ابن‌کثیر دمشقی

عمادالدین ابوالفداء اسماعیل بن عمر بن کثیر القرشی الدمشقی (۷۰۱ ه‍.ق/ ۷۷۴ ه‍.ق) مشهور به ابن‌کثیر، مورخ، محدث و مفسر شافعی مذهب اهل شام بود. ابن‌کثیر به واسطه نگارش کتاب البدایة و النهایة که یک تاریخ کامل و جامع جهان از زمان خلقت تا دوران زندگی اوست، شهرت فراوانی کسب کرده است.

زندگی‌نامه

ابن‌کثیر در روستای مجدل یا مُجَیْدِل در نزدیکی دمشق به دنیا آمد. پدرش از عالمان دینی بود. پس از درگذشت پدر، برادر بزرگ‌ترش کمال‌الدین عبدالوهاب سرپرستی او را بر عهده گرفت. ابن‌کثیر در دمشق به تحصیل علم پرداخت و از محضر اساتیدی چون ابن‌تیمیه، ذهبی، و مزی بهره برد. وی با دختر مزی ازدواج کرد و از این طریق به حلقه علمی و فرهنگی دمشق نزدیک‌تر شد. به دلیل سکونت درازمدت در دمشق تحت تأثیر محیط آنجا بود و غیر از تألیف و تصنیف، به کار وعظ، تدریس و اداره برخی مراکز آموزش دینی دمشق پرداخت. پس از درگذشت استادش ذهبی، به تدریس حدیث در مدرسه ام صالح مشغول شد که مهم‌ترین مجلس درسش به‌شمار می‌آمد. مدت کوتاهی نیز ریاست دارالحدیث اشرفیه را برعهده گرفت و به سبب شهرت در علوم دینی در برخی محاکمات و اختلافات دینی، مذهبی و سیاسی نیز شرکت داشت.

عقاید و آراء

ابن‌کثیر از نمایندگان احیای عقیده دینی در سده ۸ هجری قمری به‌شمار می‌رود. گرایش او به سلفیه از علاقه او به عمل ابن‌تیمیه پیداست. او در برخورد با مخالفان مذهبی، نسبت به غیر مسلمانان، سخت‌گیرانه‌تر عمل می‌کرد و مخالفت وی با شیعیان در موارد گوناگون نمایان است، هرچند که از امامان شیعه به احترام یاد کرده است. وی در مورد علمای شیعه، با اینکه از شأن و اثر ایشان یاد کرده، تشیع آنان را موجب کاهش اعتبارشان می‌دانست. در مقابل این خصومت نسبت به شیعه، او در رفع اتهام از بنی‌امیه و تأیید ایشان کوشیده است. ابن‌کثیر با وجود ذکر تراجم احترام‌آمیزی از سران صوفیه، اعتقاد بعضی از آنان را چون بایزید بسطامی فاسد می‌دانست. وی کسانی چون ابن‌حزم را به سبب عدم اعتقاد به قیاس و نگرشی که دربارهٔ صفات خداوند داشت و نیز فارابی را به دلیل اعتقاد به معاد روحانی مستوجب لعن و سرزنش می‌دانست. با این‌همه، در تعیین رفتار درست در مورد اهل کتاب جانب انصاف را فرونمی‌گذاشت. برخی نویسندگان که ابن‌کثیر را از نزدیک می‌شناخته‌اند، دربارهٔ او سخنان تحسین‌آمیزی آورده‌اند و بر گستردگی کار علمی، تعمق در نحو، فقه، حدیث، تفسیر و تاریخ و قدرت حفظ و تشخیص درست و قابل ملاحظه او تأکید کرده‌اند.

آثار

ابن‌کثیر آثار متعددی در زمینه‌های تاریخ، تفسیر و حدیث به نگارش درآورده است. در شیوه نگارش پیرو پیشینیان بوده و بیشتر به شرح و تلخیص آثار آنان پرداخته است. امتیازات آثار او به دلیل تحقیق، دقت، نقد اسناد، پالایش اخبار، بی‌اعتمادی به اسرائیلیات و مخالفت با موهومات و خرافات است. کتاب‌های او برخلاف شیوه رایج زمانه خویش، به دور از سجع و آرایش‌های لفظی و گاه به شکلی عامیانه نوشته شده است؛ زیرا او در نگارش به معنی بیش از لفظ اهمیت می‌داده است. از جمله مهم‌ترین آثار او می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• البدایة و النهایة (تاریخ جامع جهان)
• الفصول فی اختصار سیرة الرسول
• الاجتهاد فی طلب الجهاد
• احادیث التوحید و الرد علی الشرک
• اختصار علوم الحدیث‌
• تفسیر القرآن العظیم

درگذشت

ابن‌کثیر در اواخر عمر نابینا گردید و سرانجام در سال ۷۷۴ ه‍.ق در دمشق درگذشت و در کنار قبر ابن‌تیمیه دفن شد.

پانویس

منابع

• رحیم لو، یوسف (۱۳۸۸). «ابن کثیر، عمادالدین». دانشنامه بزرگ اسلامی. تهران: مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی.