برده‌داری

برده‌داری یک از موضوعات فقهی در اسلام است. به کسی که برده نباشد، آزاد یا آزاده (به عربی: حُرّ، حُرّة) گفته می‌شود. در ادبیات اسلام، برده با نام بنده شناخته می‌شود. در آیه ۱۷۸ سوره بقره، در موضوع قصاص گفته شده است که در قبال قتل بردگان، باید بردگان قصاص شوند و در قبال قتل آزادها، باید آزادها مجازات گردند. جنبش لغو برده‌داری با هدف پایان دادن به تجارت برده و آزادسازی بردگان در قرن‌های ۱۸ و ۱۹ میلادی در اروپا و آمریکا شکل گرفت با این وجود برده‌داری تا سده ۲۰ میلادی یک موضوع قانونی در جهان اسلام به شمار می‌رفت.

معنای اصطلاحی

بردگی به معنای غلامی و بندگی است و در میان اقوام و ملل باستان از سنن متعارف به شمار می‌رفته، زیرا محصول جنگ و جنگ‌های مکرر بوده است.

تاریخچه

در مصر باستان بردگان به عنوان ابزار تولید یا زینت استفاده می‌شدند و امرا، کاهنان و اعیان تعداد زیادی برده نگهداری می‌کردند. برده‌ها هیچ حق اجتماعی نداشتند و مالک اختیار کامل بر زندگی آن‌ها داشت. در هند باستان، بردگان (سودرا) برای خدمت به طبقه براهمه خلق شده بودند و در قوانین مذهبی، حتی کوچک‌ترین خطا موجب مجازات‌های شدید می‌شد. سودرا حق زندگی آزادانه نداشت و تحت نظارت کامل براهمه بود. مجازات‌ها شامل شکنجه‌های جسمانی شدید، قطع اعضا و اعدام بودند.

پارسیان بردگان زیادی داشتند، اما محدودیت‌های بیش از حد روا نبود و در خطاهای کوچک، تادیب کافی بود. چینیان نیز با آزادی کامل مالک در برخورد با برده، اما تحت فشار اخلاقی و قوانین قرن اول میلادی مجبور به رعایت حال بردگان بودند. عبریان نسبت به بردگان ترحم بیشتری داشتند و حتی ازدواج بردگان با خانواده مالک مجاز بود.

یونانیان و رومیان نسبت به بردگان بسیار بی‌رحم بودند. ارسطو برده را نوعی ابزار می‌دانست و در آتن بازار برده‌فروشی گسترده‌ای وجود داشت. بردگان در روم نیز از هیچ حق مدنی برخوردار نبودند و مجازات‌های شدید و بی‌رحمانه بر آن‌ها اعمال می‌شد. در فرانسه و انگلستان، قوانین برده‌داری شامل مجازات‌های سخت برای جرائم بردگان بود و تا اواسط قرن نوزدهم ادامه داشت.

در آمریکای جنوبی، بردگان تحت قوانین بسیار سختی زندگی می‌کردند و به اعتقاد قوانین آن‌ها عقل و روح نداشتند. مالک هر حقی بر برده خود داشت، از جمله حق زندگی یا قتل، و بردگان را با بهایم برابر می‌دانستند. آنان را به گرو می‌گرفتند و گاه در قمارها مورد معامله قرار می‌دادند. در مسیحیت، هرچند برابری انسان‌ها در انجیل ذکر شده، اما بردگی نفی نشده و پولس رسول به بردگان دستور اطاعت از موالی خود را داده است.

لغو برده‌داری

جنبش لغو برده‌داری (حدود ۱۷۸۳–۱۸۸۸) تلاشی برای پایان دادن به تجارت برده و آزادسازی بردگان در اروپای غربی و قارهٔ آمریکا بود. تا قرن هجدهم، سیستم برده‌داری اعتراض چندانی برنینگیخت، اما با ظهور متفکران روشنگری که آن را مغایر با حقوق بشر می‌دانستند و گروه‌های مذهبی اوانجلیستی همچون کواکرها که برده‌داری را غیراخلاقی و مغایر با مسیحیت می‌دانستند، مخالفت‌ها گسترش یافت. هرچند در اواخر قرن هجدهم احساسات ضدبرده‌داری رایج شد، اما این دیدگاه‌ها تأثیر کمی بر مراکز اصلی برده‌داری یعنی آمریکای جنوبی، جزایر کارائیب و ایالات جنوبی آمریکا داشتند. در سال ۱۸۰۷ واردات برده در آمریکا و مستعمرات بریتانیا ممنوع شد. برده‌داری در جزایر هند غربی بریتانیا تا سال ۱۸۳۸ و در سرزمین‌های تحت حاکمیت فرانسه ۱۰ سال بعد لغو شد. در حالی که برده‌داری در ۱۱ ایالت جنوبی آمریکا یک نهاد اجتماعی و اقتصادی بود، جنبش لغو برده‌داری در شمال، تحت هدایت فعالانی چون ویلیام لوید گریسون، بنیان‌گذار جامعه ضدبرده‌داری آمریکا، نویسندگانی چون جان گرینلیف ویتیر، بردگان آزاد شده‌ای مانند فردریک داگلاس و هریت بیچر استو پیش رفت. انتخاب آبراهام لینکلن، که مخالف گسترش برده‌داری به غرب بود، نقطهٔ عطفی در این جنبش شد. ایالات جنوبی، که زندگی خود را در خطر می‌دیدند، از اتحاد جدا شدند، و این امر منجر به جنگ داخلی آمریکا شد. در سال ۱۸۶۳ لینکلن، با صدور اعلامیه آزادی، بردگان کنفدراسیون را آزاد کرد؛ و در نهایت، متمم سیزدهم قانون اساسی آمریکا در سال ۱۸۶۵ برده‌داری را در کل کشور ممنوع اعلام کرد. در آمریکای لاتین، برده‌داری تا سال ۱۸۸۸ لغو شد. اما در برخی مناطق آفریقا و جهان اسلام، برده‌داری تا قرن بیستم به‌عنوان نهادی قانونی باقی ماند.

در اسلام

برده‌داری یک از موضوعات فقهی در اسلام است. به کسی که برده نباشد، آزاد یا آزاده (به عربی: حُرّ، حُرّة) گفته می‌شود. در ادبیات اسلام، برده با نام بنده شناخته می‌شود. در آیه ۱۷۸ سوره بقره، در موضوع قصاص گفته شده است که در قبال قتل بردگان، باید بردگان قصاص شوند و در قبال قتل آزادها، باید آزادها مجازات گردند.

در شریعت

در اسلام بردگی به کلی حرام نشد، زیرا بخش مهمی از جمعیت در اسارت بودند و امور اقتصادی جامعه را اداره می‌کردند. اسیران جنگی میان مسلمانان و کفار تحت سه گزینه قرار می‌گرفتند: آزادسازی، بازگشت به بلاد خود، یا تقسیم میان رزمندگان برای تربیت و آموزش اسلامی. اسلام آزادی بردگان را از طریق تدبیر، مکاتبه، استیلاد، کفارات و زکات تشویق کرده است. تنها بردگان اسیر جنگی شناخته می‌شدند و نسل آن‌ها نیز برده محسوب می‌شد، مگر اینکه طبق مقررات آزاد شوند.

دستورات اسلامی درباره بردگان شامل رعایت حال، نیکی و احترام بود و در قرآن نیکی به بردگان در کنار نیکی به والدین، خویشان و یتیمان آمده است. پیامبر اسلام نیز توصیه می‌کرد بردگان را برادران خود بدانند و در امور آن‌ها با عدالت و احترام رفتار کنند.

در اسلام نفقه و هزینه زندگی برده از جمله خوراک و پوشاک بر عهده مالک است و باید مطابق حد متعارف باشد، هرچند مالک خود به سبب زهد یا بخل محدودیت قائل شود. برده تنها کسی است که کافر بوده و در منطقه‌ای که با مسلمانان در جنگ است اسیر شده باشد و نسل او نیز برده محسوب می‌شود مگر اینکه طبق مقررات آزاد شود. هیچکس مالک پدر، مادر، فرزند یا زنان محرم خود نمی‌شود و نزدیکی با کنیز تنها در شرایط مشخص مجاز است.

پس از هفت سال بردگی، برده مسلمان به صورت خودبه‌خود آزاد می‌شود، چه مالک او را آزاد کند یا نه. اگر بخشی از برده آزاد شود، بقیه نیز خودبه‌خود آزاد می‌شود و اگر آزادکننده توانگر باشد، قیمت سهم شریک خود را می‌پردازد، وگرنه کنیز مزدور شود و اقساط آن سهم را بپردازد. برده می‌تواند تحت تدبیر و شرایط خاصی توسط مالک مشروط به زمان یا مرگ او آزاد شود.

پیامبر اسلام و ائمه بر رعایت حال بردگان تأکید می‌کردند و دستور می‌دادند غذا و پوشاک برده چون خود مالک باشد و در کارهای سنگین با او همکاری شود. برده نباید در شب به کار گرفته شود و حقوقی مانند نماز و غذا بر او محدود نشود. آزادسازی بردگان مؤمن، هم به عنوان عبادت و هم فداکاری در نظر گرفته می‌شد و هر کسی مؤمنی را آزاد کند، خداوند او را از آتش دوزخ آزاد می‌سازد.

پانویس

منابع

• اختری، عباسعلی (۱۳۹۰). «آزاد». دایرةالمعارف جامع اسلامی. تهران: آرایه.
• اختری، عباسعلی (۱۳۹۰). «بردگی». دایره‌المعارف جامع اسلامی. تهران: آرایه.
• Group of writers (2006). "abolitionism". Concise Encyclopædia Britannica (به انگلیسی). USA: Encyclopædia Britannica.