بیتالمال
| اقتصاد اسلامی |
|
مضاربه • مزارعه |
بیتالمال در حکومت اسلامی نهادی برای جمعآوری و هزینهکرد اموال عمومی مانند خراج و غنایم جنگی است که بهعنوان امانت در دست حاکمان قرار دارد. در صدر اسلام، بهویژه در دوران پیامبر اسلام و ابوبکر، منابع مالی محدود و فاقد سازمان ثابت بود. در دوره عمر، با گسترش قلمرو، درآمدها افزایش یافت و ساختار مالی سازمانیافتهتری ایجاد شد. در دوره عثمان، توزیع اموال تحت تأثیر روابط خویشاوندی قرار گرفت که باعث اعتراضات و درگیریهای سیاسی شد. کیفیت مدیریت بیتالمال همواره وابسته به سیاستها و عدالت حاکمان بوده است.
معنای اصطلاحی و لغوی
بیتالمال بهمعنای خزانه دولت و محل گردآوری اموال عمومی است که شامل درآمدهایی همچون خراج، مالیاتهای مقرر بر شهروندان، و غنایم جنگی میشود. این اموال بهعنوان سرمایه مشترک جامعه تحت نظارت حکومت در امور عمومی هزینه میگردد. در حکومت اسلامی، بیتالمال بهعنوان امانتی در دست حاکمان تلقی شده و حفظ و مصرف آن با دقت و احتیاط ویژه همراه بوده است.[۱]
در جهان اسلام
بیتالمال در حکومت اسلامی نهادی حساس و مهم بوده و کیفیت مدیریت آن در تاریخ صدر اسلام وابسته به شخصیت و سیاستهای حاکمان وقت بوده است. شواهد تاریخی نشان میدهد که در دوران زمامداری حاکمان شایسته، در حفاظت و مصرف بیتالمال نهایت دقت بهکار میرفته است. در منابع تاریخی و روایی نیز بر امانتداری، رعایت حقوق عمومی و پرهیز از بهرهبرداری شخصی از این اموال تأکید شده است.[۲]
صدر اسلام
در دوران پیامبر اسلام، به دلیل محدودیت منابع مالی و نبود غنایم بزرگ، بیتالمال ساختار سازمانی مشخصی نداشت. حتی در صورت دستیابی به غنایم قابل توجه، مانند غنایم جنگ حنین و طائف، این منابع سریعاً صرف نیازهای فوری مانند حمایت از افراد تازهمسلمان یا جبران خسارت آسیبدیدگان میشد. در دوره خلافت ابوبکر، بهدلیل جنگهای داخلی و توقف جمعآوری صدقات، دولت با کمبود بودجه روبهرو بود و برای جبران آن به منابعی مانند فدک متوسل شد.[۳]
در دوره خلافت عمر، با گسترش قلمرو اسلامی و فتح سرزمینهایی چون شام، مصر، عراق و بخشهایی از ایران، درآمدهای جدیدی از خراج زمینها و منابع دیگر حاصل شد. عمر دستور ایجاد دیوان محاسبات و ساخت خزانه برای نگهداری اموال را صادر کرد. با وجود تأکید اسلام بر برابری در بهرهمندی از اموال عمومی، در عمل میان عربها و غیرعربها تفاوت گذاشته شد.[۴]
با آغاز خلافت عثمان، تغییرات چشمگیری در مدیریت بیتالمال رخ داد. وی مناصب کلیدی و دسترسی به اموال عمومی را در اختیار خویشاوندان خود از خاندان اموی قرار داد و اعتراضات را با استناد به «صله رحم» رد کرد. این سیاستها سبب نارضایتی و مخالفت شد و در نهایت، با روی کار آمدن علی بن ابیطالب و تلاش او برای اصلاح وضعیت، منازعات سیاسی و نظامی بزرگی مانند جنگ جمل، صفین و نهروان رخ داد.[۵]
پانویس
ارجاعات
منابع
- اختری، عباسعلی (۱۳۹۰). «بیتالمال». دایرةالمعارف جامع اسلامی. تهران: آرایه.