غزالی

محمد غزالی
خوش نویسه ای از نام غزالی
نام در زمان تولد	ابوحامد محمد بن محمد غزالی شافعی
متولد	۴۵۰ هـ. ۱۰۵۸ مـ. توس، ایران
وفات	۳ دی ۴۹۰ ۱۴ جمادی‌الثانی ۵۰۵ ۱۹ دسامبر ۱۱۱۱ توس، ایران
آرامگاه	طابران توس، ایران ۳۶°۲۹′۳۱٫۱۸″ شمالی ۵۹°۳۰′۴۲٫۲۴″ شرقی
دیگر نام‌ها	حجّة الاسلام، زین الدین، شرف الأئمة، محجّة الدین، عالم اوحد، مفتی امت برکت الانام و پیشوای پیشوایان دین
دوره	سلجوقیان
حیطه	فلسفه، کلام، فقه، تصوف
مکتب	فلسفه اسلامی، فقه شافعی الهیات و کلام
استادان	عبدالملک جوینی
تأثیرگرفته از خواجه نظام‌الملک طوسی، امام الحرمین جوینی، ابوعلی فارمدی، عمر بن عبدالکریم سعدویه
تأثیرگذار بر ابن عربی عبدالقادر گیلانی

غزالی یا امام محمد غزالی (۴۵۰–۵۰۵ هـ.ق.)، مشهور به ابوحامد غزالی، فقیه و متکلم خراسانی بود که در طوس متولّد شد. او جزو شاگردان جوینی بود که به مدت کوتاهی ریاست نظامیهٔ بغداد را بر عهده داشت و سپس بغداد را به قصد یا بهانه حج ترک کرده و با گذراندن باقیه عمر خود را به عزلت‌نشینی در طوس گذراند. او را در گورستان «سفاقلان» طوس به خاک سپرده‌اند.

مخالفت‌های غزالی با فلسفه باعث شد تا او را یکی از فیلسوفان مشهور مسلمان بدانند. غزالی باعث افول فلسفه مشائی در جهان عرب شد، اما در ایران و جهان فارسی‌زبان فلسفه همچنان ادامه یافت.

آثار

از مهم‌ترین آثار او عبارتند از:

• احیاء علوم الدین
• کیمیای سعادت
• المنقذ فی الضلال
• نصیحة الملوک
• الجام العوام

تأثیر غزالی بر فلسفه و کلام اسلامی

حمله غزالی به فلسفه مشائی

ابوحامد غزالی (۱۱۱۱–۱۰۵۸ م.) به‌شدت به فلسفه مشائی (مشّائیه) که توسط ابن‌سینا نمایندگی می‌شد، حمله کرد. او سه گزاره فلسفی را کفرآمیز دانست:

• انکار علم خدا به جزئیات
• قدیم دانستن عالم (یعنی ازلی و ابدی بودن جهان، نه مخلوق بودن آن)
• ناممکن دانستن معاد جسمانی

استدلال غزالی این نبود که چون این نظریات مخالف اسلام هستند، پس باید رد شوند؛ بلکه او نشان داد که حتی بر اساس منطق خودِ فیلسوفان، این نتایج الزاماً از مقدماتشان نتیجه نمی‌شود. این روش باعث شد برخی، حتی در غرب مسیحی، او را فیلسوف بدانند نه دشمن فلسفه.

تأثیر نقد غزالی بر فلسفه اسلامی

ابن‌رشد به نقد آرای غزالی پرداخت، اما دیدگاه غزالی در جهان اسلام، به‌ویژه در مناطق عربی‌زبان، غالب شد. در نتیجه همین موضوع، فلسفه، به‌عنوان یک سیستم فکری مستقل، در این مناطق کنار گذاشته شد. با این حال، منطق (منطق ارسطویی) مورد پذیرش غزالی بود و او آن را بخشی از الهیات می‌دانست. تأثیر این نگاه باعث شد که علم کلام روش‌های منطقی را در تحلیل‌های خود نهادینه کند و به توسعه یک سیستم الهیاتی بر اساس استدلال عقلانی کمک نماید.

دوگانگی روش غزالی

غزالی دو استراتژی داشت: ابطال استدلال‌های فیلسوفان با استفاده از منطق و روش خودشان و بیان اینکه حتی اگر استدلال‌های فیلسوفان منطقی باشند، باز هم مخالف نص صریح وحی‌اند و بنابراین باطل. این روش فیلسوفان را مجبور می‌کرد که نه‌تنها درستی استدلال‌های خود را اثبات کنند، بلکه نشان دهند که این استدلال‌ها با اسلام نیز در تضاد نیستند.

ضدیت با عقلانیت

برخی از متفکران، نقد غزالی را نوعی ضدیت با عقل‌گرایی (آنتی‌راسیونالیسم) یا سنت‌گرایی محض تلقی کرده‌اند. اما غزالی استدلال می‌کرد که اگر نتایج عقل با روش‌های دیگر شناخت (مانند وحی) در تضاد باشد، باید در مورد اعتبار عقل در آن حوزه خاص تجدیدنظر کرد. او منطق را رد نمی‌کرد، بلکه نتایج خاص فلسفی که به نظرش مغایر با وحی بودند را غیرقابل‌قبول می‌دانست.

پانویس

منابع

• بابایی، محسن (۱۳۸۷). «امام محمد غزالی طوسی (450 - 505ه)». پاژ (۳).
• leaman, oliver (2008). "The developed kalam tradition". The Cambridge Companion to Classical Islamic Theology (به انگلیسی). Cambridge: Cambridge University Press.