جابر بن حیان

ابوموسی جابر بن حیان دانشمند و کیمیاگر و فیلسوف ایرانی بود. وی معروف به صوفی کوفی است. شیعیان او را از بزرگان خود و از اصحاب جعفر صادق می‌دانند و برخی فلاسفه نیز او را از خود می‌دانند. او در منطق و فلسفه نیز تألیفات متعددی داشت و بیشتر عمر خود را در حرکت و اجتناب از سکونت در یک شهر گذراند. برخی منابع وی را از خراسان دانسته‌اند و گفته شده که به علوم باطنی و متصوفه نیز اشراف داشت و در مصر کتابی دربارهٔ اسطرلاب تألیف کرده است.

زندگی

جابر بن حیان، مشهور به صوفی کوفی، یکی از پیشگامان علوم طبیعی و کیمیا بود. شیعیان او را از بزرگان خود و از اصحاب جعفر صادق می‌دانند و برخی فلاسفه او را از خود محسوب می‌کنند. وی در منطق و فلسفه نیز تألیفات فراوان داشت و بیشتر زندگی خود را در حرکت گذراند تا از حکام زمان در امان باشد. گفته شده که جابر بن حیان در زمره برامکه نیز بوده و با جعفر بن یحیی برمکی مرتبط بوده است، هرچند شیعیان مراد او را جعفر صادق می‌دانند. او در مذهب شیعه نیز کتاب‌هایی داشته و طبق گزارش ابن الندیم بیش از سیصد کتاب از او نقل شده است.

گفته شده است که ابوموسی جابر بن حیان در سال ۱۰۰ شمسی در شهر طوس متولد شد. او دانشمند و کیمیاگر و فیلسوف ایرانی بود. وی از اعضای دارالحکمه و از مترجمان نهضت ترجمه بود. او را پدر علم شیمی نامیده‌اند و بسیاری از روش‌ها مانند تقطیر و انواع ابزارهای اساسی شیمی مانند قرع و انبیق را به او نسبت می‌دهند. سرانجام او در سال ۱۹۴ از دنیا رفت و آرامگاه وی در شهرستان بدره استان ایلام قرار دارد.

آثار

جابر بن حیان به ویژه در کیمیا مهارت داشت و تألیفات مشهور فراوانی در این رشته دارد. وی همچنین بر بسیاری از علوم فلسفی مطلع بود و از پیروان علم باطن به‌شمار می‌آمد که در متصوفه رایج است. گزارش‌ها نشان می‌دهد که محمد بن سعید سرقسطی، معروف به ابن‌مناط اسطرلابی، کتابی از جابر بن حیان را در مصر دیده است که دربارهٔ اسطرلاب تألیف شده و مشتمل بر هزار مسئلهٔ بی‌مانند است. برخی از آثار وی:

• مجسطی اقلیدس
• خواص موازین
• السبعین
• صندوق الحکمه
• کتاب الاجساد الاربعه
• کتاب المجردات

دستاوردها

برخی از دستاوردهای او:

• نوآوری انواع گوناگونی از وسایل آزمایشگاهی، از جمله انبیق به اسم او ثبت شده است. انبیق ظرفی است برای تقطیر مایعات و گرفتن عصاره و عرق. البته برخی اختراع آن را به کلئوپاترای کیمیاگر در حدود قرن سوم بعد از میلاد نسبت داده‌اند.
• کشف مواد شیمیایی متعددی همچون هیدرو کلریک اسید، نیتریک اسید، تیزاب (مخلوطی از دو اسید یاد شده که از جمله اندک موادی است که طلا را در خود حل می‌کند)، سیتریک اسید (جوهر لیمو) و استیک اسید (جوهر سرکه)، همچنین معرفی فرایندهای تبلور و تقطیر که هر دو سنگ بنای شیمی امروزی به‌شمار می‌آیند، از جمله یافته‌های اوست. او همچنین یافته‌های دیگری دربارهٔ روش‌های استخراج و خالص سازی طلا، جلوگیری از زنگ زدن آهن، حکاکی روی طلا، رنگرزی و نم ناپذیر کردن پارچه‌ها و تجزیهٔ مواد شیمیایی ارائه داد. از جمله اختراع‌های دیگر او، قلم شب‌نماست یعنی قلمی که جوهر آن در تاریکی نیز نور می‌دهد. (احتمالاً با استفاده از خاصیت فسفرسانس این اختراع را انجام داده است) در آخر، بذر دسته‌بندی امروزی عنصرها به فلز و نافلز را می‌توان در دست نوشته‌های وی یافت.

منابع

• اختری، عباسعلی (۱۳۹۰). «جابر بن حیان». دایرةالمعارف جامع اسلامی. تهران: آرایه.