جوهر

جوهر اصطلاحی در علوم عقلی است که به ماهیتی اطلاق می‌شود که در وجود عینی به موضع نیاز ندارد. این مفهوم در فلسفه به اقسامی همچون هیولی، صورت، جسم، نفس و عقل تقسیم می‌شود و در آثار عرفانی نیز معادل‌هایی مانند «نفس رحمان» و «هیولای کلی» برای آن ذکر شده است.

معنای اصطلاحی

«جوهر» معرّب «گوهر» و در اصل به معنای مروارید و هر سنگ نفیس است. در علوم عقلی، جوهر ماهیتی دانسته می‌شود که هرگاه در اعیان وجود یابد، در موضع و محل حلول نمی‌کند. این ماهیت در تقسیم‌بندی فلسفی به پنج قسم منحصر است: هیولی، صورت، جسم، نفس و عقل. در این طبقه‌بندی، جوهر یا مجرد است یا غیرمجرد. نوع مجرد یا به بدن تعلق تدبیری و تصرفی دارد که در این صورت «عقل» نامیده می‌شود، یا فاقد چنین تعلقی است که «نفس» خوانده می‌شود. قسم غیرمجرد یا مرکب است یا غیرمرکب. نوع مرکب «جسم» است و نوع غیرمرکب یا حالّ در غیر است که «صورت» نام دارد، یا محل برای غیر است که «هیولی» دانسته می‌شود.

در اصطلاح اهل معرفت، حقیقت جوهری با عناوینی همچون «نفس رحمان» و «هیولای کلی» نیز یاد شده است. جوهر همچنین به چند قسم تقسیم می‌شود: بسیط روحانی مانند عقول و نفوس مجرده، بسیط جسمانی مانند عناصر، مرکب در عقل نه در خارج مانند ماهیات جوهری مرکب از جنس و فصل، و مرکب در عقل و خارج مانند انواع سه‌گانه مولدات.

پانویس

منابع

• اختری، عباسعلی (۱۳۹۰). «جوهر». دایرةالمعارف جامع اسلامی. تهران: آرایه.