بدیع‌الزمان همدانی

احمد بن حسین همدانی شهرت‌یافته و لقب‌گرفته به بَدیعُ‌الزَّمان همدانی (۱۳ جمادی‌الثانی ۳۵۸ در همدان- ۱۱ جمادی‌الثانی ۳۹۸ در هرات) کاتب عربی برجستهٔ ایرانی در نیمهٔ دوم سدهٔ چهارم قمری بود که به‌ویژه از برای مقاماتش شناخته می‌شود و شعر عربی نیز می‌سُرود.

نام و نسب

نام او احمد بن حسین همدانی و لقب او بَدیعُ‌الزَّمان همدانی است. نسب او را به صورت «ابوالفضل احمد بن حسین بن یحیی بن سعید بن بشر» گزارش کرده‌اند.

زندگی

بدیع‌الزمان ‌در ۱۳ جمادی‌الثانی ۳۵۸ در همدان زاده شد و در همانجا تحصیل کرد. وی ادبیات عرب را نزد ابن فارس رازی آموخت. در سال ۳۸۰ قمری در سن ۲۲ سالگی به ری و به نزد صاحب بن عباد شاگردی کرد. او ادبیات عرب را نزد احمد بن فارس قزوینی رازی آموخت. سپس به گرگان و بعد از آن در سال ۳۸۲ به نیشابور رفت و شهرتش بیشتر شد. در آنجا با ابوبکر خوارزمی دیدار کرد و منازعهٔ آن‌ها به مفاخرت کشید و در این وقت شهرتش عالمگیر شد، و چون خوارزمی وفات یافت، یکه‌تاز میدان شد. در سال ۳۸۳ از نیشابور بیرون رفت و مدتی در شهرهای مختلف خراسان به مدح امیران و بزرگان آن ناحیه پرداخت.

بدیع‌الزمان پس از خراسان به غزنه عزیمت کرد و در همه جا مورد لطف پادشاهان و امیران بود. او سرانجام به هرات رفت و با دختر حسین بن محمد خشنامی ازدواج کرد.

درگذشت

در کیفیت درگذشت وی پژوهشگران و دانشمندان از متقدمان و متأخران اختلاف نظر دارند، برخی بر این باورند که وی را مسموم کردند. این نظریه با توجه به اینکه وی به فحاشی و بی‌پروایی مشهور بود، و در سراسر عمر خود بسیاری از امیران و فاضلان و قاضیان را هجو می‌کرد، محتمل‌تر در نظر گرفته شده است. با این وجود برخی منابع گزارش کرده‌اند که بدیع‌الزمان، سکته کرد و مردم او را به گمان اینکه مرده است، به دفن کردند، ولی چون شب فرا رسید، صدای او را از گور شنیدند اما هنگامی‌که قبر را شکافتند، بدیع‌الزمان در حالی که ریشش را بر دست گرفته بود، درگذشته بود. تاریخ مرگ وی را سال ۳۹۸ هجری قمری در هرات گزارش کرده‌اند.

دین و مذهب

گفته‌اند که بدیع‌الزمان سنی مذهب بود و گرایش ضد شعوبی داشت. با این حال میرزا عبدالله افندی او را شیعه گزارش می‌کند که در مرثیه حسین بن علی، شعر سروده است. در دایرةالمعارف تشیع نیز آمده است که او سنی بوده اما نسبت به اهل‌بیت محمد، علاقه نشان می‌داده است. در مقابل این دیدگاه، خوارزمی وی را به تعصب سنی‌گری متهم کرده و او را ناصبی می‌داند. خود او در بیتی چنین سروده است که من در عقاید سنی رافضی هستم.

آثار بدیع

بدیع‌الزمان تألیفات خود را به زبان عربی می‌نوشت و مبتکر مقامه‌نویسی است و در این فن در زبان‌های عربی و فارسی و ترکی و عبری مقلدان بسیار داشت که از به‌نام‌ترین آنان حریری، صاحب مقامات حریری است. در کتاب مقامات او که آمیزه‌ای از طنزپردازی و بدیهه‌سازی و تمثیل‌آفرینی است، قهرمان حکایت‌ها که مردی فاضل و جهان‌دیده و فهمیده است به سبب قدرنشناسی مردم و نادرستی نظام اجتماعی، به کلاشی و اخاذی و حیله‌گری روزگار می‌گذراند.‌ از بدیع الزمان سه اثر باقی مانده است:

1. دیوان شعر بدیع‌الزمان مشتمل بر اشعار عربی و ملمعات که در قاهره به سال ۱۳۲۱ هجری (۱۹۰۳ میلادی) به چاپ رسیده است.
2. رسائل بدیع‌الزمان که شمار آن‌ها ۲۳۳ رساله است و از مجموع آن‌ها نسخ خطی متعدد باقی مانده است. رسائل بدیع‌الزمان چندین بار چاپ شده از جمله در بیروت به‌سال ۱۹۲۱ میلادی و در سال ۱۲۹۸ قمری در استانبول.
3. مهم‌ترین اثرش به عربی مقامات است که نخستین بار به همراه شرح آن، در سال ۱۸۸۹ میلادی در بیروت به طبع رسید. شمار آن‌ها ۵۱ مقامه است. از مقامات بدیع‌الزمان نسخ خطی متعدد در کتابخانه‌های مختلف دنیا مانند فرانسه، آلمان، ترکیه باقی مانده است و آن چندین بار در نقاط مختلف جهان چاپ شده است، از جمله در سال ۱۸۸۹ در بیروت با شرح شیخ محمد عبده و یک‌بار هم در ایران به سال ۱۲۹۵ قمری با چاپ سنگی به چاپ رسیده است.

پانویس

منابع

• اختری، عباسعلی (۱۳۹۰). «بدیع الزمان همدانی». دایره‌المعارف جامع اسلامی. تهران: آرایه.
• شریفی، محمد (۱۳۸۷). محمدرضا جعفری، ویراستار. فرهنگ ادبیات فارسی. تهران: فرهنگ نشر نو و انتشارات معین. شابک ۹۷۸-۹۶۴-۷۴۴۳-۴۱-۸.
• اصفهانی، راغب (۱۳۷۱)، نوادر، تهران: سروش
• صفا، ذبیح‌الله (۱۳۸۱)، تاریخ ادبیات ایران (جلد اول)، تهران: ققنوس
• معین، محمد (۱۳۵۸)، فرهنگ فارسی، جلد ششم، تهران: انتشارات امیرکبیر
• حریرچی، فیروز (مهر ۱۳۴۵). «بدیع الزمان همدانی». ماهنامه وحید (۳۴).