه ما یحدث فی سطح بسیط الکره را تألیف کرد. مدتی بعد به گرگان نزد امیر قابوس بن وشمگیر بازگشت.[۱۸]
در زمان اقامت در گرگان، بیرونی کوشید مانند اصحاب ممتحن[یادداشت ۸] قطر زمین را اندازه بگیرد و اختلاف نظر موجود در ربط با حاصل کار آنان — ۵۶ میل بنا به یک روایت، دو سوم میل بیش از مقدار قبلی مطابق گفته فرغانی — را از میان بردارد. ظاهراً این مسئله برای بیرونی از اهمیتی بسیار داشت، اما قابوس، حامی او، در میانه راه علاقه خود به این موضوع را دست داد و نتیجتاً بیرونی نتوانست کار را به سرانجام برساند. این یک ناامیدی بزرگ برای ابوریحان بود و او تلاش کرد از حمایت امیر دیگری برخوردار شود. نیز امیدش به بازگشت آلآفریغ به قدرت در خوارزم را از دست داده بود و دربار آلمأمون در گرگانج هم به پرورش علم و هنر مشهور شده بود. بازگشت به زادگاهش و همنشینی با دانشمندان بزرگ عصر چون ابوسهل مسیحی، ابوالخیر خمار، ابنسینا، ابوعلی حبوبی و غیره برایش جاذبهای داشت که نمیتوانست نادیده بگیرد.[۱۹] در نتیجه، تصمیم گرفت که با امرای آلمأمون صلح کند.[۲۰]
بازگشت به خوارزم
بیرونی دو خسوف ۱۴ ربیعالثانی و ۱۳ شوال ۳۹۳ را در گرگان و خسوف ۱۴ رمضان ۳۹۴ را در گرگانج رصد کرد؛ در نتیجه عزیمت او به دربار خوارزم در این بازه زمانی اتفاق افتاده است. با توجه به اشاره ابوریحان در تسطیح الصور و تبطیح الکور — کتابی که بیرونی آن را به «ملک العادل ولی النعم خوارزمشاه»[یادداشت ۹] تقدیم کرده است — به برگزاری جشن سده، ریچر-برنبورگ تاریخ دقیق ورود او به خوارزم را ۲۰ ژانویهٔ ۱۰۰۴ یا ۱۹ ژانویهٔ ۱۰۰۵ م میداند. بعد از درگذشت علی بن مأمون و به قدرت رسیدن برادرش ابوالعباس مأمون بن مأمون (حکومت در ۳۹۹–۴۰۷ ه.ق/ ۱۰۰۹–۱۰۱۷ م) بر ارج و قرب بیرونی در دربار خوارزم افزوده شد.[۲۱] ابوریحان، مطابق گفته ابوالفضل بیهقی، با «زبان زرین و سیمین خود» هفت سال به عنوان ندیم و مشاور به آن امیر خدمت کرد و حتی به ماموریتهای سیاسی فرستاده میشد.[۲۲] مانند زمانیکه خلیفه القادر بالله به واسطهٔ سالار حاجیان خوارزم، برای مأمون بن مأمون هدایا و لقبی فرستاد و امیر که تصور میکرد ارتباط مستقیمش با خلیفه سبب خشمگینشدن سلطان محمود غزنوی خواهد شد، به بیرونی مأموریت داد که پنهانی این هدایا را در بیابان غرب گرگانج بستاند و با هیچکس سخنی در ربط با این موضوع نگوید. چنان به نظر میرسد که بیرونی علاقهای به این نوع فعالیتهای سیاسی نداشته است و مقصود او از کارهایی که «مایهٔ رشک نادانان و دلسوزی خردمندان» است، احتمالاً مواردی از این دست بوده است زیرا او را از «خدمت به علم» بازمیداشت.[۲۳]
بیرونی ۴۰۶ و ۴۰۷ ه.ق را به کار رصد مشغول بود و برخی از این ارصاد را در کاخ مأمون بن مأمون انجام داد. او با حمایت مالی امیر دستگاهی رصدی به نام حلقهٔ شاهیه ساخت و برای آخرین مرتبه در جمعه ۴ رجب ۴۰۷ در گرگانج آسمان را رصد کرد. در همان سال مأمون توسط سربازانش کشته شد و سلطان محمود غزنوی سال بعد گرگانج را تصرف کرد.[۲۴] نظامی عروضی سمرقندی در چهارمقاله حکایتی نقل میکند که جلال دربار مأمون حسادت سلطان محمود غزنوی را برانگیخت و او نیز به امیر هشدار داد که عالمان بزرگ دربارش را به سوی غزنی روانه کند. مطابق همین حکایت، دانشمندانی چون ابنسینا و ابوسهل عیسی بن یحیی المسیحی الجرجانی برای روبرو نشدن با سلطان به گرگان هجرت کردند، اما بیرونی راه غزنی در پیش گرفت.[۲۵] بر اساس دانشنامه اسلام، بیرونی و چندی دیگر از علمای دربار ابوالعباس مانند بونصر منصور، بعد از فتح خوارزم توسط سلطان محمود غزنوی در واقع به عنوان اسیر به غزنی برده شدند.[۲۶] ابوریحان ۳ دهه آینده از عمرش را در دربار سلطان محمود، سلطان مسعود، مودود و احتمالاً عبدالرشید سپری کرد و همانجا درگذشت. اطلاعات موجود از اتفاقات زندگی بیرونی در غزنی خیلی کم است، به گونهای که تاریخ درگذشت او نیز مشخص نیست.[۲۷]
این زمان وضعیت مالی بیرونی به شدت بد بود، دورهای که مصادف است با نگارش اثر تحدید نهایات الاماکن توسط ابوریحان. بعد از مدتی زندگی در قلمروی محمود، رابطهاش با او و نیز وضعیت زندگیاش بهتر شد اما آن دو هرگز ارتباط نزدیکی برقرار نکردند. بیرونی در مقدمه تحدید نهایات الاماکن که در اوایل ۴۰۹ ه.ق/ ۱۰۱۸ م نوشته شده است، مفصلاً از نامرادیهای زندگی گله کرده است. در جمادیالثانی ۴۰۹ ه. ق، زمانی که در کابل بود، وضعیتش به گونهای پیش میرفت که آن را با نوح و لوط مقایسه کرده است و امید داشت بتواند با پشت سر گذاشتن این «آزمون الهی» رستگار شود. نیز در پایان مقدمه تحدید نهایات الاماکن، به صورت تلویحی، به اسارت خود در دربار غزنوی اشاره کرده است و حضور اجباری خود در آنجا را به کنایه «تقدیر بشری» خوانده است. بیرونی خورشیدگرفتگی ذیقعده ۴۰۹ ه.ق را در لمغان (بین قندهار و کابل) رصد کرد. نیز از جمادیالاول ۴۱۰ تا ۴۱۲ ه.ق مشغول یک سلسله رصدهای مختلف در غزنی بود. آخرین این ارصاد، رصد انقلاب تابستانی ۴۱۲ ه.ق بود.[۲۸] بعد از این بود که به همراه سلطان محمود غزنوی در لشکرکشی سلطان مذکور به هند راهی شبهقاره شد. این سفر یکی از چند سفر متناوب او به هند به همراه محمود بود.[۲۹] در این عهد هنوز زندگی بیرونی به سختی میگذشت زیرا از رنجهای بیشمار خود بعد از پنجاه سالگی (بعد از ۴۱۲ ه.ق) یاد کرده است.[۳۰]
مشهود است که این سفرها سبب علاقهاش به فرهنگ هند شده است زیرا او در آثار الباقیه اشارات خیلی کمی به هندیان کرده است.[۳۱] بیرونی آنجا به عالمان هندی علوم یونانی آموخت و در عوض تعلیم سانسکریت و علوم هندی دید.[۳۲] یادگیری سانسکریت به او امکان میداد که شخصاً به صورت مستقیم آثار هندوان را مطالعه کند. در ۴۱۵ ه.ق بیرونی مجدداً در غزنی بود و با سفیران خان ترکان ولگا (در شمال روسیه امروزی) دیدار کرد. اینان به سلطان محمود گفتند که در شمال (نواحی داخل دایرهٔ قطبی) خورشید برای روزهای پیدرپی غروب نمیکند. سلطان محمود این حرف را کفرآمیز یافت و آشفته شد اما بیرونی به او توضیح داد که سفیر درست میگوید. سفر بعدی بیرونی به هند در رجب ۴۱۶ ه.ق به پایان رسید. او هفت روز قبل از تمامشدن این ماه، بعد از حداقل ۷ سال تحقیق کتاب تحدید نهایات الاماکن را تکمیل کرد. در این کتاب، بیرونی از اقامت خود در قلعهٔ نندنه هند یاد کرده است. همانجا بود که او شیوه ابتکاری خود برای اندازهگیری قطر زمین با استفاده از اسطرلاب را اولین بار به صورت عملی آزمود. احتمالاً مقالهٔ فی استخراج قدر الارض برصد انحطاط الافق عن قلل الجبال را نیز در همین زمان نوشته است. او کار نوشتن رسالهٔ استخراج الاوتار را نیز در ۴۱۸ ه.ق به پایان برد. همزمان با هیئتهایی از چین و ترکان اویغور در دربار محمود دیدار کرد. با خواهش ریحانه بنت حسین خوارزمی کتاب التفهیم لاوائل صناعة التنجیم را در ۴۲۰ ه.ق به فارسی و عربی نوشت. مدت کوتاهی بعد سلطان محمود غزنوی درگذشت و پسرانش درگیر نزاع جانشینی شدند.[۳۳]
در همان خلال که سلطان مسعود بر برادر غلبه میکرد، بیرونی کتاب فوقالعاده مهم تحقیق ما للهند من مقوله مقبوله فی العقل او مرذوله که بر اساس مشاهداتش از مسافرتهای هند نوشته شده است را در ۴۲۱ ه.ق/ ۱۰۳۰ م تکمیل کرد.[۳۴] در عهد سلطنت مسعود، شرایط بیرونی بسیار بهتر شد و سلطان جدید حمایت بیشتری از او نشان داد. نتیجتاً بیرونی دائرةالمعارف نجومی القانون المسعودی را به نام او تألیف کرد. او در ۴۲۷ ه.ق رسالهای دربارهٔ آثار زکریای رازی نوشت که در پایان آن، فهرست آثار خود را نیز ثبت کرده است. احتمالاً سفر کوتاهی به زادگاه خود، خوارزم، نیز در همین زمان داشته است زیرا اشاره کرده است که بعد از ۴۰ سال جستجو، موفق به یافتن جُنگی از آثار مانویان شده است. او در دوره سلطنت مودود بن مسعود (حکومت در ۴۳۳–۴۴۱ ه.ق) نیز از حمایت دربار غزنوی برخوردار بود. بیرونی دستور و الجماهر را به او تقدیم کرده است.[۳۵]
درگذشت
دربارهٔ سال درگذشت بیرونی اختلافاتی وجود دارد. به گفته دانشنامه ایرانیکا او بعد از سال ۴۴۲ ه.ق/ ۱۰۵۰ م درگذشته است،[۳۶] اما غضنفر تبریزی به نقل از ابوالفضل سرخسی (یکی از مریدان بیرونی) زمان آن را ۳ رجب ۴۴۰ ه.ق/ ۱۲ دسامبر ۱۰۴۸ م روایت کرده است. همو با استناد به منبعی دیگر سن بیرونی در زمان مرگ را ۷۷ سال و ۷ ماه دانسته است اما بیرونی در مقدمه الصیدنه فی الطب نوشته است حال که عمرش از ۸۰ سال گذشته، دچار ضعف بینایی و شنوایی شده و دستیاری به نام نهشعی در تألیف کتاب او را یاری رسانده است. در نتیجه او باید تا عهد سلطنت عبدالرشید زندگی کرده باشد و همان تاریخ بعد از سال ۴۴۲ ه.ق/ ۱۰۵۰ م صحیح مینماید. بعد از این زمان دیگر هیچ اطلاعی از بیرونی در تاریخ وجود ندارد و احتمالاً مدت زیادی نزیسته است.[۳۷]
دین و مذهب
ابوریحان را مسلمان گزارش کردهاند اما درباره اینکه وی به کدام فرقه اسلامی باور داشته است، منابع دچار اختلافند۔ با توجه به کتاب آثارالباقیه او که در دوران نخستین سالهای فعالیتهای علمیاش نوشته شدهاست، وی گرایشی عمیق به تشیع داشته است۔ وی در این اثر، به دعاهایی پس از ذکر نام اهلبیت پیامبر پرداخته و ذکر تفصیلی وقایعی چون رویداد غدیر خم، نبرد کربلا و رویداد مباهله را داشته است که گواهی برای شیعه بودن او محسوب میشود۔ او در جایی از کتابش، از زید بن علی به عنوان «امام» یاد میکند و برای حفاظت شیعیان زیدی، دعا میکند۔ در آثار بعدی او، کمتر از عقاید شیعی یاد شده است و این موضوع با توجه به حضورش در دربار غزنویان سنی مذهب، توجیه شده است۔[۳۸]
در نقطه مقابل، وی در بیان حوادث پس از درگذشت پیامبر اسلام، از سه دوره خلافت، امارت و امامت یاد میکند و خلفای اسلام را به ترتیب ابوبکر، عمر، عثمان، علی و حسن میداند۔ او امویان را ملوک و عباسیان را امام عنوان کرده است۔ این موضوع نیز به عنوان گواهی بر شیعه نبودن او در نظر گرفته شده است۔ اینطور به نظر میرسد که بیرونی چون چند تن دیگر از عالمان قرن چهارم، دلبستگی شدیدی به علی بن ابیطالب داشته است و این دلبستگی را با پذیرش خلیفه اول و نیز تا حدی با پذیرش خلافت عباسیان، در هم آمیخته است۔ او در بیان مطالب مورد اختلاف شیعه و سنی، نظر هر دو را گزارش میکند۔ او در جایی از آثارش از معتزله در برابر تحریف دروغآمیز عقایدشان دفاع میکند۔[۳۹]
از عبارتی که وی در کتاب الجماهر خود در خصوص استفاده دو فرقه شیعه و سنی از سنگهای مختلف در بیان عقایدشان و تمایز از دیگر فرقهها میآورد: «شیعیان گونة سفیدرنگ این سنگ (خُماهن) را برای تمایز از مخالفانشان (نواصِبُهُم) در نگین انگشتری خود به کار میبرند و مخالفانشان از گونة سیاه رنگ این سنگ استفاده می کنند.» او سپس تصریح میکند که: «من یک انگشتری با دو نگین از هردو رنگ برای فریفتن هر دو گروه (و اجتناب از منسوب شدن به هریک از دو گروه) داشتم»۔ این مطلب گواهی برای اینکه وی علاقهای به درگیری فرقهای نداشته در نظر گرفته شده است۔[۴۰]
خود او در کتاب خود الصیدنه درباره اسلام مینویسد:
دین ما و دولت به لحاظ گذشته خود عربی است. [آنها] توأمان اند که بر فراز یکی از آنها نیروی الهی در اهتزاز است و بر فراز دیگری دست آسمانی [گسترده است]. بارها طوایف گوناگون از زیردستان بهویژه گیلانیان و دیلمیان گرد هم آمدند تا جامه توحش به دولت بپوشند اما آرزوی آنها برآورده نشد. روزانه پنج بار تا اذان در گوشهایشان به صدا در میآید، صف اندر صف پشت سر امامان به نماز [میایستند] و قرآن عربی کریم را میخوانند. در مسجدها پارسایی را به این زبان [عربی] برایشان موعظه میکنند- «[گسترده] بمانند بر دستها و دهن»، ریسمان اسلام پاره نشود و دژ آن ویران نگردد.[۴۱]
جایگاه و نظریات علمی ابوریحان
فلسفه
به گزارش دانشنامه جهان اسلام، وی در فلسفه، جایگاهی بس رفیع داشتهاست، اما به خاطر غلبه فلسفه مشایی کسانی چون فارابی و ابنسینا، مقام او مورد غفلت قرار گرفته است۔ از وی در این موضوع آثاری چند گزارش شده است که مطالب آن، گواه تسلط او بر این علم است۔ او در موضوعات فلسفی، آثار هندیان را خوانده و به آنها مسلط بوده و به مقایسه آنان پرداخته است۔ او را میتوان استادی ماهر در زمینه فلسفه تطبیقی دانست۔ او به فلسفه یونانی و اسکندرانی مسلط بود۔ او همچنین به فلسفه تاریخ نیز توجه داشته است۔[۴۲]
جغرافیا
ابوریحان را به عنوان ادامه دهنده تصورات و آرای دانشمندان یونانی همچون مارینوس صوری، تئون اسکندرانی و بطلمیوس گزارش کردهاند۔ او غیر از یونانیان، از دانشمندان هندی، ایرانی و سیاحان و جغرافینگاران دوره اسلامی نیز بهره برده است۔ معاصران درباره پیشگامی او در علم جغرافیا، وی را ستودهاند و ارزش بالایی برای او قائل هستند۔ تعیین دقیق قبله، تبیین شکل کروی زمین و تعیین طول و عرض جغرافیایی بسیاری از مکانها، از اقدامات وی در علم جغرافیا در روزگاران خود بوده است۔ او در کتاب تحدید خود، مسائلی چون زمان پیدایش عالم، چگونگی سطحبندی لایههای زمین، پیدایش دریاها، تبدیل دریا به خشکی و تغییر مکان عوارض زمین را تبیین کرده است۔ وی با توجه به حادثِ زمانی بودنِ هستی، بر این باور است که هیچ راهی برای فهم زمان خلقت و عمر هستی در نظر گرفت و تنها میتوان امیدوار بود که در وحی الهی، خدا از این راز پر برداشته باشد که به گزارش همو، در متون اسلامی چنین چیزی گزارش نشده است۔ او همچنین در ترسیم نقشه نیز ابتکاراتی به خرج داده است۔[۴۳]
ستارهشناسی و ریاضیات
نوشتههایی از بیرونی در دست است که به وضوح در آنها از گردشِ زمین به دورِ خودش نام برده میشود. در کتابِ «استیعاب الوجوه الممکنة فی صنعة الاسطرلاب» ابوریحان میگوید: «از ابو سعید سجزی، اُسطرلابی از نوع واحد و بسط دیدم که از شمالی و جنوبی مرکّب نبود و آن را اسطرلاب زورقی مینامید و او را به جهت اختراع آن اسطرلاب تحسین کردم چه اختراع آن متکی بر اصلی است قائم به ذات خود و مبنی بر عقیدهٔ مردمی است که زمین را متحرّک دانسته و حرکت یومی را به زمین نسبت میدهند و نه به کرهٔ سماوی. بدون شک این شبههای است که تحلیلش در نهایتِ دشواری؛ و قولی است که رقع و ابطالش در کمال صعوبت است. مهندسان و علمای هیئت که اعتماد و استناد ایشان بر خطوط مساحیه(= مدارات و نصف النهارات و استوای فلکی و دائرةالبروج) است؛ در نقضِ این شبهه و رد آن عقیدت بسی ناچیز و تهی دست باشند و هرگز دفع آن شبهه را اقامت برهان و تقریر دلیلی نتوانند نمود؛ زیرا چه حرکت یومی را از زمین بدانند و چه آن را به کرهٔ سماوی نسبت دهند در هر دو حالت به صناعت آنان زیانی نمیرسد و اگر نقض این اعتقاد و تحلیل این شبهه امکانپذیر باشد موکول به رای فلاسفهٔ طبیعی دان است.»[۴۴]
زیستشناسی و طب
از برای ابوریحان، کتابی با عنوان الصیدنه گزارش شده است که در موضوع طب و داروشناسی نوشته شده است۔[۴۵]
برخی از دانشمندان معاصر در زیستشناسی، ابوریحان را پیشگام چارلز داروین در موضوع بیان نظریه تکوین و تکامل — مشهور به فرگشت — میدانند۔ در این خصوص، به عبارتی از بیرونی در کتاب الجماهر وی استناد شده است که وی میگوید: «آدمی از (میان دیگر) انواع به سوی آدمیّت فراز رفت چنان که از (مرحله) سگی به خرسی و سپس بوزینگی ارتقاء یافت تا این که انسان شد۔»۔ به گزارش دانشنامه جهان اسلام، این تصور مبنی بر باور ابوریحان به فرگشت، با توجه به این متن؛ صحیح نیست، چرا که ابوریحان این عبارت را در نقد رسیدن حیوانات به مرحله کمال گزارش میکند و خود به اشتباه بودن آن، باور داشته و کمی بعد اذعان میکند۔[۴۶] داروشناسی
دیدگاه دربارهٔ خط عربی، زبان فارسی، اسلام و ایرانیان
قریب به اتفاق تالیفات ابوریحان بیرونی تماماً به زبان عربی یعنی زبان علمی و همه کس فهم عالم اسلام و ایران بوده است. تنها اثر فارسی ابوریحان بیرونی کتاب التفهیم است.[۴۷] برخی معتقدند مشخص نیست که متن عربی کتاب التفهیم ترجمه متن فارسی است یا بالعکس.[۴۸]
دربارهٔ خط عربی
در کتاب الصیدنه مینویسد:
یک یونانی به ولایت ما گذر کرد و من پیش او میرفتم و نامهای میوهها، تخمها، گیاهها و دانهها را به زبان یونانی میپرسیدم و مینوشتم؛ ولی خط عربی آفت بزرگی دارد و آن همانندی واتها به همدیگر و ضرورت تمایز با نقطه و اعراب و علامات است که اگر آنها را ننویسند، معنی مبهم میشود. اگر این آفت نبود، کتابهای ترجمه شده به عربی از قبیل دیسقوریدس و جالینوس و غیره کافی بود؛ ولی اکنون اعتمادی بر آنها نیست.
دربارهٔ زبان فارسی
در کتاب «الصیدنه» مینویسد:
چنانکه علمی به زبان خوارزمی که مطلوب من است جاودانه شود، بیگانه در آید. پس به زبانهای عربی و فارسی پرداختم، در هریک از آنها تازه واردم، به زحمت آنها را آموختم، اما نزد من دشنام دادن به زبان عربی خوش تر از ستایش به زبان فارسی است، درستی سخنانم را کسی در مییابد که یک کتاب علمی نقل شده به فارسی را بررسی کند، همین که زرق وبرقش ناپدید شد معنایش در سایه قرار میگیرد، سیمایش تار میشود واستفاده از آن از میان میرود زیرا این زبان فقط برای داستانهای خسروانی و قصههای شب مناسب است.
حکومتهای همدوره
در زمان بیرونی، سامانیان بر شمالشرقی ایران شامل خراسان بزرگتر و خوارزم به پایتختی بخارا، زیاریان بر گرگان و مازندران و مناطق اطراف، بوئیان بر سایر مناطق ایران تا بغداد، بازماندگان صفاریان بر سیستان و غزنویان بر جنوب ایران خاوری (مناطق مرکزی و جنوبی افغانستان امروز) حکومت میکردند و همه آنان مشوق دانش و ادبیات فارسی بودند و سامانیان بیش از دیگران در این راه اهتمام داشتند. بیرونی که در جرجانیه خوارزم نزد ابونصر منصور تحصیل علم کرده بود، مدتی نیز در گرگان زیر پشتیبانی مادی و معنوی زیاریان که مرداویج سر دودمان آنها بود به پژوهش پرداخته بود و پس از آن تا پایان عمر در ایران خاوری آن زمان به پژوهشهای علمی خود ادامه داد. با این که محمود غزنوی میانه بسیار خوبی با بیرونی نداشت و وسایل کافی برای پژوهش، در اختیار او نبود ولی این دانشمند لحظهای از تلاش برای تکمیل تحقیقات علمی خود دست نکشید.
میراث
بیرونی که بر زبانهای یونانی، هندی و عربی هم چیره بود، کتب و رسالات بسیار نوشت که شمار آنها را بیش از ۱۴۶ عنوان، گزارش کردهاند که جمع سطور آنها بالغ بر ۱۳ هزار است. او خود در سال ۴۲۷ ق، در ۶۵ سالگی، در رسالهای در بیان مولفات محمدبن زکریای رازی، تألیفات خود را نیز شرح میدهد و تعداد کتابهایش را تا آن موقع ۱۱۳ عنوان میشمرد.[۵۰]
مهمترین آثار او التنجیم در ریاضیات و نجوم، آثار الباقیه در تاریخ و جغرافیا، قانون مسعودی که نوعی دانشنامه است و کتاب تحقیق ماللهند دربارهٔ اوضاع این سرزمین از تاریخ و جغرافیا تا عادات و رسوم و طبقات اجتماعی آن. بیرونی کتاب دانشنامه خود را به نام سلطان مسعود غزنوی حاکم وقت کرد، ولی هدیه او را که سه بار شتر سکه نقره بود نپذیرفت و به او نوشت که که کتاب را به خاطر خدمت به دانش و گسترش آن نوشته است، نه پول.
بیرونی، همدورهٔ بوعلی سینا بود که در اصفهان مینشست و با هم مکاتبه و تبادل نظر فکری داشتند.
بیرونی در جریان لشکرکشیهای محمود غزنوی به هند (پاکستان امروز بخشی از آن بود) امکان یافت که به این سرزمین برود، زبان هندی فراگیرد و دربارهٔ اوضاع هند پژوهش کند که فراوردهٔ این پژوهش، کتاب «هندشناسی» اوست.
از دیگر آثار وی میتوان به کتاب الصیدنه فی الطب اشاره کرد که کتابی است دربارهٔ گیاهان دارویی و با تصحیح دکتر عباس زریاب خویی منتشر شده است.
آثار
از میان ۱۸۰ اثری که در زمینههای تالیف، ترجمه، پیشنویس و آثار ناقص منسوب به ابوریحان بیرونی گزارش شدهاست، بیشترین آثار و دست کم ۱۱۵ عنوان از آنها، در موضوع علم ریاضیات و نجوم نوشته شدهاند۔ از مجموع این ۱۱۵ اثر، مجموعا ۲۸ عنوان برای روزگاران معاصر باقی ماندهاست و الباقی در طول تاریخ، مفقود شدهاند۔ از جمله آثار باقیمانده از وی در موضوع ریاضی میتوان به التفهیم، استخراج الاوتار فی الدائرة بخواص الخط المنحنی الواقع فیها، جمع الطرق السائرة فی معرفة اوتار الدائرة، مقالة فی النسب التی بین الفلزات و الجواهر فی الحجم، مقالید علم الهیئة مایحدث فی سطح بسیط الکرة، تحدید نهایات الاماکن لتصحیح مسافات المساکن و کتاب اِفرادُ المَقال فی امرِ الظِلال اشاره کرد۔ کتابهای استیعاب الوجوه الممکنة فی صنعة الاسطرلاب، تمهید المستقر لتحقیق معنی الممرّ، غرّة الزیجات، فی تسطیح الصُوَر و تبطیخ الکُوَر، مقالة فی استخراج قدرالارض برصد انحطاط الافق عن قلل الجبال، حکایة الا´لة المسماة السدس الفخری، مقالة فی التحلیل والتقطیع للتعدیل، کتاب الدرر فی سطح الاُکَر، رسالة فی معرفة سمت القبله، رسالة فی تصویر الکواکب و البلدان فی ای دائرتین اردنا، کتاب فی اخراج ما فی قوة الاسطرلاب الی الفعل، مقالة فی صنعة الاسطرلاب، رسالة فی الاسطرلاب، مقالة فی التطریق باستعمال فنون الاسطرلابات، مقالة فی تسهیل التسطیح الاسطرلابی و العمل بمرکباته من الشمالی و الجنوبی، مقیاس المرجع فی العمل باسطرلاب المسطح و کتاب دیگری با عنوان جوامع معانی کتاب ابی حامد الصاغانی فی التسطیح التام از دیگر آثار ابوریحان در موضوع ریاضیات و نجوم است۔ غیر از این آثار، کتابی نیز توسط سزگین با عنوان البرهان علی مسئلة من کتاب ارشمیدس به وی نسبت داده شده است که برگی از کتاب استخراج الاوتار است۔[۵۱]
از میان آثار فلسفی او، حسین نصر به کتابهای الشامل فی الموجودات المحسوسة و المعقولة، فی التوسط بین ارسطو طالیس و جالینوس فی المحرک الاوّل، ریاضة الفکر و العقل، مقالة البحث عن الا´ثار العلویّة، مقالة فی صفات اسباب السخونات الموجودة فی العالم و اختلاف فصول السنة، داستان قسیم السرور و عین الحیاة و داستان اورمزد و مهریار اشاره کرده است۔ با توجه به فهرستی که خود ابوریحان بیرونی از آثارش منتشر کرده است، دو داستان اخیر، که داستانهای فلسفی به شمار رفتهاند، به عنوان ترجمههای ابوریحان گزارش شدهاند و نام نویسنده آنها مشخص نیست۔[۵۲]
الصیدنة فی الطب، با نام دیگر الصیدلیه دیگر اثر نوشته شده به دست اوست۔ این کتاب دربارهٔ داروهای گیاهی و خواص و طرز تهیه آنها نوشته شده است. از این اثر تنها یک نسخه خطی با اغلاط فراوان گزارش شده است که در سال ۶۷۸ کتابت شده و در کتابخانه غورشونلیزاده در ترکیه نگهداری میشود۔[۵۳]
تحقیق ماللهند: موضوع این کتاب مذهب و عادات و رسوم هندوان و نیز گزارشی از سفر به هند است.
قانون مسعودی کتابی است در نجوم و تقویم شامل یازده بخش. در این کتاب بخشهایی مربوط به مثلثات کروی و نیز زمین و ابعاد آن و خورشید و ماه و سیارات موجود است.
التفهیم لاوایل صناعة التنجیم: این کتاب نیز در نجوم و به فارسی نوشته شده است و برای مدت چند قرن متن کتاب درسی برای تعلیم ریاضیات و نجوم بوده است.
کتاب الجماهر فی معرفة الجواهر، از آثار مشهور ابوریحان است۔ بیرونی این کتاب را به نام ابوالفتح مودود بن مسعود تألیف کرد و موضوع کتاب معرفی مواد معدنی و مخصوصاً جواهرات مختلف است. ابوریحان در این کتاب فلزات را بررسی کرده و نوشته است. او نظریّات و گفتههای دانشمندانی مانند ارسطو اسحاق الکندی را دربارهٔ حدود سیصد نوع ماده معدنی ذکر کرده است. در این اثر، که در روزگار سلطان محمود غزنوی نوشته شده است، با نام الجماهیر و الجواهر نیز شناخته میشود۔ غیر از این کتاب، مقالة فی النِسَب الّتی بَینَ الفلزّات والجواهر فی الحَجْم نیز در موضوع کانیشناسی نگاشته شده است۔[۵۴]
وی در این کتاب به شرح فلزها و جواهرهای قارههای آسیا، اروپا و آفریقا میپردازد و ویژگیهای فیزیکی ماند بو، رنگ، نرمی و زبری حدود ۳۰۰ نوع کانی و مواد دیگر را شرح میدهد و نظریهها و گفتارهای دانشمندان یونانی و اسلامی را دربارهٔ آنها بیان میکند.
آثار الباقیه عن القرون الخالیه (اثرهای مانده از قرنهای گذشته): ابوریحان در این کتاب مبدأ تاریخها و گاهشماری اقوام مختلف را مورد بحث و بررسی قرار داده است. از جمله این اقوام - ایرانیها - یونانیها - یهودیها - مسیحیها عربهای زمان جاهلیت و عربهای مسلمان نام برده و دربارهٔ اعیاد هر یک به تفصیل سخن گفته است. این کتاب را میتوان نوعی تاریخ ادیان دانست.
استیعاب الوجوه الممکنة فی صنعة الاصطرلاب: در باب ارائهٔ روشهای مختلف ساخت انواع اسطرلاب است.
ترجمهها
بیرونی بر اثر سفرهای بسیار به هند به زبانهای هندی و همچنین سانسکریت چیره بود و کتابهای مختلفی را از هندی به عربی ترجمه کرد که عبارتند از: سیدهانتا، الموالید الصغیر، کلبیاره.
قرةالزیجات
این کتاب که از متون علم نجوم شمرده میشود و نام آن در سانسکریت «کرنه تلکه» است بیرونی آن را در اوایل قرن پنجم هجری از سانسکریت به عربی ترجمه کرده است.[۵۵]
او همچنین داستانهایی را از پارسی به عربی ترجمه کرده است. از جمله این داستانها میتوان شادبهر (حدیث قسیم السرور)، عین الحیات، داستان اورمزدیار و مهریار و همچنین داستان سرخبت و خنگبت (حدیث صنمی البامیان) را نام برد.
میراث
فیلمی از زندگی ابوریحان به نام ابوریحان بیرونی در سال ۱۹۷۴ در اتحاد جماهیر شوروی ساخته شده است.[۵۶] دانشگاه البیرونی واقع در شهر کوهستان در ولایت کاپیسای افغانستان، دهانهای در ماه به نام بیرونی و سیارکی به نام ۹۹۳۶ بیرونی به افتخار او نامیده شدهاند. یکی از جزیرههای جزایر شتلند جنوبی در جنوبگان نیز بیرونی نام دارد. یکی از پردیسهای وابسته به دانشگاه تهران واقع در پاکدشت و رصدخانهای در شیراز وابسته به دانشگاه شیراز نیز ابوریحان بیرونی نام دارند. یکی از بزرگترین تولیدکنندگان داروهای انسانی و دامی در ایران نیز داروسازی ابوریحان نام دارد.[۵۷] در ایران، زادروز ابوریحان بیرونی را بعنوان روز مهندس نقشهبردار گرامی میدارند.[۵۸]
دولت جمهوری اسلامی ایران در ژوئن ۲۰۰۹ به عنوان نشانی از پیشرفت علمی صلحآمیز ساختمان-مجسمهای به شکل چهارتاقی که ترکیبی از سبکهای معماری و تزئینات هخامنشی و اسلامی در آن دیده میشود را به دفتر سازمان ملل متحد در وین هدیه داد که در محوطهٔ آن در سمتِ راستِ ورودی اصلی قرار داده شده است. در این چهارتاقی مجسمههایی از چهار دانشمندِ ایرانی خیام، ابوریحان بیرونی، زکریا رازی و ابوعلی سینا قرار دارد.[۵۹]
اکتشافات، اختراعات و پژوهشها
ابوریحان بیرونی ترازویی برای اندازهگیری وزن مخصوص جامدات و نیز تعیین مقدار طلا و نقره در اجسام مرکب اختراع کرد. این ترازوی دقیق برای این اندازهگیریها به کار گرفته میشد. چگالیسنج از دیگر اختراعهای او میباشد. محاسبه وزن مخصوص هجده سنگ و فلز با استفاده از قانون ارشمیدس برای اولین بار در دوره اسلامی از اقدامات او در همین راستا بود۔[۶۰]
ابوریحان بیرونی در کتاب «الاسطرلاب» روشی برای محاسبهٔ شعاع زمین ارائه میکند (بوسیلهٔ افتِ افق وقتی از ارتفاعات به افق نگاه میکنیم). بعدها در کتابِ «قانون مسعودی» ابوریحان عملی کردن این روش توسط خود را گزارش میدهد.[۶۱] اندازهگیریِ او یک درجهٔ سطح زمین را ۵۸ میل بدست آورده است که با توجه به اینکه هر میل عربی ۱۹۷۳٫۳ متر است، شعاعِ زمین ۶۵۶۰ کیلومتر (بر حسبِ واحدهایِ امروزی) به دست میآید که تا حدِ خوبی به مقدارِ صحیحِ آن نزدیک است.[۶۲]
سایر اختراعهای او:[نیازمند منبع]
- بدستآوردنِ سینوس یکدرجه
- قاعدهٔ تسطیح کُره و ترسیم نقشههای جغرافیایی
- چاه آرتزین؛ این کشف را به موسیوزله منسوب کردهاند اما در واقع از اکتشافت ابوریحان بوده و سالها پیش در کتاب آثارالباقیه آمده بود.
- حرکت خاصه وسطی خورشید
- خاصیت فیزیک الماس و زمرد
- جزر و مد رودها و نهرها
- چشمههای متناوب
- اشکال هندسی گُلها و شکوفهها
- امکان خلأ
- کیفیت و چگونگی ساختن عسل توسط زنبور عسل
- رصد خسوف و کسوف
- مقدار حرکت دوری ثوابت
- تحقیق در تأسیس دولتِ ساسانیان
- اطلاعات دقیق و کشف سلسلهٔ هخامنشیان
- تصاعیف خانههای شطرنج
- ساختن کره جغرافیایی[۶۳]
- ساختن آلات و افزارهای رصدی همانند سه میله، شاغول ...
- طرح نظریاتی دربارهٔ وجودِ قاره آمریکا
در منظر دیگران
سزگین، ابوریحان بیرونی را نخستین فرد در تاریخ علم جغرافیای اسلامی میداند که اختلاف طول جغرافیایی غزنه و بغداد را بر اساس مثلثات کروی و محاسبات نجومی مشخص کرده است۔[۶۴]
پانویس
یادداشتها
- ↑ Sachau, E. (1879). The chronology of ancient nations; an english version of the Arabic text of the Athâr-ul-Bâkiya of Albîrûnî, or "Vestiges of the past", (p. Vii). London: Pub. for the Oriental translation fund of Great Britain & Ireland by W.H. Allen.
« In our time the word is pronounced Biruni (or Beerooni), e.g. in Teheran. but the vowel of the first syllable is majhul, which means that in more ancient times it was pronounced Beron (or Bayroon)... That the name was pronounced in this way in Central Asia about the author's time, we learn from indisputable statement regarding our author from the pen of Alsam'ani, a philologist and biographer of high repute. » - ↑ D.J. Boilot, "Al-Biruni (Beruni), Abu'l Rayhan Muhammad b. Ahmad", in Encyclopaedia of Islam (Leiden), New Ed. , vol.1:1236-1238. Excerpt 1: "He was born of an Iranian family in 362/973 (according to al-Ghadanfar, on 3 Dhu'l-Hididja/ 4 September — see E. Sachau, Chronology, xivxvi), in the suburb (birun) of Kath, capital of Khwarizm". Excerpt 2:"was one of the greatest scholars of mediaeval Islam, and certainly the most original and profound. He was equally well versed in the mathematical, astronomic, physical and natural sciences and also distinguished himself as a geographer and historian, chronologist and linguist and as an impartial observer of customs and creeds. He is known as al-Ustdadh, "the Master".
- ↑ L. Massignon, "Al-Biruni et la valuer internationale de la science arabe" in Al-Biruni Commemoration Volume, (Calcutta, 1951). pp 217-219. “In a celebrated preface to the book of Drugs, Biruni says: And if it is true that in all nations one likes to adorn oneself by using the language to which one has remained loyal, having become accustomed to using it with friends and companions according to need, I must judge for myself that in my native Chorasmian, science has as much as chance of becoming perpetuated as a camel has of facing Kaaba. ”
- ↑ Al-Biruni (Persian scholar and scientist), Encyclopaedia Britannica:"A Persian by birth, a rationalist in disposition, this contemporary of Avicenna and Alhazen not only studied history, philosophy, and geography in depth, but wrote one of the most comprehensive of Muslim astronomical treatises, the Qanun Al-Masu'di." "al-Bīrūnī." Encyclopædia Britannica. Encyclopædia Britannica Online. Encyclopædia Britannica, 2011. Web. 16 May. 2011. <http://www.britannica.com/EBchecked/topic/66790/al-Biruni>.
- ↑ Gotthard Strohmaier, "Biruni" in Josef W. Meri, Jere L. Bacharach, Medieval Islamic Civilization: A-K, index: Vol. 1 of Medieval Islamic Civilization: An Encyclopedia, Taylor & Francis, 2006. excerpt from page 112: "Although his native Khwarezmian was also an Iranian language, he rejected the emerging neo-Persian literature of his time (Firdawsi), preferring Arabic instead as the only adequate medium of science.";
- ↑ D.J. Boilot, "Al-Biruni (Beruni), Abu'l Rayhan Muhammad b. Ahmad", in Encyclopaedia of Islam (Leiden), New Ed. , vol.1:1236–1238. Excerpt 1: "He was born of an Iranian family in 362/973 (according to al-Ghadanfar, on 3 Dhu'l-Hididja/ 4 September — see E. Sachau, Chronology, xivxvi), in the suburb (birun) of Kath, capital of Khwarizm". Excerpt 2:"was one of the greatest scholars of mediaeval Islam, and certainly the most original and profound. He was equally well versed in the mathematical, astronomic, physical and natural sciences and also distinguished himself as a geographer and historian, chronologist and linguist and as an impartial observer of customs and creeds. He is known as al-Ustdadh, "the Master".
- ↑ بیرونی این امیر را با دو لقب جیلجیلان (گیلِ گیلان) و فذشوارجرشاه (پَتِشْخُوارگَر شاه) یاد کرده است. ممکن است این مرزبان بن رستم همان مؤلف مرزباننامه و جد مادری عنصرالمعالی کیکاووس بن اسکندر بن قابوس بن وشمگیر، مؤلف قابوسنامه، باشد.
- ↑ اینان گروهی از دانشمندان (اغلب ایرانی چون یحیی بن ابیمنصور و خالد بن عبدالملک مرورودی) بودند که مأمون در سالهای آخر خلافت خود به آنان امر کرد طول یک درجه از کمان نصفالنهار را در نزدیکی بغداد اندازه بگیرند و از این طریق قطر زمین را به دست آوردند. اصحاب ممتحن دو گروه بودند و به صورت مستقل از هم چنین کردند، در نتیجه اختلاف اندکی در حاصل کارشان پدید آمد.
- ↑ منظور ابوالحسن علی بن مأمون است اما بیرونی نام دقیق او را ذکر نکرده است.
ارجاعات
- ↑ The Exact Sciences, E.S.Kennedy, The Cambridge History of Iran: The period from the Arab invasion to the Saljuqs, Ed. Richard Nelson Frye, (Cambridge University Press, 1999), 394.
- ↑ MAcKENZIE, D. (1971). A Concise Pahlavi Dictionary (p. 18). OXFORD UNIVERSITY PRESS
- ↑ Berggren, J. L.; Borwein, Jonathan; Borwein, Peter (2014). Pi: A Source Book (به انگلیسی). Springer. p. 680. ISBN 978-1-4757-4217-6.
The Persian polymath, al-Birüni, a younger contemporary of Abu'l-Wafa', calculated the perimeters of inscribed and ...
- ↑ جرج سارتن (۱۳۵۷). تاریخ علم. ترجمهٔ احمد آرام. امیر کبیر.
- ↑ Akbar S. Ahmed (1984), "Al-Beruni: The First Anthropologist" , RAIN 60
- ↑ Salim Ayduz, Caner Dagli (۲۰۱۴). The Oxford Encyclopedia of Philosophy, Science, and Technology in Islam. Oxford University Press. صص. ۱۰۵. شابک ۰-۱۹-۹۸۱۲۵۷-۸.
- ↑ Boilot, “Al-Biruni”, The Encyclopaedia of Islam, 1236.
- ↑ Bosworth, “BĪRŪNĪ, ABŪ RAYḤĀN i. Life”, Encyclopædia Iranica.
- ↑ کرامتی، «بیرونی»، دائرةالمعارف بزرگ اسلامی.
- ↑ Bosworth, “BĪRŪNĪ, ABŪ RAYḤĀN i. Life”, Encyclopædia Iranica.
- ↑ کرامتی، «بیرونی»، دائرةالمعارف بزرگ اسلامی.
- ↑ Bosworth, “BĪRŪNĪ, ABŪ RAYḤĀN i. Life”, Encyclopædia Iranica.
- ↑ Boilot, “Al-Biruni”, The Encyclopaedia of Islam, 1236.
- ↑ کرامتی، «بیرونی»، دائرةالمعارف بزرگ اسلامی.
- ↑ Boilot, “Al-Biruni”, The Encyclopaedia of Islam, 1236.
- ↑ Bosworth, “BĪRŪNĪ, ABŪ RAYḤĀN i. Life”, Encyclopædia Iranica.
- ↑ Boilot, “Al-Biruni”, The Encyclopaedia of Islam, 1236.
- ↑ کرامتی، «بیرونی»، دائرةالمعارف بزرگ اسلامی.
- ↑ کرامتی، «بیرونی»، دائرةالمعارف بزرگ اسلامی.
- ↑ Bosworth, “BĪRŪNĪ, ABŪ RAYḤĀN i. Life”, Encyclopædia Iranica.
- ↑ کرامتی، «بیرونی»، دائرةالمعارف بزرگ اسلامی.
- ↑ Boilot, “Al-Biruni”, The Encyclopaedia of Islam, 1236.
- ↑ کرامتی، «بیرونی»، دائرةالمعارف بزرگ اسلامی.
- ↑ کرامتی، «بیرونی»، دائرةالمعارف بزرگ اسلامی.
- ↑ Bosworth, “BĪRŪNĪ, ABŪ RAYḤĀN i. Life”, Encyclopædia Iranica.
- ↑ Boilot, “Al-Biruni”, The Encyclopaedia of Islam, 1236.
- ↑ Bosworth, “BĪRŪNĪ, ABŪ RAYḤĀN i. Life”, Encyclopædia Iranica.
- ↑ کرامتی، «بیرونی»، دائرةالمعارف بزرگ اسلامی.
- ↑ Boilot, “Al-Biruni”, The Encyclopaedia of Islam, 1236.
- ↑ کرامتی، «بیرونی»، دائرةالمعارف بزرگ اسلامی.
- ↑ Yano, “Bīrūnī”, Biographical Encyclopedia of Astronomers, 132.
- ↑ Boilot, “Al-Biruni”, The Encyclopaedia of Islam, 1236.
- ↑ کرامتی، «بیرونی»، دائرةالمعارف بزرگ اسلامی.
- ↑ Boilot, “Al-Biruni”, The Encyclopaedia of Islam, 1236.
- ↑ کرامتی، «بیرونی»، دائرةالمعارف بزرگ اسلامی.
- ↑ Bosworth, “BĪRŪNĪ, ABŪ RAYḤĀN i. Life”, Encyclopædia Iranica.
- ↑ کرامتی، «بیرونی»، دائرةالمعارف بزرگ اسلامی.
- ↑ دوبلوا، «بیرونی: مذهب»، دانشنامه جهان اسلام.
- ↑ دوبلوا، «بیرونی: مذهب»، دانشنامه جهان اسلام.
- ↑ دوبلوا، «بیرونی: مذهب»، دانشنامه جهان اسلام.
- ↑ الصیدنة فی الطب، ترجمه: باقر مظفر زاده، فصل چهارم صفحهٔ ۱۶۸
- ↑ فنا، «بیرونی: آراء و آثار فلسفی»، دانشنامه جهان اسلام.
- ↑ قاسملو، «بیرونی: جغرافیا»، دانشنامه جهان اسلام.
- ↑ بررسیهایی دربارهٔ ابوریحان بیرونی به مناسبت هزارهٔ ولادت او، شورای عالی فرهنگ و هنر، مرکز مطالعات و هماهنگی فرهنگی، ص ۳۶۹ و ۳۷۰
- ↑ اعلم، «بیرونی: داروشناسی»، دانشنامه جهان اسلام.
- ↑ اعلم، «بیرونی: کانیشناسی»، دانشنامه جهان اسلام.
- ↑ تحلیل نثر فارسی ابوریحان بیرونی و برخی از فواید لغوی التفهیم، مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، زمستان 1380، صفحه 22
- ↑ بررسی فعالیت علمی-آموزشی ابوریحان بیرونی در کتاب التفهیم، ماهنامه آفاق علوم انسانی، شماره بیست و چهارم، صفحه 94
- ↑ بررسی فعالیت علمی-آموزشی ابوریحان بیرونی در کتاب التفهیم، ماهنامه آفاق علوم انسانی، شماره بیست و چهارم، صفحه 94
- ↑ آذر شب، فرشته، ابوریحان بیرونی و آثار او، مجله کیهان فرهنگی، فروردین و اردیبهشت 1385، شماره 234و235، در دسترس در سایت حوزه
- ↑ صلیبا، «بیرونی: ریاضیات و نجوم»، دانشنامه جهان اسلام.
- ↑ فنا، «بیرونی: آراء و آثار فلسفی»، دانشنامه جهان اسلام.
- ↑ اعلم، «بیرونی: داروشناسی»، دانشنامه جهان اسلام.
- ↑ اعلم، «بیرونی: کانیشناسی»، دانشنامه جهان اسلام.
- ↑ اسلامیک کالچر (مهر ۱۳۴۲). «نسخه واحد یک اثر نامعلوم». آریانا (۲۴۷).
- ↑ Abbasov, Shukhrat (14 April 1975), Abu Raykhan Beruni, Pulat Saidkasymov, Bakhtiyer Shukurov, Razak Khamrayev, retrieved 4 July 2018
- ↑ «دربارهٔ ما». داروسازی ابوریحان.
- ↑ «به مناسبت روز بزرگداشت ابوریحان بیرونی و مهندس نقشهبردار، مراسمی شهریور ماه سال جاری ازسوی جامعه صنفی مهندسان نقشهبردار ایران با حضور مقامات و مسئولین حوزه مهندسی و نقشهبرداری، مسئولین سازمان نقشهبرداری کشور، پیشکسوتان این رشته و اعضاء جامعه برگزار گردید». ۱۰ مهر ۱۳۹۶. دریافتشده در ۹ بهمن ۱۴۰۰.
- ↑ http://www.unis.unvienna.org/unis/pressrels/2009/unisvic167.html
- ↑ اعلم، «بیرونی: کانیشناسی»، دانشنامه جهان اسلام.
- ↑ بررسیهایی دربارهٔ ابوریحان بیرونی به مناسبت هزارهٔ ولادت او، شورای عالی فرهنگ و هنر، مرکز مطالعات و هماهنگی فرهنگی، ص ۳۷۲
- ↑ تاریخ نجوم اسلامی، کرلو الفونسو نلینو، ترجمه احمد آرام، چاپخانه بهمن، ص ۳۶۱ و ص۳۶۵
- ↑ قاسملو، «بیرونی: جغرافیا»، دانشنامه جهان اسلام.
- ↑ قاسملو، «بیرونی: جغرافیا»، دانشنامه جهان اسلام.
منابع
- آثار الباقیه عن القرون الخالیه: ابوریحان بیرونی، مصحح: عزیزالله علیزاده، تهران: فردوس، ۱۳۹۰، ۵۶۰ صفحه. شابک: ۸–۴۶۴–۳۲۰–۹۶۴–۹۷۸
- تاریخ علوم عقلی در تمدن اسلامی، جلد اول، صفحهٔ ۲۸۲
- تحلیل نثر فارسی ابوریحان بیرونی و برخی از فواید لغوی التّفهیم، اسماعیل حاکمی
- «زندگینامهٔ ابوریحان بیرونی». هوپا. دریافتشده در ۱۱ آبان ۱۳۸۷.
- دائرةالمعارف بزرگ زرین، بابک حقایق، بابک ریاحی پور، چاپ دوم، ۱۳۸۰، مؤسسه فرهنگی امید
- کرامتی، یونس (۱۳۸۳). «بیرونی». دائرةالمعارف بزرگ اسلامی. ج. ۱۳. تهران: مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی.
- کویر، محمود، هزارهٔ ققنوس: ساسانیان تا سامانیان، صفحه ۳۱۴، انتشارات اچانداس مدیا، لندن، چاپ ۱۳۹۶
- مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، ۱۳۹۳
- اعلم، هوشنگ (۱۳۷۵). «بیرونی: کانیشناسی». دانشنامه جهان اسلام. به کوشش حداد عادل، غلامعلی، پور جوادی، نصر الله، میرسلیم، مصطفی، و طاهری عراقی، احمد. تهران: بنیاد دایرةالمعارف بزرگ اسلامی.
- صلیبا، جورج (۱۳۷۵). «بیرونی: ریاضیات و نجوم». دانشنامه جهان اسلام. تهران: بنیاد دایرةالمعارف بزرگ اسلامی.
- دوبلوا (۱۳۷۵). «بیرونی: مذهب». دانشنامه جهان اسلام. تهران: بنیاد دایرةالمعارف بزرگ اسلامی.
- فنا، فاطمه (۱۳۷۵). «بیرونی: آرا و آثار فلسفی». دانشنامه جهان اسلام. تهران: بنیاد دایرةالمعارف بزرگ اسلامی.
- قاسملو، فرید (۱۳۷۵). «بیرونی: جغرافیا». دانشنامه جهان اسلام. تهران: بنیاد دایرةالمعارف بزرگ اسلامی.
- قاسملو، فرید (۱۳۷۵). «بیرونی: جغرافیا». دانشنامه جهان اسلام. تهران: بنیاد دایرةالمعارف بزرگ اسلامی.
- ابوریحان بیرونی
- اختربینان اسلام در قرون وسطی
- اختربینان سده ۱۱ (میلادی)
- اختربینان فارسیزبان قرون وسطی
- اختربینیان سده ۱۰ (میلادی)
- اخترشناسان اسلام قرون وسطی
- اخترشناسان اهل ایران
- اخترشناسان فارسیزبان قرون وسطی
- اشاعره
- انسانشناسان اهل ایران
- انسانشناسان
- اهالی ایران در سده ۱۰ (میلادی)
- اهالی خراسان
- اهالی خوارزم
- اهالی قرهقالپاقستان
- تاریخنگاران پاکستان
- تاریخنگاران سده ۱۱ (میلادی)
- تاریخنگاران هند
- جغرافیدانان اسلام در قرون وسطی
- جغرافیدانان سده ۱۱ (میلادی)
- جغرافیدانان فارسیزبان دوران قرون وسطی
- داروسازان سدههای میانه ایران
- دانشمندان مسلمان
- دانشمندانی که بر روی تعیین قبله کار کردهاند
- درگذشتگان ۱۰۴۸ (میلادی)
- درگذشتگان ۴۲۷
- ریاضیدانان اسلام قرون وسطی
- ریاضیدانان اهل ایران در قرون وسطی
- ریاضیدانان اهل ایران
- ریاضیدانان سده ۱۰ (میلادی)
- ریاضیدانان سده ۱۱ (میلادی)
- زادگان ۳۵۲
- زادگان ۹۷۳ (میلادی)
- ستارهشناسان سده ۱۱ (میلادی)
- شیمیدانان فارسیزبان
- فیلسوفان اسلامی
- فیلسوفان اهل ایران
- فیلسوفان فارسیزبان
- فیلسوفان مسلمان
- کاوشگران آسیا
- کاوشگران هند
- کیمیاگران قرون وسطی اسلام
- مترجمان اهل ایران
- محققان سامانیان
- مخترعان اهل ایران
- مخترعان در اسلام قرون وسطایی
- مسلمانان سده ۱۰ (میلادی)
- مسلمانان سده ۱۱ (میلادی)
- نقشهبرداران
- هندشناسان
- هواشناسان اهل ایران